ANTROPOLGIA KULTURY - WYKŁAD 01.12.2005R.

Antropogeneza - próba odpowiedzi na pytanie skąd pochodzi człowiek.

2 teorie:

1. Teoria kreacjonistyczna - teoria powstawania świata, utrzymująca że wszelkie formy życia stworzył Bóg, wskazuje na interwencje sił zewnętrznych, wyższych, boskiej natury

2. Teoria ewolucjonistyczna - początek XIX wieku, wielu ewolucjonistów postrzegało człowieka jako misję

Odwołując się do znalezisk antropologicznych - szkielety, ślady bytności, malowidła, pierwsze ołtarze, formy pochówku w jaskiniach (Jaskinie Altamiry?) próbowano odpowiadać w kategoriach ewolucyjnych skąd doszło do takiej formy człowieka.

Współcześnie antropologia odpowiadając na te pytania nie poszukuje odpowiedzi samotnie lecz opiera się i na biologii molekularnej, precyzującej pewne datowania.

Drugi ślad to kwestia etologii [biol. nauka o zachowaniu się zwierząt i o pewnych aspektach zachowania się ludzi (W. Kopaliński , Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych)] - obserwowania naczelnych, które maja zbliżony do nas genotyp.

Wiedza ta jest zatem interdyscyplinarna, bowiem żaden antropolog nie opiera się jedynie na znalezionych szkieletach.

Antropogeneza - ewolucyjna koncepcja genezy gatunku ludzkiego.

Teorie ewolucji - rozwija się około 40 lat wstecz, wzmianki na temat ewolucji gatunku ludzkiego pojawiły się już w XIX wieku ( czaszka neandertalczyka - jedno z pierwszych znalezisk), koniec XIX w. - człowiek jawajski (1-1,6 mln lat)

Drugi element to nie tylko ślady kostne, ale też teoria ewolucji Darwina - ewolucji organizmów w drodze doboru naturalnego.

Desmond Morris „Naga małpa” - kryteria ewolucji

Cechy gatunkowe:

1. dwunożność ( z zastrzeżeniem, że nie każda dwunożność prowadzi do człowieka - homo)

2. wielkość mózgu - u naczelnych - 500 cm³ (małpi rubikon) ; mózg człowieka waha się pomiędzy 1350-1500 cm³

3. znacznie wydłużony okres rozwoju osobowego - nabywanie wiedzy i umiejętności, wybitnie długi okres dzieciństwa

4. umiejętności narzędziowe - człowiek zaczyna być wynalazcą narzędzi, osobą zręczną - budowanie narzędzi - preferowanie strony prawej, człowiek posiada anatomicznie odchylony kciuk w inną stronę

5. mięsożerstwo, łowiectwo - przejście na dietę wysokooktanową co spowodowało rozwój mózgu

6. człowiek jako osobnik najbardziej afektywny, nieobliczalny ze stworzeń, zdolny do agresji (wybicie Tasmańczyków), sięganie po pokarm wysokobiałkowy być może było pożeraniem jednych hominidów (człowiekowatych) przez drugie. Kod biologiczny nie nadąża za wyposażeniem kulturowym toteż brak pewnych hamulców hamujących zachowania agresywne. Wprowadza podział na swoich i obcych - ludzie w opozycji do zwierząt - odbicie w hipotezach antropogenezy.

7. posługiwanie się językiem symbolicznym - zdolność do tworzenia komunikatów, posługiwania się znakami ; mowa artykułowana, która wymaga refleksyjności, świadomości „ja” to przypadłość na właściwa i wyewoluowała u homo sapiens

8. swoista w naszym gatunku złożona temporalność tj. odwoływanie się do przeszłości i tworzenie projektów odnośnie swojej przyszłości

9. zdolność do przyswajania (uczenia się), rozwijania, selekcjonowania i przekazywania elementów kultury pewnym generacjom.

Wiedza, która sprowadza się do hipotez - ewolucja?

Kryteria:

1. czynniki biologiczne - dwunożność, przeciwstawny kciuk

2. cechy behawioralne - organizacja życia społecznego - proces wychowania człowieka, czynności związane z wytwarzaniem narzędzi

3. cechy symboliczne - człowiek jako istota animalna, pojawienie się języka, pytanie o obrzędy, oddawanie czci, ślady sztuki - malowidła na ścianach, instrumenty

Czynniki biologiczne, społeczne i kulturowe w procesie ewolucji są na równi ważne.

