Wykłady 1-6 (I-V), Antropologia kulturowa


Antropologia kulturowa

Wykład I-II

Antropologia kulturowa jako nauka - narodziny programu antropologii kulturowej.

1)Pojęcie antropologii kulturowej

W sensie literalnym : Atropos (gr.) - człowiek. Logos (gr.) - rozum - wiedza rozumowo uporządkowana - nauka. Antropologia - nauka o człowieku

Antropologia kulturowa jako nauka

NAUKA

Mały słownik terminów i pojęć dla studiujących filozofię chrześcijańską, Oprac.: A. Podsiad, Z. Więckowski, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1983.

Przednaukowe myślenie antropologiczne

Ksenofanes z Kolofonu „Mniemają śmiertelni, że bogowie są urodzeni i mają strój, głos, kształt jak oni”. „Etiopowie twierdzą, że bogowie ich są czarni i płaskonosi, a Trakowie, że są niebieskoocy i rudowłosi”. A „gdyby byki i konie, i lwy posiadały ręce i mogły nimi malować i dzieła tworzyć, jak ludzie, to konie malowałyby postacie bogów podobne do koni i takież ciała im dawały, a byki podobne do byków, takie dając im kształty, jakie dany gatunek właśnie posiada”.”

Cyt. za: W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. I, PWN, Warszawa 1978, s. 33.

Za obejmujące zakres problematyki protoantropologicznej uznać można opisy i refleksję filozoficzną obejmującą kwestie realnego zróżnicowania społeczności ludzkich jak i podejmujące próby zdefiniowania zasad ludzkiej wspólnoty ujawniające się ponad tymi zróżnicowaniami. Obejmuje ona tak dociekania starożytnych sofistów nad różnicą między tym co w społeczeństwie ludzkim wynika z natury a co z umowy jak i renesansowe rozważania nad człowieczeństwem człowieka. Czasy nowożytne - wielkich odkryć geograficznych i kolonialnej ekspansji europejskiej to czasy lawinowo narastającego zainteresowania życiem i kulturą ludów pozaeuropejskich. Relacji podróżników kupców i zdobywców, oraz misjonarzy którzy żeby uświadomić wagę swojej działalności przedstawiali relacje z misji realizowanych wśród ludów niechrześcijańskich. Na tle tej wiedzy rozwija się czasach nowożytnych filozofia tzw. religii naturalnej uznającej za istotę wiary przekonania światopoglądowe i moralne pojawiające się w różnych systemach wierzeń uznające natomiast za ludzki wytwór konkretne formy w których te idee się przejawiają. Świadomość różnorodności wierzeń i sposobów życia stała się dla myślicieli Oświecenia przesłanką krytyki europejskiej kultury jako nie zakorzenionej w naturze ludzkiej a będącej wynikiem historycznych okoliczności i przesądów (Monteskiusz Listy perskie). Tendencje te znajdują najpełniejszy wyraz w twórczości J. J. Rousseau i I. Kanta. Rousseau buduje swoja filozofię na opozycji stanu natury i cywilizacji. Z jego koncepcją wiąże się tzw. mit „dobrego dzikusa” jako człowieka pozostającego w bezpośrednim związku z naturą. Kant natomiast do pełnej postaci rozwija filozofię uniwersalnego wykraczającego poza wszelkie zróżnicowania człowieczeństwa.

Nową formułę wnosi tutaj romantyzm. Jedną z zasadniczych idei romantyzmu staje się idea etniczności - narodowości. Najważniejszym momentem w jej ukonstytuowaniu się jest fala powstań antynapoleońskich obejmująca Europę i prowadząca do rozpadu imperium francuskiego. Fala zrywów narodowych w Hiszpanii Rosji i Niemczech, która prowadzi do nazwania bitwy pod Lipskiem (1813) „bitwą narodów”.

Zainteresowanie życiem ludu jako podstawy społecznej wspólnoty narodowej stanowiącej o jej sile prowadzi do rozwoju badań nad życiem i wyobrażeniami ludu dając początek etnografii i etnologii jako naukom zbierającym wiedzę o ludach.

Razem z etnografią i etnologią opuszczamy grunt myślenia protoantropologicznego i stajemy myślenia naukowego. Formuła unaukowienia wiedzy o człowieku decyduje o specyfice antropologii kulturowej i odróżnia ją od opisów i uogólnień filozoficznych za jaki uznaje się poprzedzające ją dokonania.

Problem terminu antropologia

Historycznie rzecz ujmując wyrazem owego odcięcia jest sama nazwa „antropologia” która pojawia się jako określenie dziedziny nauk biologicznych stawiających sobie za cel opracowanie biologicznej charakterystyki gatunku człowiek - Homo sapiens sapiens tak w kontekście jego cech wspólnych jak i występującego zróżnicowania. (Twórca koncepcji antropologii - Paul Broca (1824-1880) francuski chirurg i badacz zwolennik teorii stałości ras ludzkich. 1858 - pierwsze laboratorium antropologiczne w Paryżu, 1859 pierwsze towarzystwo antropologiczne, 1872 czasopismo „Revue d'Anthropologie” 1876 szkoła „École d'Antropologie”.)

