Janina Labocha, Tekst pisany - tekst zapisany, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego”, zeszyt LX, Kraków 2004, s. 5-10.

W tradycji lingwistyki strukturalnej tekst jest pojmowany jako zjawisko stojące
w opozycji do języka rozumianego jako system. Tekst jest ciągiem konkretnych elementów językowych, przedmiotów fonicznych lub graficznych, które odnoszą się do rzeczywistości pozajęzykowej, czyli posiadają referencję oraz funkcję komunikatywną.

Koncepcja Leona Zawadowskiego

W koncepcji lingwistycznej Leona Zawadowskiego (1966) pojęcie tekstu urasta
do rangi podstawowego kryterium naukowości badań językoznawczych.

Termin tekst jest przez wielu filologów odnoszony wyłącznie do tekstów pisanych, choć w językoznawstwie odnosi się on zarówno do tekstów pisanych.

Tekst mówiony, czyli ciąg dźwięków, jest produktem mówienia, który należy jasno oddzielić od samej czynności mówienia. Tekst ma się tak do mówienia, jak zapis (szereg liter) do pisania.

Zapis jest trwały, widzialny, tekst mówiony zaś trwa krótko i jest niewidzialny, za to jest słyszalny i może zostać utrwalony, i to nie tylko za pomocą zapisu, lecz także za pomocą instrumentów.

Tekst mówiony jest tekstem niezależnie od tego, czy jest przez kogoś odbierany lub rozumiany, podobnie zresztą jak tekst pisany.

Tekstami języków są teksty mówione, zaś teksty pisane komunikują teksty mówione, a nie fakty i zjawiska otaczającego nas świata. Zawadowski utożsamia teksty pisane z zapisem tekstów mówionych, z ich przekazem za pomocą liter.

Koncepcja Tadeusza Milewskiego

Milewski (1969) wymienia cztery fazy mowy: mówienie, zrozumienie, tekst oraz język. Tekst określa jako wytwór mówienia i zrozumienia, czyli jako pewną całość ułożoną w świadomości słuchacza. Tekst jest tworem człowieka, mogącym istnieć w pewnym przynajmniej stopniu niezależnie od procesów, które go wytworzyły. Teksty utrwalają się w pamięci, doskonalszą jednak formą utrwalenia jest ich zapisanie. Tekst, jako utrwalony produkt zrozumienia, może być reprodukowany,
ale nie może być bezpośrednio podstawą nowych tekstów. Z zapamiętanych
lub zapisanych tekstów abstrahujemy elementy języka, układamy je w system jednostek i reguł, czyli w system językowy, który umożliwia nam tworzenie nowych tekstów.

Kierunek badawczy

Gramatyka tekstu lingwistyka tekstu (od lat 50. XX w.)

Tekst zaczęto pojmować jako ustrukturalizowaną całość, opartą na gramatycznej oraz semantycznej spójności, której zasady należy opisywać i wyjaśniać jako podstawowe zagadnienie gramatyki, uznającej tekst za właściwy przedmiot badań.

badania nad kohezją i koherencją tekstów

pojawienie się nowego językoznawczego spojrzenia na tekst jako na przedmiot badań sam w sobie

• duża rola hermeneutyki (nacisk na autonomię semantyczną tekstów pisanych oraz zapisanych)

Podział tekstów na mówione i pisane wynika z kryterium, które można by określić jako kryterium techniki formułowania komunikatu. Pisanie jest tworzeniem komunikatu przeznaczonego dla kogoś nieobecnego, dlatego też kodowanie
i dekodowanie tekstu pisanego to dwie oddzielne operacje. Pisanie nie jest takim samym komunikowaniem jak mówienie, lecz wytwarzaniem komunikatu przeznaczonego do przeczytania.

W komunikacji ustnej nie mamy do czynienia z komunikatem jako z czymś odrębnym od aktu komunikowania, gdyż mówienie i słyszenie są dwoma stronami tego samego aktu komunikacji. Tekst mówiony jest nietrwałym, ulotnym wytworem operacji mówienia w odróżnieniu od tekstu pisanego, będącego trwałym wytworem czynności pisania. Tekst mówiony, żeby mógł stać się przedmiotem refleksji badawczej, musi zostać utrwalony, czyli zapisany. Pismo utrwala jednak tylko część tekstu mówionego. Tym, co stanowi przedmiot zapisu, nie jest zdarzenie mowy, czynność mówienia, lecz tylko znaczenie tej czynności, czyli to, co powiedziane w mowie.

