GEOMORFOLOGIA:- nauka o formach i formowaniu powierzchni Ziemi;- jej zadaniem jest badanie rzeźby lądów i den morskich;- zajmuje się pochodzeniem i wiekiem form, procesami rzeźbotwórczymi i prawami rozwoju rzeźby;- przedmiotem badań jest powierzchnia Ziemi (formy rzeźby) wraz ze strefą przypowierzchniową;- badanie rzeźby terenu polega na: a) opisywaniu form powierzchni (morfografia), b) ustalaniu cech geometrycznych tych form (morfometria), c) określaniu ich pochodzenia (morfogeneza), d) oznaczaniu wieku form (morfochronologia); BADANE SĄ:a) pojedyncze formy terenu (dla wyróżnienia genetycznych t y p ó w form),b) zespoły form (dla wydzielenia genetycznych t y p ó w rzeźby);Badanie powstania i rozwoju form prowadzi się zawsze na tle i w powiązaniu z innymi elementami środowiska geograficznego (zmieniającymi się w ciągu tego rozwoju);Geomorfologia bada o b e c n i e w i d o c z n e ukształtowanie powierzchni (aktualny stan rzeźby), złożone jednak z form zarówno starych (utworzonych w innych warunkach środowiska) i form młodych (wytworzonych w warunkach dzisiejszego klimatu). Może również rekonstruować rzeźbę dawną lub kopalną (paleomorfologia)Rzeźba terenu (ukształtowanie terenu) - ogół drobnych form urozmaicających zasadnicze wielkie formy; - Forma terenu - każda wypukłość, wklęsłość terenu, załamanie jego powierzchni; także pustka podziemna;- parametry określające „rzeźbę terenu: wysokość względna i bezwzględna, głębokość, kształt, stromość powierzchni, rozczłonkowanie, Parametry określające „rzeźbę terenu”:- wysokość względna (m);- wysokość bezwzględna (m n.p.m.);- stromość terenu (nachylenie powierzchni) - (stopnie);- głębokość (m);- obwód form (m);- rozczłonkowanie terenu (km/km2);- powierzchnia (km2)Metody i kierunki badań geomorfologicznych• Badania terenowe,• Określenie na mapach i w terenie cech rzeźby (spadek, wysokość, głębokość),• Określenie genezy rzeźby i poszczególnych jej form,• Określenie wieku form rzeźby (datowanie osadów organicznych i mineralnych z danej formy - analizy 14C, TL, analizy palinologiczne i dendrochronologiczne). Rzeźba terenu:a) podlega ciągłej ewolucji (przekształcaniu) - nie ustają procesy rzeźbotwórcze, jedynie zmieniają okresowo natężenie, w zależności od zmian warunków środowiska przyrodniczego:
b) ma różny wiek (założenia) - na formach dawno powstałych rozwija się ornament form młodych; składa się z form różnowiekowych; c) tempo jej rozwoju jest lokalnie zróżnicowane, zależne od miejscowych warunków środowiska przyrodniczego (m.in. budowy skał podłoża, klimatu, energii wody, pokrycia roślinnością, działalności człowieka);d) rzeźbę kształtują procesy typowe dla poszczególnych stref klimatycznych; Geomorfologia dynamiczna zajmuje się czynnikami i procesami wpływającymi na rozwój rzeźby:
• endogenicznymi (tektonika, sejsmika, wulkanizm itp.);• egzogenicznymi (woda, wiatr, lód, temperatura itp.);Procesy geomorfologiczne są: eoliczne, fluwialne, glacjalne, stokowe, itp. Geomorfologia klimatyczna i strukturalna - Geomorfologia klimatyczna za główny czynnik sprawczy w tworzeniu rzeźby uznaje klimat.- Geomorfologia strukturalna za główny czynnik sprawczy w tworzeniu rzeźby uznaje budowę geologiczną. CZYNNIKI ENDOGENICZNE KSZTAŁTUJĄCE RZEŹBĘ TERENU:A) Tektonika - ruchy pionowe skorupy ziemskiej;B) Sejsmika - trzęsienia ziemiC) Wulkanizm - wulkany podmorskie i lądowe;Czynniki i procesy geomorfologiczne egzogeniczne ;A) woda (procesy fluwialne, krasowienie),B) wiatr (deflacja, akumulacja).C) lód (zlodzenie, egzaracja) D) temperatura (insolacja, zamróz);E) roślinność (torfienie);F) człowiek.Ad A. Woda: 1. procesy fluwialne: erozja, transport, depozycja, meandrowanie; 2. procesy stokowe: spełzywanie, osuwanie, zmywanie;3. procesy krasowe: rozpuszczanie podziemne i powierzchniowe, .Erozja:a) wgłębna, b) denna, c) boczna, d) wstecznaAbrazja: a) klifowa, b) rzecznaProcesy stokowe: a) osuwanie, b) spełzywanie, c) zmywanie; d) obrywanie i odpadanie; e) spływy mas błotnych i ziemnych, f) zapadanie i osiadanie; g) lawiny. -Osuwanie - gwałtowne zsuwanie się zwietrzeliny lub litych skał po stoku po powierzchni odkłucia lub kontaktu ze skałami plastycznymi .Spełzywanie - bardzo powolny proces przemieszczania w dół stoku zwietrzeliny nasiąkniętej wodą;-często jest inicjonowane