Antropologia jest więc w punkcie wyjścia nauką biologiczną zajmującą się zróżnicowaniem ludzkości na różne typy biologiczne. Jej punktem wyjścia jest koncepcja rasizmu a więc teza, że ludzkość składa się z odmian biologicznych, posiadających różne cechy biologiczne, a co za tym idzie psychiczne i mentalne, posiadające też różne zdolności i co za tym idzie uzdolnienia kulturotwórcze prowadzące do powstawania kultur o zróżnicowanym charakterze i poziomie. Myślenie w kategoriach rasy pojawia się jako formuła próbująca zracjonalizować w okresie Oświecenia tradycyjne koncepcje religijne wiążące zróżnicowanie człowieka z legendą o synach Noego i podziałem na (Semitów - Sem, Chamitów - Cham i Jafetytów - Jafet). Karol Linneusz - „w obliczu uderzających różnic między Europejczykami i Hotentotami trudno przypuszczać, że mogliby mieć tych samych przodków”. Georges -Luis Leclerc hrabia Buffon - „Gdyby nie fakt, że ludzie czarni i biali mogą mieć ze sobą dzieci, możnaby mówić o dwu odrębnych gatunkach; czarny człowiek miałby się do białego jak osioł do konia, a raczej jeśli białego nazwiemy człowiekiem, to czarny nie byłby człowiekiem, ale zwierzęciem jak małpa.” (oba cytaty za: R. S. Rose, Krytyczny słownik mitów i symboli nazizmu,Warszawa 2006, s. 22). Rasizm nadający tym różnicom jednoznacznie wartościujące znaczenie (Christoph Meiners- rasy „jasna i piękna” i „ciemna i brzydka” -1811) i wzbogacający je o nowe koncepcje jak chociażby „rasy aryjskiej” (Fryderyk Schlegel -1819) rozwinął się w pierwszej połowie XIX wieku . Arthur de Gobineau - Esej o nierówności ras ludzkich 1853-1855.

Pseudonaukowe koncepcje wielości dróg ewolucji człowieka oraz zróżnicowania wiążącego z konstytucją fizyczną poszczególnych ras zróżnicowane cechy psychiczne i możliwości umysłowe jako punkt wyjścia dla antropologii.

Francis Galton brytyjski uczony - statystyczne badania dotyczące dziedziczenia zdolności. Eugenika jako nauka o doskonaleniu gatunku ludzkiego.

Załamanie antropologii rasistowskiej - klęska III Rzeszy.

Antropologia kulturowa jako negacja antropologii biologiczno-rasistowskiej- zróżnicowanie jako wyrastające z różnic o charakterze kulturowym a nie naturalnym.

Problem kultury.

Kultura jako to co odróżnia człowieka od zwierzęcia a więc wyrasta ponad sferę instynktów i popędów stając się obszarem doświadczenia przekazywanego przez uczenie się i nauczanie.

Pojęcie kultury jako wywodzące się z łaciny.

Kultura (cultura - uprawa, colere - uprawiać)

Pojęcie upowszechnione przez Johanna Gottlieba Herdera jako opozycyjne wobec oświeceniowego (francuskiego) pojęcia cywilizacja.

Cywilizacja - (civilis - obywatelski) - dobrostan życia w społeczeństwie osiągnięty dzięki wysiłkowi jego uczestników. (Pojęcie którego używał jeszcze J.J.Rousseau, który ściśle mówiąc krytykował cywilizację a nie kulturę).

Kultura w ujęciu Herdera była zbiorem wartości decydujących o niepowtarzalnym kształcie życia konkretnego społeczeństwa, o jego duchowym obliczu. Tak więc mówiąc o kulturze wprowadza jej podział na kultury konkretne co dało początek hierarchizacji i klasyfikacji kultur.

W anglosaskim kręgu kulturowym. Pojęcie kultura spopularyzował Matthew Arnold Culture and Anarchy 1869 - popularyzacja wartościującego pojmowania kultury jako „tego co najlepsze co pomyślano i powiedziano”. (Obrona kultury wysokiej przed kulturą masową jako zagrażającej anarchią)

Zdefiniowanie kultury przez czołowego przedstawiciela brytyjskiego środowiska etnograficznego Edwarda Burnetta Tylora na potrzeby swoich badań:

„Kultura, czy też cywilizacja, rozumiana w szerokim sensie etnograficznym, to owa złożona całość, która obejmuje wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawo, obyczaj i wszystkie inne zdolności i zwyczaje nabywane przez człowieka jako członka społeczeństwa” (1871) E. B. Tylor, Primitive Culture: Researches into the Development of Mytology, Philosophy, Religion, Art, and Custom, t. 1-2, London : John Murray (Polskie Wydanie Cywilizacja pierwotna: badania rozwoju mitologii, filozofii, wiary, mowy, sztuki i zwyczajów, t. 1-2, Warszawa 1896-1898.

Narodziny antropologii kulturowej jako zderzenie czterech tendencji intelektualnych.

a) refleksji humanistycznej, działalności humanitarnej i misjonarskiej wobec ludów pozaeuropejskich.

b) zainteresowań krajami pozaeuropejskimi

c) rasizmu

d)ewolucjonizmu

Historia powstania Królewskiego Instytutu Antropologicznego jako źródło nazwy antropologia kulturowa:

1844 - założenie Londyńskiego Towarzystwa Etnologicznego nawiązującego do idei humanitarnych związanych z walką o zniesienie niewolnictwa i humanitarnego traktowania tubylców w koloniach.