W czym świat antropologów i ewolucjonistów jest zgodny?

Wspólne punkty antropogenezy:

1. hominidae (człowiekowate) pojawiły się jakieś 7-5 mln lat przed naszą erą

2. koncepcja ewolucji nie przypomina ogniwa łańcucha, które są ze sobą ściśle powiązane, jest to raczej ewolucja pladogenetyczna? Przypominająca drzewo - jest wspólny pień, ale jest wiele odnóg - to są linie, które nie mają nic wspólnego z człowiekiem współczesnym, ewolucja ta jest multilinearną i nie każda prowadzi do człowieka współczesnego

3. hominidy przystosowały się do środowiska promieniście ; matecznikiem była Afryka-szczególnie wschodnia, stąd wyszły hominidy (wedle danych DNA, znalezisk) na Bliski Wschód, by jakieś 40 mln lat temu pojawić się w Europie Południowej.

Rodzina Hominidae wyodrębniła się ze wspólnego pnia wyższych naczelnych w tym samym czasie co rodzina człekokształtnych. Proces ten rozpoczął się około 14 mln lat temu. Z rodziny Pongidae dziś żyją co najmniej cztery gatunki: szympans, goryl, orangutan i gibbon.

W trakcie rozwoju rodziny Hominidae dokonał się proces hominizacji (uczłowieczenia), który polegał na natężaniu się, zaostrzaniu i kolejnym rozkwicie poszczególnych cech typowo ludzkich.

Przede wszystkim trzeba prześledzić rozwój cech anatomicznych i behawioralnych, które umożliwiły powstanie kultury i jej rozwój. Cechy anatomiczne organizmów wymarłych są łatwiejsze do rekonstrukcji na podstawie dostępnych szczątków kostnych, na temat ich behawioru możemy wnioskować jedynie pośrednio, na podstawie cech anatomicznych oraz analogii do zachowania żyjących w podobnych warunkach wyższych naczelnych.

Analogie do współcześnie żyjących małp człekokształtnych można przeprowadzić jedynie w odniesieniu do wczesnych form biologicznych w obrębie rodziny Homonidae, a więc do rodzaju Ramapithecus i rodzaju Australopithecus. ( E. Nowicka, Świat człowieka -świat kultury , Warszawa 2000 , s.216)

Iv Coppens? uważał, że

- około 15 mln lat na ziemi doszło do wypiętrzenia tektonicznego, które to podzieliło Afrykę na dwie części:

• Afryka Wschodnia - zaczęły zanikać lasy i tworzyć się sawanny, pojawiła się wysoka roślinność trawiasta

• Afryka Zachodnia - bujna roślinność, drzewa

Zmiany środowiska, które się wówczas dokonywały - ocieplanie się i zmniejszanie wilgotności klimatu prowadzące do przekształcania się lasu tropikalnego w sawannę, stanowiły istotny bodziec biologicznych przemian, prowadzących do rozwoju formy Ramapithecus i Australopithecus.

Przechodzenie od życia w lesie do życia na otwartej przestrzeni nadawało sens dwunoznemu chodowi, spionizowanej postawie ciała oraz zmianom ostrości poszczególnych zmysłów ciała.

Na sawannie nie było takiej obfitości pożywienia jak w tropikalnym lesie, np. łatwo dostępnych owoców, toteż zmuszało to organizmy do pewnych nowych rozwiązań adaptacyjnych. Pożywieniem stały się twarde nasiona traw, a także mięso upolowanych lub padłych zwierząt. Zdobycie mięsa nie było jednak łatwe - nie wyposażone w kły, pazury, budowa fizyczna uniemożliwiająca dogonienie uciekających ssaków trawożernych. To zmusiło istoty do inwencji.

W takim właśnie środowisku przejściowym, leśno-sawannowym, żyła istota prowadząca naziemny tryb życia, której szczątki znaleziono w Pendżabie, a później także w Kenii ; stąd pochodzi jej nazwa : Ramapithecus i Kenyapithecus.