pęcznieniem materiału (na przemian nawilgacanie i wysychanie, zamarzanie i rozmarzanie); cząstki gruntu w obrębie stoku podnoszone procesem pęcznienia, nie wracają na to samo miejsce; - Spływ błotny - szybkie przemieszczenia mas błotnych po stoku wskutek ich przesycenia wodą opadową;- Zmyw (ablacja) deszczowa - zmywanie zwietrzeliny przez wody opadowe spływające po stoku;- Osiadanie - pionowe przemieszczanie gruntu pod wpływem zmniejszania się objętości podłoża lub zapadania się pustek podziemnych (kopalń, jaskiń);- Obrywanie i odpadanie - gwałtowne przemieszczanie się skał po stoku z fazą lotna tego ruchu; Krasowienie - rozwój form powierzchniowych i podziemnych w wyniku rozpuszczającej działalności wody nasyconej CO2 i kwasami.Wiatr- Procesy eoliczne:1. Deflacja (wywiewanie);.2. Korazja (niszczenie)3. Depozycja (akumulacja - zwydmienie)Ad C. Lód Procesyglacjalne:1.Egzaracja,2.Transport3.Akumulacja,4.Soliflukcja5.Deglacjacja (cofanie się lodowca wskutek jego topnienia powierzchni i czoła)•Soliflukcja - proces spełzywania mokrej, odtajałej warstwy gruntu po gruncie zamarzniętym; jej szybkość przemieszczania może przekraczać 20 cm/rok; •Egzaracja - proces wydzierania skał z podłoża przez przesuwający się lodowiec;•Transport - przemieszczanie materiału skalnego przez lodowiec na jego powierzchni, wewnątrz masy lodu i przez denne wody proglacjalne; •Akumulacja - gromadzenie się materiału skalnego w miejscu topnienia czoła i powierzchni lodowca (moreny) lub w korytach rzek podlodowcowych (ozy, kemy) i przedlodowcowych (sandry). Ad. E. Roślinność 1. Zatorfienie;2. Stabilizacja wydm;3. Modyfikacje koryt rzecznychAd. F. Działalność człowieka, np.- zabudowa stoków;- regulacja rzek;- eksploatacja kopalin i surowców skalnych;- instalacja ciągów transportowych;- budowa obiektów użytkowychEROZYJNO-DENUDACYJNE I AKUMULACYJNE FORMY TERENU ..Denudacja - - to ogół procesów fizycznych i chemicznych, polegających na usuwaniu zwietrzeliny z powierzchni skał, a przez to ich odsłaniania i zarazem obniżania powierzchni terenu (denudo - obnażam);Do procesów denudacyjnych zalicza się wszystkie procesy powierzchniowe, których efektem jest przemieszczenie pokrywy zwietrzelinowej, tak pod działaniem siły grawitacji, wody, lodu lub śniegu;Prządki” koło Krosna to efekt selektywnego zwietrzenia grubych ławic piaskowców, a następnie denudacyjnego odprowadzenia z nich zwietrzelinyErozja (żłobienie) - wytwarzanie zagłębień na powierzchni terenu przez niektóre czynniki zewnętrzne: wody (płynące), wiatr, lodowiec; - nie są erozją wszystkie pozostałe procesy niszczące (to zakres procesu denudacji); - najczęściej przez „erozję” rozumie się proces żłobienia powierzchni terenu przez wody rzeczne;- erozja może być: wgłębna, denna, boczna i wsteczna;Formami erozyjno-denudacyjnymi o skali największej jest większość nizin, wyżyn i gór (mogą mieć także genezę tektoniczną: wulkanizm, pionowe ruchy tektoniczne);- najbardziej powszechnym elementem rzeźby erozyjno-denudacyjnej w każdej z wymienionych wyżej form jest stok (każda pochylona powierzchnia terenu, rozciągająca się pomiędzy kulminacją wyniesienia a jego płaskim podnóżem lub dnem doliny); jest on elementem wszystkich form nachylonych bardziej niż 2 stopnie; Akumulacja lądowa -- gromadzenie materiału skalnego i organicznego przyniesionego przez wody (aluwia, deluwia, koluwia), lodowce (gliny morenowe, piaski), wiatr (piaski, pyły, lessy) lub śnieg (rumosz lawin); Formy akumulacyjne - - wypukłe lub warstwowe odsypy nanosów skalnych, powstałych w miejscu ich dostawy i tworzących nadbudowę starszej powierzchni terenu (w korytach rzek, na równinach, stokach i grzbietach); Niziny - to teren znajdujący się na bezwzględnej wysokości od 0 do 300 m (wg innych źródeł - do 200 m); zajmują 33% lądowej powierzchni Ziemi; Wyróżnia się: a) niziny płaskie (równiny nizinne o wysokościach względnych do 10 m), b) niziny faliste (z garbami terenowymi o wysokości 10-30 m), c) niziny pagórkowate (z wyodrębniającymi się garbami o wysokości do 60 m); W Polsce niziny zajmują prawie 2/3 powierzchni kraju, na wyżyny i góry przypada tylko 1/3 terytorium; Nizina Mazowiecka jest w większości równiną płaską (o deniwelacjach do 10 m)Na Nizinie Podlaskiej przeważają szerokie doliny rzek i niskie garby międzydolinne (do 30 m wysokości) - to typ niziny falistej.Pojezierze Suwalskie z ciągami morenowych wzgórz to przykład niziny pagórkowatej.Wyżyny - w Polsce to obszary zajmujące przedział wysokości bezwzględnej pomiędzy 300 a 500 m n.p.m. (ale np. Tybet w Azji leży na 4500-5000 n.p.m., a Altiplano w Andach na 3500-4000 m n.p.m.); - to zwykle wypiętrzony obszar o budowie płytowej lub krawędziowej lub tektonicznie wyniesiona dawna powierzchnia pagórkowata, względnie typu płaskowyżu; np. Roztocze 300-350 m n.p.m.