1863 - rozłam w towarzystwie i założenie przez Jamesa Hunta Londyńskiego Towarzystwa Antropologicznego głoszącego hasła rasistowskie i program dywersytarianistyczny (Tezę o wielości dróg ewolucji prowadzących do pojawienia się człowieka a więc jego zróżnicowania biologicznego)

1871 - zjednoczenie z inicjatywy wybitnego darwinisty i krytyka socjaldarwinizmu (koncepcji przenoszenia darwinizmu na grunt społeczny) Thomasa Huxleya rozbitego środowiska badaczy społeczności pozaeuropejskich w Królewskim Instytucie Antropologicznym, którego nazwa była wyrazem kompromisu ze środowiskami rasistowskimi ale w której ton zaczęli nadawać zwolennicy tradycji humanitarnej której ton nadał Edward Burnett Tylor co spowodowało zwycięstwo orientacji kulturowej i określenie tego czym zajmował się Instytut jako antropologii kulturowej.

Wykład III

Główne szkoły antropologiczne - ewolucjonizm

1)Charakterystyka ewolucjonizmu:

Ewolucjonizm to orientacja intelektualna rozwijająca się w drugiej połowie XIX, której zasadniczym motywem jest przekonanie, iż świat ulega nieustannym stopniowym zmianom w wyniku których następują procesy stopniowego doskonalenia się jego poszczególnych elementów. Ewolucjonizm uznać należ za efekt stopniowego wyzwalania się myśli europejskiej z pod presji kreacjonizmu czyli przekonania, że istniejący porządek świata powstał w wyniku jednorazowego aktu stworzenia i ma charakter statyczny a zmiany w nim się dokonujące maja co najwyżej charakter wahadłowy lub cykliczny czyli oznaczają przemiany prowadzące w istocie do punktu wyjścia (dzień i noc, pory roku, narodziny dojrzałość i śmierć, zaburzenia społeczne i porządek, koło fortuny, zegar deistów, itd.). Kwestionowanie tych mniemań z reguły uznawano za domenę nauki stąd rozwój ewolucjonizmu wiązał się z postępem badań naukowych. Koncepcje ewolucji pojawiały się w różnych obszarach ludzkiej wiedzy - kosmologii: „hipoteza Kanta - Laplace'a”, w historii: koncepcja. J. A. Condorceta, w biologii: J. B. A. Lamarcka. Zwieńczeniem syntezy koncepcji postępu z myśleniem naukowym stała się koncepcja Augusta Comte'a - pozytywizm uznająca myślenie naukowe za wyraz osobistej i społecznej dojrzałości.(Prawo trzech stadiów: teologiczne, metafizyczne, pozytywne.) Comte'a uznać można za ojca „scjentyzmu” jako postawy uznającej naukę za najwyższą formę ludzkiego myślenia i jedyne źródło wiedzy pozytywnej.

Szczyt popularności ewolucjonizmu związał się z ogłoszeniem teorii ewolucji biologicznej przez - K. Darwina, A. R. Wallace'a, która w sposób spójny i konsekwentny przedstawiała udokumentowaną badaniami koncepcję zmian świata przyrodniczego zadając cios tradycyjnemu kreacjonizmowi tam gdzie wydawał się najbardziej oczywisty.

Ewolucjonizm filozoficzny Herberta Spencera (1820-1903)

Herbert Spencer stał się myślicielem, który działając równolegle do Darwina i Wallace'a i niezależnie od nich, stworzył filozoficzną wizję kosmicznej ewolucji traktując rozwój wszechświata jako podległy prawu tworzenia się układów coraz bardziej złożonych. Tak rozumiana ewolucja tworzyła spójny mechanizm tłumaczenia zmian zachodzących w historii jako przedłużenia kosmicznej i biologicznej ewolucji oraz postrzegany jako proces postępowy, proces rozwijania się coraz bardziej skomplikowanych struktur życia społecznego ludzi. Stanowiła ona tym samym formułę wiążąca antropologię filozoficzną z naukową.

Antropologia kulturowa w orbicie ewolucjonizmu.

Antropologia kulturowa skoncentrowała swoje wysiłki na obszarze społeczeństw pierwotnych jako punkcie odniesienia dla określenia mechanizmów ewolucji określających rozwój społeczny od najbardziej pierwotnych form do najbardziej rozwiniętych. Podejście takie wymagało przede wszystkim wypracowania narzędzi pozwalających na dokonywanie takich analiz. W jego ramach zaczęto metodycznie badać poszczególne elementy życia społecznego taki jak systemy organizacji rodziny, struktury wierzeń itd. dążąc do ukazania ich historycznej ewolucji i pozwalające na porównywanie poszczególnych społeczeństw i ustalanie szczebla rozwoju na którym się znalazły. Ważnym dokonaniem określającym tożsamość antropologii kulturowej stało się sformułowanie tak zwanej opisowej definicji kultury przez Edwarda Burnetta Taylora.

Na gruncie antropologii w sensie właściwym spośród licznych badaczy którzy problem ewolucji ludzkości uczynili przedmiotem metodycznej refleksji tworząc potężny ruch intelektualny wskazać należy przede wszystkim Lewisa Henry Morgana i Edwarda Burnetta Taylora.