Kenyapithecus - znalezisko w Kenii , układ szczęki U-kształtny, była to istota małpia, poruszała się na czworakach

Ramapitekus - znalezisko, fragment żuchwy - duże zęby, silne mięśnie żuchwowe, datowane izotopem c-14, na 13-14 mln lat temu, mógł od czasu do czasu przyjmować pionową postawę ciała choć w zasadzie był czworonogiem (E. Nowicka..., str.217), kształt szczęki bliższy człowiekowi: szczęka V-kształtna - ślad ten w latach 50-tych został odrzucony.

Do drugiego rodzaju rodziny Hominidae należy istota odkryta w latach dwudziestych przez Raymonda Darta - Australopithecus to znaczy małpa południowa.

• żył w środowisku sawannowym na dużych obszarach Afryki Południowej

• stosuje się do niego określenie: „małpolud” - Pithecanthropus - jego ciało od pasa w dół przypomina ciało człowieka, od pasa w górę - ciało małpy

• budowa tułowia, miednicy oraz długiej kości uda świadczy o tym, że przyjmował często pozycję pionową (E. Nowicka..., str. 218 - dalsza charakterystyka).

Również w gorącej strefie klimatycznej, bo w Afryce, a być może także w Indonezji, żyła w okresie od 1,9 do 1,7 miliona lat temu istota człowiekowata, której klasyfikacja systematyczna ciągle jest przedmiotem sporów, ponieważ jedni badacze widzą w niej najwyższy pod względem rozwoju wykwit rodzaju Australopithecus, inni zaś pierwszy gatunek homo.

Mary i Lewis Leakeyowie, nadali nowo odkrytej istocie nazwę : Homo habilis czyli człowiek umiejętny, zręczny. Cechy charakterystyczne homo habilis:

• zupełnie wyprostowana postawa,

• stopa podwójnie wysklepiona co pozwalało na długotrwałe utrzymywanie pionowej pozycji ciała i kroczenie podobne do chodu człowieka współczesnego,

• bardziej chwytna dłoń, odchylony przeciwstawny kciuk (na stanowiskach w Oldoway znaleziono pięściaki, pierwsze narzędzia),

• wyraźnie większy mózg (700 - 800 cm³)

Homo erectus zaliczany do rodzaju homo, co znaczy człowiek.

• żył w okresie od około miliona do około 200 tysięcy lat temu

• spionizowana postawa,

• poruszał się wyłącznie na dwóch nogach,

• miał całkowicie przeciwstawny kciuk umożliwiający precyzyjny uchwyt,

• duży mózg (ponad 1000 cm³),

• tworzył wiele typów narzędzi,

• był wyższy i masywniejszy od wcześniejszych form człowiekowatych, wzrost około 165-175 cm, waga ciała mogła przekraczać 70 kg,

• coraz bardziej V-kształtna szczęka co wskazywało na dominację diety mięsnej.

Cechy adaptacyjne:

• swoje obozowiska (żył w kilkudziesięcioosobowych gromadach) zakładał zawsze nad wodami: wzdłuż koryt rzek, nad jeziorami lub na wybrzeżu morskim, nigdy w lasach,

• znał ogień, lecz nie znał sposobów jego niecenia, co potwierdzały odkryte w jaskini Czoukoutien pod Pekinem, duże pokłady popiołu świadczące o podtrzymywaniu ognia całymi latami,

• szczątki zwierząt znajdywane w obozowiskach świadczą o tym, że upolowane zwierzęta ćwiartowano i częściowo zjadano na miejscu, pozostałe zanoszono do obozu, polował na mastodonty, mamuty

• wyszedł z niszy (Afryki) z powodu zbyt dużego zaludnienia,

• przystosowywał się do różnych klimatów, nosił skóry, osłony od zimna (znaleziska w Chinach).

Dziś do gatunku Homo sapiens (człowiek rozumny) obok człowieka żyjącego współcześnie, określanego najczęściej jako podgatunek Homo sapiens sapiens, zalicza się również formy znacznie wcześniejsze, w tym człowieka z Neandertalu zwanego też neandertalczykiem (homo sapiens neanderthalensis) [E. Nowicka..., str.231]

Charakterystyka :

• pojawił się na kuli ziemskiej już 350 tysięcy lat temu, znane są dwie odmiany: bardziej archaiczna i bardziej zaawansowana

• wczesny neandertalczyk żył na obszarze prawie całego Starego Świata, dobrze radząc sobie z odmiennymi klimatami, nawet z klimatem chłodnym,