- Cechują się znacznym urozmaiceniem rzeźby (teren pagórkowaty z ostańcami denudacyjnymi i siecią młodych dolin); Góry - to obszary o wysokości powyżej 500 m n.p.m. (w Polsce);Ze względu na genezę wyróżnia się:a) Góry o budowie fałdowej (bez względu na wiek fałdowania skał wiek gór jest młodszy, postępuje bowiem ich stałe odmładzanie; zwykle są pasmowe);b) Góry zrębowe (wyniosłości bloków skalnego podłoża wzdłuż uskoków obwodowych, wyniesione bloki mogą mieć różną budowę wewnętrzną - płytową lub fałdową)c) Góry wulkaniczne (pojedyncze lub zespołowe, o zróżnicowanym wieku rzeźby.Ze względu na hipsometrię wyróżnia się w Polsce:•Góry niskie (ok. 500 m n.p.m.), Góry Świętokrzyskie 611 m n.p.m..•Góry średnie (do 1500 m n.p.m.).•Góry wysokie (powyżej 1500 m n.p.m.).Do gór średnich zalicza się Pasmo Bieszczadów (Tarnica 1326 m), Pogórze Ciężkowickie to góry niskie .Górami wysokimi są Tatry, a ich podhalańskie przedpole to góry średnie .Góry wysokie mają piętrowość prawie wszystkich komponentów środowiska (klimatu, roślinności, biocenozy, rzeźby i procesów)Główne formy denudacyjne to:a) Powierzchnie planacyjne,b) Grzbiety,c) Stoki,d) Zbocza,e) Doliny (niecki, parowy, wąwozy, debrze, rozdoły, żłobki);f) Formy międzydolinne (płaskowyże, wysoczyzny, garby, pagóry).Powierzchnia planacyjna - to płaskie (tylko lokalnie urozmaicone ostańcami) i najstarsze fragmenty grzbietów górskich i wierzchowin wyżyn, będące efektem zniszczenia i usunięcia większości skał (denudacji) znajdujących się dawniej powyżej bazy erozyjnej rzek; Grzbiet -- to wydłużony fragment wierzchowiny gór lub wyżyn, wzgórza lub pagórka;- jest formą międzydolinną, powierzchniowym działem wód dla zlewni lub dorzeczy;- jego podłużny profil może być falisty, wyrównany lub opadający, a na profilu poprzecznym może być wąski, szeroki, asymetryczny lub progowy; - opada ku dolinom stokami, które cofając się wstecznie mogą go przeciąć, obniżyć (przełęcze) lub skonsumować; Niskie, szeroki i wyrównane grzbiety koło Jarosławia to cechy „wysoczyzny” (równiny polodowcowej rozciętej przez późniejsze doliny rzeczne) .Stoki - To każda pochyła powierzchnia terenu;- stok może być: połogi (do 3 stopni), stromy (powyżej 15 stopni nachylenia) lub być urwiskiem (>55 stopni);- jego kształt może być jednostajnie pochylony, wklęsły, wypukły lub wypukło-wklęsły;- denudacja stoków z przemieszczeniem zwietrzeliny lub także głębszych skał to ruchy masowe (grawitacyjne), a przy zwiększonym udziale wody modeluje go spłukiwanie;Doliny - długa, najczęściej rozgałęziona wklęsła forma terenu, o jednostronnym spadku w profilu podłużnym, powstała wskutek erozyjnej działalności rzeki skale płynącej lub okresowej;-może być sucha, stale lub okresowo odwadniana, -Może być główną (wiodącą) lub boczną (doliny stokowe);- jej elementami jest dno (z korytem i terasami) oraz zbocza (z odnogami bocznych dolin); Doliny stokowe (okresowo odwadniane);1.Żleby - długie wąskie formy na bardzo stromym stoku, wycięte w litej skale przez wody opadowe lub roztopowe z osuwającym się piargiem lub lawinami kamienistymi; 2. Wąwozy - doliny suche o urwistych zboczach i wąskim, nie wyrównanym dnie; rozwijają się głównie w utworach lessowych;3. Parowy - doliny podobne do wąwozów, ale o łagodniejszych zboczach i szerszym zapłyniętym dnie; 4. Debrze - doliny pośrednie między parowem a wciosem, to doliny suche lub okresowe, płytsze, o łagodniejszych zboczach i wąskim dnie;5. Niecki - doliny o łagodnych wklęsłych zboczach, niewyraźnych załomach z dnem i stokiem, często z zapłyniętym dnem;6. Wądół - dolina nieckowata o błotnistym dnie, z pełznącym materiałem gliniastym;7. Wcios drogowy - dolina podobna do wąwozu, znacznie płytsza, wytworzona jako droga polna przez jej użytkowników;Formy denudacji i akumulacji lodowcowej:1. Doliny