Przedstawiciele ewolucjonizmu :

1) Edward Burnett Taylor (1832 -1917)

Jako pierwszy określił swoje badania jako antropologię czyli nową naukę o człowieku i cywilizacji koordynującą inne dyscypliny integrującą ich dane i doświadczenia. Był pierwszym pracownikiem akademickim posiadającym tytuł profesora antropologii.

Ważnym elementem określenia tożsamości antropologii kulturowej jest opisowa (tj. w założeniu unikająca wartościowania) koncepcja kultury.

Ujęcie ewolucji w formule trzech stadiów: Dzikość, Barbarzyństwo, Cywilizacja.

Koncentracja na ewolucji elementów kulturowych. Racjonalność jako cecha ujęcia Taylora Koncepcja przeżytków jako czynników hamujących postęp.

2) Lewis Henry Morgan (1818-1881)

Badania nad instytucjami małżeństwa i rodziny. Ujęcie ewolucji w formule trzech stadiów: Dzikość, Barbarzyństwo, Cywilizacja. Uznanie iż dzikość i barbarzyństwo rozpadają się na stan starszy, średni i młodszy, cywilizacja na starożytny i współczesny. Uznanie iż ewolucja powinna być zawsze rozpatrywana jako ewolucja konkretnego społeczeństwa i wszystkie społeczeństwa przechodzą przez poszczególne stany. O tempie ewolucji decyduje splot okoliczności. Historia ludzkości jest „przypuszczalnie historią jednego gatunku”.

„Umysł ludzki, właściwie ten sam u wszystkich jednostek we wszystkich plemionach i narodach rodzaju ludzkiego /…/ działa i musi w taki sam jednorodny sposób/…/. Wyniki jego działań/…/ łączą się w logicznie powiązany łańcuch wspólnych doświadczeń”

L. H. Morgan, Ancient Society or Researches on the Lines of Human Progress trough Savagery and Barbarism to Civilization, New York 1877 s. 60. (cyt. Za E. Krawczewska, Antropologia kulturowa, klasyczne kierunki, szkoły i orientacje, Wyd. UMCS, Lublin 2006, s. 61)

W ujęciu Morgana wyznacznikiem rozwoju społecznego i obiektywnym sposobem badania ewolucji były systemy pokrewieństwa i struktury rodziny. Tak więc stworzył on system badań struktur społecznych, których ewolucja stanowiła punkt odniesienia dla interpretacji rozwoju poszczególnych społeczeństw.

Wykład IV

Główne szkoły antropologiczne: opozycja wobec ewolucjonizmu na przełomie XIX i XX wieku. Dyfuzjonizm, Szkoła durkheimowska, Historyzm Franza Boasa.

Opozycja wobec ewolucjonizmu.

Nieewolucjonistyczne orientacje pozytywizmu. Ograniczenie się do opisu zróżnicowania kulturowego ludzkości traktowanego jako fakt wymagający opisu zgodnie z rygorami metodologii nauk przyrodniczych.

Niemcy:

Przyczyny niechęci do ewolucjonizmu wpływy kreacjonizmu, niechęć do Wielkiej Brytanii

Adolf Bastian i jego szkoła.

Franz Boas - uczeń Bstiana w latach osiemdziesiątych przed wyjazdem do USA

Inspirujący wpływ na Emila Durkheima.

Dyfuzjonizm.

Założenia kierunku.

Przedstawiciele kierunku określanego dzisiaj jako dyfuzjonizm sami określali siebie jako szkołę historyczno kulturową. Współczesna nazwa kierunku wywodzi się od określenia procesów uznawanych przez nich za kluczowe dla rozumienia cywilizacji czyli dyfuzji. (dyfuzja - przenoszenie, przepływ). Za decydujące w rozwoju ludzkości uważali kontakty między kulturami w wyniku, których dokonania jednych kultur są przejmowane przez przedstawicieli innych kultur. Wynalazki rozprzestrzeniają się na zasadzie kręgów rozchodzących się na wodzie po wrzuceniu kamienia. Cywilizacja rozprzestrzenia się na zasadzie takich właśnie kręgów mających ośrodki obszar oddziaływania i peryferie. Zadaniem antropologii jest właśnie badanie owych procesów.

Stanowisko dyfuzjonistów wynikało z przeciwstawienia się przekonaniu ewolucjonistów o twórczym charakterze ludzi jako z natury skłonnych do dokonywania wynalazków i nowatorstwa tworzącego bogactwo i różnorodność kultur. Dyfuzjoniści uważali, że jest wręcz przeciwnie : „Wydaje się bardziej poprawne uważać umysł człowieka z natury za nietwórczy w zakresie wszystkich tych kwestii, które nie dotyczą najbardziej bezpośrednich zamierzeń życiowych” (Friedrich Ratzel) .

Ludzie znaczące wynalazki zdecydowanie częściej kopiują lub wymyślają - świadczy o tym rozprzestrzenianie się specyficznych ludzkich wytworów które można identyfikować ze względu na specyficzne cechy. Badanie pochodzenia tych wynalazków ewolucji ich form pozwala śledzić rozwój cywilizacji tworząc jej przestrzenny obraz.

Koncentracja na wędrówkach elementów prowadziła do traktowania kultury jako agregatu a nie systemu.

Dyfuzjoniści byli pracownikami muzeów badającymi głownie zbiory antropologiczne i koncentrowali się na zabytkach kultury materialnej.