• klasyczny neandertalczyk żył na znacznie mniejszym obszarze Europy, Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej, prawdopodobnie był formą wyspecjalizowaną, pojemność jego czaszki była równa czaszce człowieka współczesnego lub mieszcząca się w górnych granicach pojemności,

• wystąpiła wyspecjalizowana broń myśliwska, nowym surowcem do wyrabiania narzędzi stały się kości,

• ważnym typem znalezisk mówiących o kulturze i życiu społecznym człowieka neandertalskiego są intencjonalne pochówki o charakterze obrzędowym ( ślady pyłków kwiatowych co sugeruje przyozdabianie),

• w jaskiniach chorwackich znaleziono pierwsze instrumenty muzyczne - flety,

• występował na terenie Polski (znalezisko koło Radomia).

Najwcześniejsze znane szczątki podgatunku Homo sapiens sapiens są datowane na okres od 40 do 35 tysięcy lat temu. Tworzył on kulturę górnego paleolitu, będzie więc nazywany człowiekiem górnopaleolitycznym lub człowiekiem z Cro-Magnonu. Wyróżnia go wiele cech anatomicznych : wąski nos, szerokie i wysokie czoło i duży mózg, stosunkowo małe łuki brwiowe i niskie oczodoły.

Kromaniończyk dobrze się adaptował do rozmaitych srodowisk przyrodniczych dzięki zmiennej, elastycznej kulturze.

Zgodnie z monocentryczną koncepcją powstawania człowieka współczesnego dzięki kulturze rosła populacja człowieka z Cro-Magnonu i rozprzestrzeniała się z hipotetycznego miejsca powstania na Bliskim Wschodzie na szerokie obszary Europy, Azji i Afryki.

Druga teoria, policentryczna głosi, że w wyniku trendu genetycznego i presji środowiska przyrodniczego na różnych terenach Starego Świata człowiek współczesny powstawał niezależnie. Za tą koncepcją przemawiają dowody w postaci przejawów kultury najwcześniejszego Kromaniończyka znajdywane na ogromnych obszarach i dokładnie tak samo datowanych. Gdyby rozwinął się w jednym miejscu, musiałby błyskawicznie dokonać ekspansji terytorialnej, opierając się zaś na wiedzy o możliwościach przemieszczania się najprostszych społeczeństw zbieracko-myśliwych - jest to po prostu niemożliwe.

Człowiek z Cro-Magnonu

2 tezy:

1. pokojowe wyeliminowanie neandertalczyka - neandertalczyk prowadził stacjonarny tryb życia, człowiek współczesny charakteryzuje się dużą mobilnością, co daje kilka cech adaptacyjnych a mianowicie: daje możliwość łatwiejszego zdobywania zwierzyny, powoduje możliwość istnienia wrogów, konkurencji

2. hipoteza rzezi - neandertalczyk jako konkurencja został przez człowieka współczesnego wyeliminowany (może nawet zjedzony - jeszcze w latach 20-tych polowano na Pigmejów jako na zwierzynę).

Tę tezę monocentryczną wzmocniła hipoteza Ewy - mitochondrialnego DNA - tylko w linii żeńskiej. Gdyby przyjąć, że ewolucja odbywała się w wielu miejscach to różnice w mitochonrialnym DNA powinny być duże, są zaś analogiczne i wskazują na Afrykę Wschodnią, jako miejsce narodzin człowieka wspólczesnego.

Kromaniończyk jest odpowiednikiem człowieka współczesnego z Europy :

• bardzo jasno-blada karnacja,

• blond lub rude włosy,

• bogaty arsenał narzędzi - umiał budować namioty0przenosne domy,

• umiejętność przystosowywania się do klimatu.

PODSUMOWANIE:

• W AFRYCE DOSZŁO DO ROZDZIELENIA HOMINIDAE I PONGIDÓW OKOŁO 7MLN LAT TEMU

• W AFRYCE WYEWOLUOWAŁA DWUNOŻNOŚĆ

• AFRYKA MIEJSCEM WIELU WYNALAZKÓW

• AFRYKA OJCZYZNĄ WIELKIEGO MÓZGU

• AFRYKA MIEJSCEM NAUKI POLOWAŃ

• W AFRYCE SWÓJ RODOWÓD MA HOMO SAPIENS

• Z AFRYKI HOMONIDAE WYRUSZYŁY NA PODBÓJ ŚWIATA

2

---