U-kształtne;2. Kary lodowcowe;3. Mutony;4. Moreny; To formy dziś przekształcane w warunkach klimatu umiarkowanie chłodnego, już be obecności lodowców; DOLINNE FORMY EROZYJNE.1. Kaniony (doliny wycięte w skałach płytowych);2. Doliny wciosowe (doliny V-kształtne o stałym przepływie wody);3. Progi korytowe (załamania profilu podłużnego rzeki na wycodniach skał litych lub aluwiach);4. Terasy rzeczne.Powodzie w dolinach górskich mają gwałtowny i burzliwy przebieg; transportowany rzekami materiał żwirowy podlega słabej choć widocznej selekcji odpornościowej: w budowie „kamieńców” przeważa materiał gruby.Formy erozji i akumulacji eolicznej:- niecki deflacyjne (obniżenia po wywianiu piasków przez wiatry);- ostańce abrazyjne (silnie zniszczone formy skałkowe przez wiatry transportujące piaski);- wydmy (wały lub pola nawianego piasku w sąsiedztwie miejsca występowania tego piasku);- płaty lessowe (pokrywy nawianego pyłu w znacznej odległości od miejsca deflacji) ;
Rzeźba okolic Jarosławia na tle województwa podkarpackiego .WOJEWÓDZTWO PODKARPACKIE - podział regionalny Prowincja: KARPATY
JEDNOSTKI GEOLOGICZNE województwa podkarpackiego na tle Polski
1 - Zewnętrzne Karpaty Fliszowe;2 - Zapadlisko Przedkarpackie;3 - Zrąb tektoniczny Roztocza i Wyżyny Lubelskiej;.KARPATY- Rzeźba Karpat jest ściśle powiązana z warunkami budowy geologicznej podłoża (rzeźba strukturalna), tzn. odpornością skał na czynniki denudacyjne, ułożeniem warstw i ich miąższością; -Są zbudowane z fliszu karpackiego (na przemian leżących warstw piaskowców, łupków, mułowców i zlepieńców) o wieku kreda-oligocen);- budowa geologiczna jest przestrzennie zmienna (płaszczowiny: magurska, dukielska, śląska, skolska), a rzeźba terenu jest tego odzwierciedleniem;- najwyższym pasmem górskim są Bieszczady (Tarnica 1346 m n.p.m.), niższym Beskid Niski (Lackowa 1001 m n.p.m.), Doły Jasielsko- Sanockie rozciągają się na ok. 300-350 m n.p.m., a Pogórza Karpackie 300-500 m n.p.m. BESKID NISKI- To strefa poprzecznego obniżenia w łuku Karpat (Przełęcz Dukielska 503 m.n.p.m.);- Jest szeregiem kopulastych lub ostrych grzbietów rusztowych (700-800 m n.p.m.);- Przecinają go rzeki o biegu równoległym (długie odcinki) i poprzecznym (krótkie odcinki) do struktur geologicznych (Ropa, Jasiołka, Wisłok, Wisłoka);- w pozornie monotonnym krajobrazie występują grzbiety: twardzielcowe, inwersyjne, szerokie wały z ostańcami denudacyjnymi oraz kotlinowate obniżenia;doliny rzeczne mają łagodne, nie odmłodzone górne odcinki, natomiast dolne są erozyjnie pogłębione;POGÓRZA KARPACKIE- To w całości obszar typu wyżynnego, o deniwelacjach 80 - 250 m;- Cechą pogórzy są wyrównane, szerokie wierzchowiny, które są pozostałością dwóch poziomów planacyjnych;- Są rozcięte dolinami głównie młodymi, jeszcze słabo wciętymi w powierzchnie Pogórzy;- Północny próg Pogórzy jest czołem nasunięcia Karpat na przedpole, jest zbudowany z odporniejszego fliszu niż ilaste przedpole, stąd zaznacza się w krajobrazie jako wysoki stopień terenu;- w części północnej (niższej) Pogórze było w plejstocenie przykryte lądolodem, który lobowo wnikał również dolinami ku południowi;KOTLINA SANDOMIERSKA-Jest zapadliskiem przedgórskim (kotliną przedkarpacką);- południową jej granicą jest próg Karpat, od północy ogranicza ją wiślańska krawędź erozyjna Wyżyny Małopolskiej, a od północnego-wschodu krawędź zrębu Roztocza;- jest zbudowana z morskich iłów i piasków miocenu, na których zalegają plejstoceńskie gliny i piaski polodowcowe (Wysoczyzna Kolbuszowska, Kańczucka, Płaskowyż Tarnogrodzki) oraz młodsze osady rzek karpackich (Dolina Wisły, Dolina Sanu); na wysoczyznach zalega również gruba pokrywa lessów;- wzdłuż Wisły i Sanu ciągnie się szeroka równina z terasami rzecznymi, bliżej Pogórza występują wyrównane garby rozcięte nieckowatymi dolinami; ROZTOCZe- Jest zbudowane z wapiennych utworów wieku kredowego (opoki, margle, piaskowce, wapienie)- Stromym progiem wznosi się nad Kotliną Sandomierską, jest to próg tektoniczny;- wzgórza są typu ostańcowego, mają deniwelacje 80-110 m, a wysokości bezwzględne 300-350 m n.p.m.;- na Roztoczu Tomaszowskim występują formy krasowe;- w rzeźbie są czytelne cechy neotektonicznego podnoszenia Roztocza (progi rzeczne, ostre krawędzie zrębowych wzgórz i rowów tektonicznych) JAROSŁAW