Przedstawiciele:

Inicjator badań szkoły, z wykształcenia antropogeograf. Zasługą Ratzla było związanie badań z czynnikiem geograficznym. Uznawał kontakty między kulturami za źródła podobieństw nawet odległych społeczeństw dopuszczał odrębności i samoistny rozwój raczej w kulturze duchowej niż materialnej.

Twórca teorii kręgów kulturowych (Kulturkreis). Źródła dla rozwoju kręgów stanowią „kultury zasadnicze”, których wzajemne oddziaływanie pozwala wyjaśnić rozwój kultury ludzkiej.

Twórcy koncepcji panegipskiej zwanej również panegipcjanizmem. Uważali iż w dziejach kultury miał miejsce tylko jeden moment twórczości, który określił rozwój całej kultury światowej mianowicie cywilizacja starożytnego Egiptu. Rozwój cywilizacji jest zjawiskiem niepowtarzalnym Wszystkie cywilizacje wywodzą się z egipskiej inspiracji.

Szkoła durkheimowska - socjologizm.

Założenia kierunku.

Szkoła durkheimowska rozwinęła się na gruncie socjologii jednak jej badania obejmujące obszar antropologii wywarły doniosły wpływ na rozwój tej dziedziny (podobnie jak badania procesów wychowania zapewniły jej trwałe miejsce na gruncie pedagogiki).

Nastawienie systemowe interpretacje starające się dostrzegać wzajemny splot i układ poszczególnych momentów całości życia społecznego danego społeczeństwa niż dociekań o charakterze genetycznym.

Podstawowe pojęcia w twórczości Durkheima i jego uczniów i zarazem tematy jego zainteresowań to: więź społeczna - „solidarność społeczna”, jej typy i zróżnicowanie, struktura społeczna - „morfologia społeczna” i mechanizm działania -„fizjologia społeczna”.

Podstawowym pojęciem orientacji durkheimowskiej jest fakt społeczny czyli fakt mający charakter ponadjednostkowy. Fakt społeczny jest przedmiotem badania nauk społecznych.

Fakty społeczne tworzą rzeczywistość społeczną w której jednostka funkcjonuje jako czymś zastanym. Ta rzeczywistość kształtuje jednostkę. Kultura jest zewnętrzna wobec jednostki.

Przedstawiciele:

Uznawany jest za najwybitniejszego współpracownika i kontynuatora Durkheima. Jego dorobek stanowi rozwinięcie i praktyczne zastosowanie Metody systemowej wypracowanej przez Durkheima.

Levy Bruhl zasługuje na pamięć jako twórca koncepcji rozwoju myślenia od myśli prelogicznej właściwej społecznościom pierwotnym do myśli logicznej właściwym społecznościom cywilizowanym. Koncepcja została rozwinięta również na gruncie pedagogiki przez Jeana Piageta.

Historyzm Franza Boasa.

Założenia kierunku

Historyzm to orientacja metodologiczna która uznaje, że rozwój społeczny charakteryzuje się zmiennością i różnorodnością prowadząca do powstawania indywidualnych całości, których nie można ująć w żadne prawidłowości ogólne. Relatywizuje wszystko do czasu i miejsca. Neguje myślenie kategoriami uniwersalizującymi.

Myśl Boasa reprezentuje konsekwentny zwrot metodologiczny od atrybutywnego (tj. nastawionego na analizę wspólnych cech kultury ludzkiej jako całości) do dystrybutywnego (tj. nastawionego na charakterystykę poszczególnych kultur) podejścia do kultury.

Zwycięstwo Boasa na gruncie amerykańskiej antropologii akademickiej - narzucenie własnej koncepcji w miejsce tradycji ewolucjonistycznej wywodzącej się od Morgana i antropologii biologiczno-rasistowskiej.

Boas jako wychowawca i nauczyciel najwybitniejszych amerykańskich antropologów pierwszej połowy XX wieku.

Wykład V

Główne szkoły antropologiczne:

Klasyczne orientacje antropologiczne XX w. Nurty antyewolucjonistyczne pierwszej połowy XX wieku: Funkcjonalizm, Klasyczna amerykańska antropologia kulturowa: Konfiguracjonizm, Psychokulturalizm.

Zasadniczą cechą antropologii kulturowej reprezentowanej przez omawiane kierunki stało się jej nastawienie na badania terenowe i zerwanie z antropologią gabinetową i rozwijającą się na bazie muzeów antropologicznych. Zerwanie z ewolucjonizmem i dyfuzjonizmem to zerwanie z uogólnieniami i towarzyszącą im spekulacją intelektualną W ujęciu tych nurtów antropolog kulturowy to badacz przebywający w terenie i bezpośrednio badający daną kulturę czy też problem. Powinien on dążyć do możliwie precyzyjnego ukazania jej wewnętrznej logiki - systemu wartości tkwiących u jej podstaw i opisu instytucji i form życia w których się on przejawia. Każda kultura stanowi samodzielny świat kierujący się własnymi wartościami ewentualne uogólnienia mogą opierać się jedynie na podstawie konfrontacji kultur jako samodzielnych całości.

Funkcjonalizm - orientacja badawcza wyrosła z krytyki ewolucjonizmu i dyfuzjonizmu. Punktem wyjścia funkcjonalizmu jest dystrybutywna nie atrybutywna koncepcja kultury. Funkcjonalizm kwestionuje genetyczne rozpatrywanie zagadnień antropologii. Kwestionuje również idee porównywania kultur. Każda z nich jest traktowana jako autonomiczna całość.