Ludzie pierwotnych kultur oralnych, którzy żyją w świecie dźwięku i nie mają żadnych doświadczeń z pismem, mogą się wiele nauczyć, nie mogą jednak badać.
Tym, co może zostać użyte do badań, jest tekst mowy, która została zapisana, często już po wygłoszeniu. Pismo jest jednak czymś więcej niż tylko materialnym utrwaleniem mowy.

Pismo jest zapisem wcześniejszej od niego mowy, utrwaleniem języka mówionego.

Pismo jest myślą ludzką od razu zapisaną, bez pośredniego stadium mowy.

Tekst zyskuje semantyczną autonomię, co oznacza w rezultacie, że ważniejsze staje się znaczenie tekstu, niż to, co miał na myśli autor, kiedy go pisał.

To, że tekst jest otwarty na nieskończoną ilość czytelników, a tym samym na wielość interpretacji, powoduje, że w procesie czytania wyłania się z dystansu przestrzennego i czasowego hermeneutyczna zasada przyswojenia, przezwyciężenia obcości kulturowej, czyli ocalenie znaczenia tekstu, które sprawia, że cudze staje się własne, czyli przyswojone.

Komunikaty pisemne niejednokrotnie funkcjonują w innym świecie niż ten, w którym były pisane, i właśnie ten sposób funkcjonowania tekstów pisanych stanowi jedną
z podstawowych racji bytu hermeneutyki, gdyż w tym, co napisane, nie ma już piszącego i tego, co chciał powiedzieć; znajdujemy tylko to, co mówi sam tekst.

Kognitywizm

Dla kognitywistów tekst jest ustnym lub pisemnym przywołaniem jakiegoś zdarzenia bądź serii zdarzeń. Kiedy posługujemy się pismem, komunikacja dokonuje się głównie lub całkowicie za pomocą słów, a więc jest komunikacją werbalną.
Kiedy mówimy, komunikat nie ogranicza się tylko do słów. Towarzyszy im i uzupełnia je składnik parajęzykowy (głośność, rytm, tempo emisji) oraz składnik komunikacji niewerbalnej (gesty, mimika, mowa ciała). Tekst pisany to niemal cały przekaz,
a tekst mówiony to tylko jedna z trzech form ekspresji.

Kognitywna definicja tekstu jako zbioru „wyrażeń językowych używanych w akcie komunikacji wraz z ich interpretacją dokonaną przez słuchacza bądź czytelnika.

Terminy „język wtórnie pisany” oraz „język wtórnie mówiony” wprowadził
S. Urbańczyk.

Klasyfikacja tekstów

A. Wilkoń (2000) wyróżnił w klasyfikacji tekstów: 1. teksty prymarnie mówione, które mogą być a) spontaniczne, b) przygotowane. Oprócz tekstów prymarnie mówionych wyróżnił: 2. teksty odczytane, czyli wtórnie mówione a prymarnie pisane,
oraz 3. teksty stylizowane na język pisany, „książkowy”. Wśród tekstów pisanych wyodrębnił: 1. teksty prymarnie pisane, które dzielą się na: a) nie przeznaczone
do wygłoszenia, b) przeznaczone do wygłoszenia (przemówienia), c) nadające się
do wygłoszenia (np. powieści czytane w radiu). Obok tekstów prymarnie pisanych wyróżnił: 2. teksty prymarnie mówione (zapisane) oraz 3. teksty stylizowane na język mówiony (dialogi w powieściach lub dramacie).

Redakcja

Trzy podstawowe funkcje edytorstwa i działań redakcyjnych: 1. ustalenie
oraz utrwalenie tekstu, 2. eksplikacja warstwy zapisowej oraz znaczeniowej, czyli językowej postaci tekstu i jego zawartości semantycznej, 3. nadawczo-odbiorcze uaktywnienie przekazu jako całości, czyli nadanie mu formy umożliwiającej
i ułatwiającej odbiór czytelniczy.

Komunikacja

Każde dziecko, które nauczyło się już języka ojczystego, potrafi za pomocą natężenia głosu i intonacji wydobyć słowo, które niesie tzw. akcent logiczny, to słowo, które jest z punktu widzenia mówiącego najważniejsze. Nie każde dziecko potrafi
w tekście pisanym przetransponować układ akcentowo-intonacyjny, o który mu chodzi, na właściwy (adekwatny) szyk wyrazów.

---