I OKOLICE- Miasto zajmuje pogranicze Doliny Sanu z Wysoczyzną Kańczucką (Podgórza Rzeszowskiego);- Najstarsza część miasta jest usytuowana na ok. 20-metrowej lessowej skarpie wysokiej terasy Sanu, młodsza część rozbudowała się także na nadzalewowej (3-5 m) terasie tej rzeki;- Wysoka skarpa jest zbudowana z pyłu wilgotnego (do 6 m głębokości), niżej z lessu zaglinionego (do 30 m głębokości), poniżej zalegają utwory ilasto-łupkowe;- Południowo-zachodnie skraje miasta maja na powierzchni warstwę polodowcowych glin piaszczystych i ilastych;Łagodne pagórki i doliny nieckowate w glinach polodowcowych. Niskie, szerokie i wyrównane grzbiety koło Jarosławia to cechy „wysoczyzny”. Doliny są płytkie (do 20-30 m) nieckowate. Doliny mają w ujściowych odcinkach płaskie, zaakumulowane dna
Surowce województwa podkarpackiego:1 - złoża gazu i ropy naftowej2 - złoża siarki;3 - wody mineralne;Ujęcia gazu ziemnego w Jarosławiu . Pijalnia wody mineralnej (solankowej i wodorowęglanowej) w Rymanowie Zdroju, uzdrowiskami są także Wapienne, Horyniec i Iwonicz Zdrój;Gleby - ich geneza, zróżnicowanie i własności. Gleba - zewnętrzna powłoka litosfery, składająca się z luźnych cząstek mineralnych i organicznych, powietrza i wilgoci, wyróżniająca się tym, że zachodzą w niej przemiany materii mineralnej w organiczną i odwrotnie - organicznej w mineralną pod wpływem żyjących w niej i na niej organizmów roślinnych i zwierzęcych; - jej główną cechą jest żyzność (zdolność zaspokajania odżywczych potrzeb żyjących na niej roślin przez dostarczenie im składników pokarmowych i wody); Proces glebotwórczy - proces stopniowej zamiany zwietrzeliny skał lub luźnej skały w glebę; objawem tego procesu jest różnicowanie się powierzchniowej części zwietrzeliny i wytwarzania poziomów glebowych;Położenie geograficzne Polski oraz jej budowa geologiczna i rzeźba terenu powodują: duże przestrzenne zróżnicowanie głównych czynników glebotwórczych,A czynnikami tymi są:- Skała macierzysta,- Klimat,- Rzeźba terenu,- Roślinność..Skały macierzyste gleb w Polsce:1.Lessy i utwory lessowate - wytworzone na przedpolach lodowców (obszar przedsudecki, Pogórze Karpackie, wyżyny środkowopolskie);2.Gliny zwałowe, piaski i żwiry akumulacji lodowcowej - to najbardziej typowe utwory polodowcowe - w północnej i środkowej Polsce;3.Piaski i żwiry akumulacji wodno-lodowcowej - podobne jak wyżej utwory na przedpolu lodowca;4.Piaski ze żwirem akumulacji rzecznej i eolicznej - utwory sortowane przez wodę i wiatr; 5.Aluwia mineralne różnoziarniste - osady w dolinach rzek; 6. Skały osadowe węglanowe - w pasie wyżyn środkowopolskich;7. Utwory fliszowe - w Karpatach - seria skał okruchowych (piaskowce, łupki ilaste);8. Skały magmowe i metamorficzne - w Sudetach, Tatrach;.Skała macierzysta - jest substratem gleby i stanowi główną jej część (97-99% masy większości gleb); jej skład chemiczny i mineralny decyduje o podatności skały na wietrzenie, a tym samym na tempo rozwoju powstającej gleby; jest to szczególnie wyraźne przy rędzinach, glebach torfowych i bagiennych.Klimat - określa on charakter wietrzenia skał, wyznacza reżim cieplny i wodny gleby; ważne są opady, wilgotność względna i temperatura powietrza; ma odzwierciedlenie w budowie profilów glebowych; im klimat jest cieplejszy i wilgotniejszy, tym intensywniej przebiegają procesy glebotwórcze (dobrze wykształcone profile gleb w strefach podzwrotnikowych, słabo - w obszarach arktycznych); w Polsce opady 500-750 mm/rok, średnia temp. 6,5-8,5*C;Roślinność - dostarcza dla podłoża substancji organicznej (próchnica, składniki popielne, kwasy organiczne); - uczestniczy w procesach glebotwórczych (odkładanie i rozkład masy organicznej);- przyczynia się do uformowania zasadniczych cech profilów glebowych;- chroni glebę przed bezpośrednim działaniem deszczu (niszczenie struktury) i wiatru;- przemieszcza składniki pokarmowe w pionowym profilu gleby; Znaczenie organizmów żywych:Mikroorganizmy - rozkł adają materię organiczną (w warunkach tlenowych i beztlenowych), doprowadzają do mineralizacji związków próchnicznych, mogą powodować zbiałczenie (przetworzyć azot organiczny w białko); uruchamiają fizjologicznie fosfor i potas (które przechodzą do roztworu glebowego); mogą też przemieniać związki żelaza i siarki w glebie; przede wszystkim