Funkcjonalizm brytyjski:

Bronisław Malinowski (1884-1942)

Urodził się w Krakowie jego ojciec Lucjan był językoznawcą profesorem filologii słowiańskich UJ. W młodości łączyła go przyjaźń z Stanisławem Ignacym Witkiewiczem (Witkacym). W latach 1902 -1906 studiował na UJ w Krakowie. W latach 1910-1913 studiował w Londynie w London School of Economics and Political Science gdzie zetknął się bliżej z problematyką antropologii kulturowej. W 1914 podjął wyprawę na teren Oceanii i rozpoczął badania na Wyspach Trobrianda.

(W wyprawie uczestniczył początkowo S. I. Witkiewicz, który na wieść o wybuchu pierwszej wojny światowej zdecydował się na powrót do kraju i wstąpienie do armii rosyjskiej -co stało się przyczyną rozluźnienia kontaktów między nimi.)

W 1916 Malinowski obronił doktorat na Uniwersytecie Londyńskim. Następnie powrócił do badań teinowych na wyspach Pacyfiku. W 1919 roku ożenił się z Elsie Rosalinde Masson córką profesora chemii Uniwersytetu w Melbourne. W 1927 objął profesurę i pierwszą katedrę antropologii Uniwersytetu Londyńskiego. W latach trzydziestych prowadził badania w Afryce i Meksyku. Pod koniec życia przeniósł się do Stanów Zjednoczonych. Zmarł nagle w dzień po otrzymaniu nominacji na profesora Uniwersytetu New Haven.

Pracą, którą uznaje się za manifest funkcjonalizmu są Argonauci Zachodniego Pacyfiku opublikowani w Londynie w 1922 roku (obok wydanej w tym samym roku ksiązki Radcliffe-Browna Wyspiarze z Andamanów). Do jego najbardziej znanych prac należą również: Życie seksualne dzikich w północno-zachodniej Melanezji (1929) Ogrody koralowe i ich magia (1935).

Podstawowe założenia; Każdą kulturę należy rozpatrywać jako całość. Każdy element danej kultury staje się zrozumiały tylko w kontekście całości. Całość posiada określoną strukturę uwarunkowana ludzkimi potrzebami. Podstawowe znaczenie mają potrzeby biologiczne. Potrzeby można podzielić na pierwotne, instrumentalne i integratywne. Ich zaspokajanie wyznacza cały system kultury.

Alfred Reginald Radcliffe-Brown (1881-1955)

Wyspiarze z Andamanów (1922)

Koncepcja Radcliffe Browna opiera się na idei jedności nauk przyrodniczych i społecznych Antropologia jest w jego ujęciu gałęzią socjologii. Używano nazwy antropologia społeczna,

Za wyjściowe uważa potrzeby społeczne i na nich buduje wyjaśnienia funkcjonalne.

Do klasyków funkcjonalizmu zaliczani są również: Edward Evan Evans-Pritchard (1902-1973) - badacz społeczności afrykańskich, autor Theories of Primitive Religion (1965) oraz Raymond Firth (1901-2002).

Klasyczna amerykańska antropologia kulturowa - Konfiguracjonizm, Psychokulturalizm.

Klasyczna amerykańska antropologia kulturowa rozwinęła się na gruncie działalności Franza Boasa przekazującego swoim uczniom program badania zróżnicowania kulturowego i indywidualnych cech poszczególnych kultur. Zasadniczą cechą owych badań stała się problematyka kulturowych podstaw osobowości, definiowana jako psychokulturalizm.

A/. Konfiguracjonizm:

Ruth Benedict (1887-1948)

Uczennica i doktorantka Franza Boasa. Poszczególne kultury jej zdaniem należy analizować w kategoriach konfiguracji (układu) elementów pochodzących z różnych sfer życia (np. gospodarka, rodzina, religia). Konfiguracja ta to „wzór kultury”. Wzór tworzony jest na bazie jednej dominującej wartości (lub ich zbioru) która przenika wszystkie sfery życia i stanowi czynnik krystalizacji osobowości uczestników danej kultury. Wzór jest zawsze pewnym typem psychologicznym Tak więc wzór dotyczy tak jednostki jak kultury.

Najsławniejsza praca Wzory kultury (1934). Analiza porównawcza trzech kultur Indian Zuni grupy Pueblo w Nowym Meksyku wzoru powściągliwości i egalitaryzmu (kultura apollińska) Dobuańczyków z Nowej Gwinei - kulturę strachu wrogości, zdrady i podstępu. i Kwakiutlów z Północno- Zachodniego wybrzeża Ameryki - kultury skrajnych emocji .

Pracą przedstawiającą rozbudowany wzór kulturowy jest Chryzantema i miecz (1946) przedstawiająca konfigurację wartości kultury japońskiej Oscylującej między wzorem piękna i harmonii a wojowniczości i honoru.

B/. Psychokulturalizm:

Edward Sapir (1884-1939)

Antropolog i językoznawca zajmował się wpływem kultury na ludzkie myślenie i zachowania. Człowiek jako istota nieświadomie poddająca się modelowaniu przez kulturę, tak w sferze własnych zachowań jak i myślenia które jest kształtowane i możliwe tylko za pomocą języka. Kultura język osobowość 1949.

Hipoteza Sapira -Whorfa

Spotkanie Edwarda Sapira w 1931 z Benjaminem Lee Whorfem (1897-1941) zaowocowało tz. Hipotezą głoszącą iż to język określa sposób w jaki ludzie myślą. Struktury języka są strukturami myślenia i postrzegania świata. To nie świat wewnętrzny jednostki ani zewnętrzny, w którym ona żyje, odzwierciedlają się w języku, ale język buduje wewnętrzny świat człowieka i decyduje o tym jak postrzega on środowisko w którym żyje. Hipoteza ta ogrywa duża rolę w argumentacji na rzecz relatywizmu kulturowego i tezy ograniczonych możliwościach przekładu międzykulturowego uznając że języki są w istocie na wzajem na siebie nie przekładalne.

Abram Kardiner (1891-1981) i Ralf Linton (1893-1953)

Kardiner był psychiatrą który przeniósł swoje zainteresowania na grunt antropologii. Jego koncepcja rozwinęła się pod wpływem psychoanalizy. Problemem centralnym stało się dla niego pojęcie osobowości podstawowej jako głębokiej struktury osobowości. odróżniał on socjalizacje pierwotna i wtórną. W kulturach prostych istnieje jeden wzór wychowania dzieci co tworzy jeden wzorzec osobowości głębokiej. Determinuje on tożsamość kulturową społeczności wykreślając drogi rozwoju kultury.

Podstawowe prace Kardiner opublikował z Ralfem Lintonem.

Linton swoją własną klasyczna koncepcję ogłosił w klasycznej pracy Kulturowe podstawy osobowości (1945). wprowadził w niej formułę „osobowości statusowej” umożliwiającej badanie zróżnicowania społecznego.

Margaret Mead (1901-1978)

Uczennica Ruth Benedict. Pierwsze badania prowadziła na wyspach Polinezji. Jej najważniejsze prace: Dojrzewanie na Samoa (1928) Dorastanie na Nowej Gwinei (1930) Płeć i charakter w trzech społeczeństwach pierwotnych (1935). Zasadnicza problematyką prac podejmowanych prze Margaret Mead w tych studiach stały się zagadnienia kulturowych uwarunkowań procesów różnicowania ról płciowych w poszczególnych społecznościach i względność kulturowa cech uznawanych w poszczególnych społeczeństwach za kobiece i męskie ora różnorodność poglądów na temat seksualności człowieka.

Margaret Mead odegrała podobnie jak Ruth Benedict ważną rolę w procesie przeobrażeń kulturowych społeczeństwa amerykańskiego stając się ideologiem ruchów feministycznych i kontrkulturowych lat sześćdziesiątych.

Ważną rolę odegrało również jej klasyczne studium Kultura i tożsamość. Studium dystansu międzypokoleniowego (1949).

Wykład VI

Główne szkoły antropologiczne: Klasyczne orientacje antropologiczne XX - Strukturalizm. Neoewolucjonizm i materializm kulturowy. Postmodernizm a antropologia kulturowa orientacja badawcza czy krytyka antropologii.

Strukturalizm.

Claude Levi-Strauss (ur. 1908)

Strukturalizm jako koncepcja dominująca w antropologii lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych. Levi-Strauss jako główny przedstawiciel koncepcji i inspirator całego nurtu. Nawiązanie do koncepcji strukturalistycznych w lingwistyce. Uznanie że kulturą rządzą podobne prawa jak językiem.

Potoczne i teoretyczne rozumienie struktury. Potoczne rozpatrywanie poszczególnych elementów w kontekście całości. Teoretyczne rozumienie struktury na gruncie strukturalizmu prowadzi do traktowania ludzkiego myślenia jako organizowanego przez wewnętrzną strukturę narzucającą mu swoją logikę. Kultura przestaje być tworem ludzkim lecz staje się wynikiem uwarunkowań związanych z logiką ludzkiego myślenia - strukturalizm określa s ze względu na jego stosunek do podmiotowości „antyhumanizmem teoretycznym” a ze względu na stosunek do historii antyhistoryzmem.

Ponieważ strukturalizm w ujęciu Claude Levi-Straussa odwołuje się do głębokich struktur ludzkiego myślenia jego zasadniczą tendencją jest odwrót od badań terenowych i skupienie się na uogólniającej refleksji porównawczej. Konsekwencja strukturalizmu jest uznanie istnienia uniwersalnej struktury organizującej ludzkie myślenie i decydującej o funkcjonowaniu człowieka. Teza ta stała się przedmiotem do dzisiaj niewygasłych kontrowersji wokół strukturalizmu.

Neoewolucjonizm

Neoewolucjonizm jest kierunkiem opozycyjnym wobec amerykańskiego psychokulturalizmu, który rozwijając się po drugiej wojnie światowej powraca do problemów, które stanowiły główny obszar zainteresowania ewolucjonizmu. Odchodzi więc od definiowania przedmiotu antropologii jako badań społeczeństw przedpiśmiennych na rzecz zainteresowania obszarem ewolucji społecznej prowadzącej ku współczesności. Podejmując kwestie mechanizmów ewolucji neoewolucjonizm staje na pozycjach materializmu wychodząc od materialnych uwarunkowań ewolucji.