dostarczają glebie azotu;Fauna glebowa (krety, myszy, stonogi, roztocze,owady, pajaki, mrówki, dżdżownice) - miesza materię glebową, wzbogaca ją w materię organiczną, stabilizuje strukturę gleby.Powszechnie występujące dżdżownice żywią się materią organiczną i mineralną, którą przerabiają w przewodzie pokarmowym, a ich odchody (koprolity) są mineralno-organiczne;Woda w glebie:- Woda przesiąkająca przez glebę kształtuje profile gleb, ich cechy morfologiczne oraz własności fizyczne i chemiczne;- Zstępujący kierunek ruchu wody jest przyczyną procesów wypłukiwania i przemieszczania w głąb gleby drobnych części mineralnych i organicznych oraz roztworu glebowego;- W warunkach występowania wód zaskórnych gleby mają niestabilne warunki wilgotnościowe (parowanie, uwilgotnienie = procesy redukcyjne);
PROCESY GLEBOTWÓRCZE:To rozkład i synteza substratu mineralnego i resztek organicznych, przemieszczanie mineralnych i organicznych składników z udziałem żywych organizmówgazów, roztworów i zawiesin;1. Proces brunatnienia - stopniowy rozpad krzemianów i glinokrzemianów, uwolnienie z nich związków żelaza i glinu w postaci nierozpuszczalnych wodorotlenków i cząstek z kwasami próchnicznymi, które z kolei osadzają się na ziarnach gleby nadając im barwę brunatną; tworzy się w ten sposób poziom brunatnienia - typowy dla gleb brunatnych; 2. Proces przemywania (płowienia) -- Polega na przemieszczaniu w głąb profilu glebowego wymytych z wyżej leżących poziomów cząstek koloidalnych, będących w stanie rozproszenia; odbywa się ono przy kwaśnym odczynie gleby; - Proces ten prowadzi do formowania się poziomu przemywania w glebie (eluwialnego poziomu płowego) i poziomu iluwialnego ilastego, typowych dla gleb płowych'3. Proces bielicowania- polega na rozkładzie glinokrzemianów i koloidów glebowych, na wymywaniu w głąb profilu gleby związków żelaza, glinu, kwasów próchnicznych;- prowadzi do powstania poziomu eluwialnego o jasnym zabarwieniu (wybielonym) i bezpośrednio pod nim poziomu iluwialnego (wmywania), wzbogaconego o wymyte związki (barwy rdzawej);- proces ten zachodzi głównie w kwaśnych glebach piaskowych i prowadzi do powstania gleb bielicowych4. Proces glejowy- Polega na redukcji różnych mineralnych związków (żelaza, manganu) utworu glebowego w warunkach nadmiernej wilgotności (utrudnionego dostępu powietrza); rdzawe związki trójwartościowego żelaza stają się dwuwartościowe nabierając barwy zielonkawej, popielatej;- Oglejenie powstaje wskutek migracji wód od góry (opadowych) i od dołu (podsiąkanie kapilarne); 5. Proces murszenia -zachodzi w odwodnionych warstwach gleb torfowych, mułowych;- polega na zmianach fizyko-chemicznych gleby zachodzących w jej koloidalnej części; odwodniona masa torfu kurczy się, pekając dzieli się na agregaty, potem na ziarna coraz twardsze i trwalsze;
- powoduje tworzenie się poziomu murszowego gleb murszowych; TYPY GLEB -Gleby Polski i ich przydatność rolnicza..Profil glebowy - To pionowy przekrój gleby ukazujący jej budowę z poziomymi zróżnicowania;- naturalne poziomy zróżnicowania gleby to poziomy genetyczne;- poziomy genetyczne wg klasyfikacji Polskiego Towarzystwa Gleboznawczego odpowiadają międzynarodowym poziomom diagnostycznym i stanowią kryterium w typologii gleb;O - poziom organiczny;A - poziom próchniczny;B - poziom wzbogacenia;C - poziom skały macierzystej;E - poziom wymywania;G - poziom glejowy;P - poziom bagienny gleby organicznej.Typy gleb:1.Gleby inicjalne (skaliste, luźne, ilaste, słabo wykształcone);2.Rędziny;3.Czarnoziemy;4.Brunatnoziemne (brunatne właściwe, brunatne kwaśne, płowe);5.Bielicoziemne (bielicowe, bielice, rdzawe);6.Czarne ziemie;7.Gleby bagienne (mułowe, torfowe, murszowe);8.Gleby rzeczne (mady) i deluwialne (gleby deluwialne);Gleby inicjalne:-to gleby będące w stadium tworzenia się ze skał, zarówno masywnych, jak i bezwęglanowych;Rozróżnia się wśród nich gleby:a) inicjalne skaliste (o profilu (A)/C - C, pod próchnicą od razu lita skała, płytkie <10 cm);b) inicjalne luźne (A)/C, na luźnych okruchach, miąższość poz. próchnicznego <kilka cm); c) inicjalne ilaste (nadmiernie ciężkie, zwięzłe);d) bezwęglanowe słabo wykształcone ze skał masywnych (wyraźny ale słabo wykształcony poz. próchniczny, z warstwą ściółki leśnej (AC-C);e) słabo wykształcone ze skał luźnych (A-C). Rędziny:- rędziny węglanowe - wytworzone ze skał wapiennych,- rędziny siarczanowe - wytworzone z gipsów;- Zajmują 1,5% powierzchni gruntów ornych;- Poziom próchniczny <30 cm, zawierający do 3% próchnicy;- Mają profil A-Bbr-Cca;-Wymagają staranności w uprawie, wymagają okreśłonej wilgotności; są ciemne;Czarnoziemy:-wytworzyły się wyłącznie z lessów;- zaliczane są do najwyższej klasy bonitacyjnej;- są najbardziej zasobne w składniki pokarmowe dla roślin;- mają gruby poziom próchniczny (70 cm) i dużo próchnicy (3-4%);- ma trwałą strukturę grubogruzełkowatą;- profil: A - A/B - B - C;- skała macierzysta C to less; Gleby brunatne:a)Gleby brunatne właściwe (mało przewiewne, słabo przepuszczalne); b)Gleby brunatne kwaśne (w lasach górskich);c)Gleby płowe (z przemytym iłem koloidalnym do dolnej części gleby (A - E - B - C);Powstają na skałach zasobnych w wapń: gliny zwałowe, lessy zdegradowane, utwory morenowe, piaski gliniaste;-mają dobrze wykształcony poziom próchniczy;-Ich profil A - B - C;Gleby bielicowe:- Gleby rdzawe (na piaskach sandrowych słabo gliniastych, pod lasami iglastymi: O - AB - B - C);- Gleby bielicowe (na piaskach pod lasami: O - E - B - C); - Bielice (na luźnych piaskach i rumoszu w lasach; profil O - E - B - B/C - C);Tworzą się pod wpływem bielicowania, zwykle pod roślinnością borową, gdzie gromadzi się kwaśna substancja organiczna; zakwaszona woda opadowa w górnych poziomach gleby łatwo rozpuszcza sole, które przemieszczane są w głąb profilu;- słabo lub wcale nie nadają się do użytkowania rolniczego; mają odczyn kwaśny, są ubogie w składniki pokarmowe dla roślin; Czarne ziemie:- mają dużą miąższość poziomu próchnicznego (ponad 30 cm) i oglejenie profilu;- wytworzyły się głównie z glin zwałowych moren dennych;- powstały pod długotrwałym wpływem wysokiego lustra wody na równinach (dawniej terenach bagiennych), na wyschniętych jeziorach i obrzeżach torfowisk;- ich wartość użytkowa jest wysoka;-Mają profil: O - A - C - G; Gleby bagienne:-Mułowe (w miejscach bardzo wilgotnych o warunkach beztlenowych)- Torfowe (w miejscach trwale beztlenowych różnego typu torfowisk)-Murszowe (gleba pobagienna - w miejscach osuszonych, następuje wzrost zwięzłości i kruszenie);Gleby z grubą warstwą torfu o różnym stopniu rozłożenia;Mady rzeczne:Powstają z osadów aluwialnych i występują na terasach rzecznych;- mają warstwową budowę;- bardzo słabo zaznacza się poziom akumulacyjny;- ich miąższość jest równa korzeniowej darni;- mają profil: A - A/C - D (podobny jak czarne ziemie);- mogą być lekkie lub ciężkie;Klasy bonitacyjne gleb:I - gleby orne najlepsze (najlepsze czarnoziemy i czarne ziemie, najlepsze gleby brunatne);II - gleby orne bardzo dobre (czarnoziemy, mady pyłowe, czarne ziemie, najlepsze gleby brunatne);III - gleby orne dobre i średnio dobre (czarne ziemie, brunatne, płowe);IV - gleby orne średniej jakości (brunatne, płowe, mady pyłowe, czarne ziemie); V - gleby orne słabe (gleby torfowe, mady lekkie, rędziny);VI - gleby orne najsłabsze lub do zalesienia (rdzawe i bielicowe, płytkie rędziny);Odczyn gleby (kwasowość gleby) - pH:-to stosunek jonów wodorowych (H+) do jonów wodorotlenowych (OH-), na które dysocjuje woda (H2O); - jony wodorowe warunkują odczyn kwaśny, jony wodorotlenowe odczyn zasadowy; przy równowadze jonów H+ i OH- odczyn gleby jest obojętny;Podział gleb wg pH:a) Poniżej 4,5 - bardzo kwaśny;b) 4,6 - 5,5 - kwaśny;c) 5,6 - 6,5 - lekko kwaśny;d) 6,6 - 7,2 - obojętny;e) powyżej 7,2 - zasadowy.Wpływ odczynu na właściwości gleb i rozwój roślin;- gleby o odczynie kwaśnym mają słabo wykształconą strukturę warunki dla swej działalności; - rośliny uprawne najlepiej się rozwijają na glebach o odczynie obojętnym i lekko kwaśnym; gruzełkowatą, łatwo się zeskorupiają (co niekorzystnie wpływa na stosunki powietrzno-wodne), niektóre składniki pokarmowe są dla roślinniedostępne; - gleby o odczynie obojętnym i zasadowym mają dobrze wykształconą strukturę gruzełkowatą, co decyduje o korzystnych stosunkach powietrzno-wodnych; bakterie glebowe mają odpowiednieAnropogeniczna rzeźba Polski.Antropogeniczne środowisko przyrodnicze - silnie zmienione przez działalność człowieka środowisko pierwotne lub naturalne; w jego krajobrazie dominują elementy w całości wytworzone przez człowieka, np. hałdy kopalniane, huty, mosty i drogi, budynki mieszkalne, zapory wodne.Elementy krajobrazu antropogenicznego:1.Sieć osadnicza i transportowa;2.Zróżnicowana lokalnie struktura użytkowania ziemi;3.Zmieniony stan sanitarny środowiska naturalnego (woda, powietrze, gleba);4.Zabudowa przemysłowa przestrzeni użytkowej; 5.Sztuczne formy terenu (po eksploatacji surowców mineralnych i działalności przemysłowej).1) ISTOTA SIECI OSADNICZEJ I TRANSPORTOWEJ POLSKI:a) Różnorodne plany urbanistyczne zabudowy miejskiej i wiejskiej;b) Podział terytoriów miast na części o określonych funkcjach gospodarczych;c) Obecność różnowiekowej zabudowy (w tym obecność obiektów zabytkowych, historycznych);d Układ dróg wewnętrznych i tranzytowych na planie miast (w tym dostępność komunikacyjna);Pod względem użytkowania ziemi widoczne są w krajobrazie antropogenicznym następujące rodzaje terenów: a) Zalesione,b) Rolnicze,c) Wodne lub podmokłe, d) Z eksploatacją surowców mineralnych,e) Zajęte przez różne gałęzie przemysłu i usług,f) Zabudowane mieszkaniowo, Zabudowa przemysłowa i transportowa przestrzeni użytkowej;a) Koncentracja obiektów przemysłowych i transportowych w okręgach przemysłowych i usługowych;b) Skupiska obiektów handlowych przy szlakach i węzłach komunikacyjnych oraz na obrzeżach miast;c) Rozbudowa sieci transportu drogowego, kolejowego i lotniczego w rejonach atrakcyjnych turystycznie, strefach przygranicznych oraz w dużych ośrodkach administracyjnych, handlowych i bankowych.SZTUCZNE FORMY TERENU W REJONACH:a) Eksploatacji surowców energetycznych (hałdy kopalin i odpadów, wyrobiska, rowy odwadniające, b) Wydobycia surowców skalnych (kamieniołomy, żwirownie, place i drogi dojazdowe) c) Wstępnej lub pełnej przeróbki wydobytych kopalin (hałdy poflotacyjne, osadniki, przepompownie, zbiorniki ziemne);d) Budowy zapór wodnych i kanałów na rzekach;„Krajobraz zdewastowany” jest rozumiany jako powstały w wyniku intensywnych procesów i zjawisk natury antropogenicznej, w wyniku których zaburzone zostało funkcjonowanie systemu środowiska przyrodniczego, a tym samym ograniczony został wpływ zjawisk przyrodniczych na kształtowanie się krajobrazu. Jego struktura jest efektem potencjału intelektualnego człowieka i jego możliwości technicznychRewitalizacja - proces przekształcania terenów zdegradowanych (zwłaszcza poprzemysłowych) na tereny użytkowe, ale o nowej funkcji - innej niż poprzednio; - typowymi przykładami rewitalizacji na terenie Krakowa są zmiany funkcji dawnych kompleksów przemysłowych „Solvay” i „Bonarka” oraz pokopalniane tereny w Baryczy;- Rewitalizacyjne przekształcenia terenu to np. zamiany na funkcje ekologicznie m.in. gruntów zajętych pod budynki i urządzenia służące produkcji przemysłowej, miejsca ujęć wody, oczyszczalnie ścieków, stacje transformatorowe, czynne hałdy i wysypiska, urządzenia magazynowo-składowe, bazy transportowe i remontowe itp. 1. Krajobraz antropogeniczny Polski kształtował się przez wiele wieków, najszybsze tempo jego rozwoju nastąpiło jednak w ciągu ostatnich trzech wieków.2. Jego rozwój wiąże się z pojawieniem się górnictwa węglowego (od XVIII w.) oraz głębszego i intensywniejszego wydobycia rud cynkowo-ołowiowych (XIX w.), siarki i miedzi (XX w.).3. W krajobrazie coraz bardziej są widoczne ślady eksploatacji surowców skalnych i ich chemicznego przetwarzania (tzw. „białe zagłębia”).4. Problemem środowiska staje się utylizacja odpadów przemysłowych i komunalnych oraz zanieczyszczenie ściekami wód powierzchniowych.
Podprowincja: Karpaty Zachodnie Makroregion: Karpaty Zewnętrzne
Mezoregiony: Beskidy: Beskid Niski;
Pogórze: Strzyżowskie, Dynowskie, Przemyskie,
Doły Jasielsko-Sanockie;
Podprowincja: Karpaty Wschodnie
Mezoregiony: Bieszczady: Bieszczady Wysokie,
Bieszczady Niskie,
Wyżyna Wańkowej
Prowincja: KOTLINY PODKARPACKIE
Podprowincja: Kotliny Podkarpackie Zachodnie
Makroregion: Kotlina Sandomierska
Mezoregiony: Wysoczyzny Przykarpackie: Wysoczyzna Kańczucka,
(Podgórze Rzeszowskie),
Rynna Podkarpacka
Wysoczyzny Centralne: Dolina Wisłoki,
Wysoczyzna Kolbuszowska,
Dolina Sanu,
Wysoczyzna Tarnogrodzka,
Równina Biłgorajska
Dolina Wisły Równina Sandomierska
Prowincja: WYŻYNY CZARNOMORSKIE
Podprowincja: Wyżyny Lubelsko-Wołyńskie
Makroregion: Roztocze
Mezoregiony: Roztocze Tomaszowskie
(Roztocze Wschodnie),