Leslie Alvin White (1900-1975)

L. A. White uważany jest za twórcę założeń koncepcji neoewolucjonistycznej. Wychodząc od przyrodniczych uwarunkowań życia społecznego za podstawowy proces decydujący o rozwoju kultury uznaje stopień opanowania przez nią źródeł energii pozwalającej na tworzenie mniej lub bardziej złożonych systemów kulturowych. Proces ten ując można w pięciu etapach poczynając od wykorzystywania energii własnych mięśni, przez energię zwierząt, roślin, bogactw naturalnych a w końcu atomu.

White rozróżnia w kulturze trzy sfery technologiczną, socjologiczną i ideologiczną. Ta pierwsza stanowi czynnik dynamizujący pozostałe. Jego dążeniem jest zbudowanie uniwersalnego opisu dynamicznych przeobrażeń rozwoju kultury w sensie atrybutywnym.

Marshal Sahlins (1930)

M. Sahlins rozwijając założenia White'a wprowadził rozróżnienie na ewolucję ogólną - mierzoną złożonością systemu społecznego i ilością produkowanej energii i ewolucję konkretną - wyznaczaną przez adaptację danej kultury do środowiska różnicującą drogi ewolucyjnego rozwoju.

Materializm kulturowy

Marvin Harris (1927 - 2001)

Materializm kulturowy Marvina Harrisa nawiązuje podobnie jak neoewolucjonizm do założeń materializmu (w tym marksistowskiego) uznaje za centralne dla rozumienia kultury zagadnienia związane z gospodarowaniem a więc możliwościami produkcyjnymi i reprodukcyjnymi społeczeństwa. Działalność mająca na celu zaspakajanie potrzeb biologicznych w określonym środowisku decyduje o kształcie kultury a nie odwrotnie. W ujęciu Harrisa analiza struktury życia społecznego wysuwa się przed zagadnienie ewolucji jednak można powiedzieć , że jego stanowisko jest w swojej ogólnej strukturze raczej komplementarne wobec rozważań neoewolucjonistów niż konkurencyjne.

Założeniem metodologii antropologii Harrisa jest rezygnacja ze studiów nad kulturą wewnętrznej perspektywy i analiza zewnętrzna, w której badacz przedstawia własną interpretację zgromadzonych faktów. Najbardziej znaną analiza Harrisa stała się analiza zjawiska świętej krowy” w Indiach jako uwarunkowanego przez racjonalność ekonomiczną rolniczego społeczeństwa .

Antropologia ekologiczna

Jest nurtem stawiającym w centrum uwagi zagadnienia relacji między człowiekiem i środowiskiem. W ujęciu tego nurtujesz to relacja dynamiczna gdyż życie społeczne nie tylko dostosowuje się do środowiska ale i je przekształca. Kultura jest twięc postrzegana jako wyraz dynamicznej adaptacji do środowiska.

Julian Steward (1902 -1972)

Pionierem nurtu był Julian Steward używający dla kierunku swoich badań określenia „ekologia kulturowa”. Problem relacji Ze środowiskiem prowadzi do koncepcji ewolucji multilinearnej tj. realizującej się na wielu indywidualnych i niepowtarzalnych ale porównywalnych drogach. Wspólną z poprzednio omawianymi formułami jest sprzeciw wobec tez strukturalizmu uznającego prymat mechanizmów organizujących myślenie na rzecz prymatu kontaktu z rzeczywistością otaczającą człowieka.

Postmodernizm a antropologia kulturowa. Orientacja badawcza czy krytyka antropologii.

Ważnym zjawiskiem wpływającym na rozwój teorii antropologicznej stała się w latach osiemdziesiątych fala krytyki związanej z nurtem ponowoczesności. Jej główną ideą stało się uznanie dorobku antropologii za element krytykowanego przez postmodernistów modernizmu. Obiektem krytyki stała się tak idea antropologii jako nauki, jak i sama koncepcja możliwości obiektywnego poznania innych kultur.

Poststrukturalizm: Michel Foucault (1926-1984); Jacques Derrida (ur. 1930); Gilles Deleuze (1925); Jean Baudrillard (1929-2007)

Za najważniejszy nurt teoretyczny postmodernizmu uznać można z tej perspektywy poststrukturalizm. Jest to nurt którego podstawową tezą jest zakwestionowanie właściwego strukturalizmowi przekonania, że można odnaleźć uniwersalny klucz do ludzkiego myślenia i uznanie, że myślenie ludzkie ma charakter dynamiczny i związku z tym odnaleźć można w nim wiele formuł nie dających się sprowadzić do wspólnego mianownika. Tak więc skoerro niema takiej uniwersalnej formuły jej budowanie jest zawsze pewnym autorytarnym narzucaniem określonego ładu który ma historyczny charakter.

Spojrzenie z zewnątrz

Zjawiskiem które nasila się w ostatnim ćwierćwieczu jest krytyka myślenia antropologicznego rozwijająca się w wyniku konfrontacji tradycji antropologicznej z dorobkiem antropologów reprezentujących zewnętrzny wobec tradycji europejskiej punkt widzenia związanych z nieeuropejskimi kulturami. Ruch ten inicjuje niejako praca Palestyńczyka Edwarda Saida (1935-2003) Orientalizm (1976- ost. wyd. polskie 2005) a jej najnowszym przykładem może być opracowanie Arjuna Appaduraia (1949) Nowoczesność bez granic(1998) wyd. polskie 2006.

10


Wyszukiwarka