KULTURA
Kultura - to, co zależne od człowieka, stworzone w sposób celowy i świadomy
Natura - to, co istnieje niezależnie od człowieka
Nie wszystkie wytwory człowieka stanowią kulturę. Składają się na nią jedynie te wytwory ludzkie, które zostały stworzone w sposób celowy i świadomy oraz które są przyjęte w danej zbiorowości i przekazywane innym.
Wytwory człowieka można podzielić na materialne (narzędzia, ubrania, budynki, środki transportu, maszyny, urządzenia) oraz niematerialne (normy, wartości, wzory, znaki i symbole, wiedza naukowa i przekonania).
Definicje kultury:
J. Szczepański: „Kultura to ogół wytworów działalności ludzkiej, materialnych i niematerialnych, wartości i uznawanych sposobów postępowania, zobiektywizowanych i przyjętych w dowolnych zbiorowościach przekazywanych innym zbiorowościom i następnym pokoleniom.”
B.Szacka: Kultura to „wszystko, co jest stworzone przez człowieka, co jest przez niego nabywane przez uczenie się i przekazywane innym ludziom, a także następnym pokoleniom w drodze informacji pozagenetycznej.”
Definicja B.Szackiej ogranicza pojęcie kultury jedynie do wytworów niematerialnych człowieka.
Elementy kultury:
1. Normy społeczne - reguły, które mówią, jak należy, a jak nie należy się zachowywać.
2. Wartości społeczne - akceptowane w danej zbiorowości, uważane za właściwe cele ludzkich dążeń
[...] będziemy nazywali wartością dowolny przedmiot […], w stosunku do którego jednostki lub zbiorowości przyjmują postawę szacunku, przypisują mu ważną rolę w swoim życiu i dążenie do jego osiągnięcia odczuwają jako przymus (J.Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii).
3. Wzory zachowania to statystycznie najczęściej pojawiające się zachowania w danej sytuacji (J.Turowski)
4. Sankcje to kary i nagrody.
Sposoby postrzegania relacji między kulturą a cywilizacją:
utożsamianie pojęcia kultury i cywilizacji (E. Taylor)
cywilizacja to najwyższe stadium rozwoju kultury (Levis H. Morgan)
cywilizacja to ostatni cykl rozwoju kultury, w którym zawarte są zwyrodniałe elementy kulturowe (Oswald Spengler „Upadek Zachodu”)
cywilizacja to sfera środków technicznych opanowania natury a kultura to wartości, symbole, idee (A.Kłoskowska)
Etnocentryzm - postawa społeczna polegająca na skłonności pewnej grupy społecznej do uznawania kultury własnej grupy za lepszą i wyższą niż kultury innych grup (stosowanie standardów własnej kultury do oceny innych kultur).
Relatywizm kulturowy - stanowisko przeciwne do etnocentryzmu, wg którego nie należy wartościować kultur - nie ma kultur lepszych i gorszych, są tylko różne. W różnych kulturach istnieją różne normy, wartości, symbole i przekonania. Chcąc zrozumieć obcą kulturę, musimy starać się na nią spojrzeć z perspektywy systemu norm i wartości tej kultury.
Dyfuzja kulturowa - przenikanie elementów jednej kultury do drugiej kultury ( zarówno materialnych np. narzędzi, urządzeń, jak i niematerialnych - zwyczajów, prawa, wartości, idei).
SOCJALIZACJA I OSOBOWOŚĆ
Na jednostkę i jej zachowanie mają wpływ z jednej strony geny, z drugiej zaś społeczeństwo, w którym jednostka żyje. Mechanizmem wpływu społeczeństwo na jednostkę jest socjalizacja.
Socjalizacja to podstawowy proces społeczny. Opisane przypadki ludzi "wychowanych" przez zwierzęta dowodzą, że człowiek nie może rozwinąć cech specyficznie ludzkich poza społeczeństwem. W procesie socjalizacji kształtuje się osobowość człowieka.
Socjalizacja - proces uspołeczniania, który polega na przekształcaniu przez instytucje społeczne indywiduum ludzkiego (ludzka istota biologiczna) w jednostkę obdarzoną osobowością społeczną; uwewnętrznianiu i uczeniu jej uznawanych przez daną zbiorowość norm, wartości, wzorów i umiejętności (Olechnicki, Załęcki).
Częścią socjalizacji jest wychowanie. Według J.Szczepańskiego wychowanie to intencjonalne kształtowanie osobowości dokonywane w ramach stosunku wychowawczego między wychowawcą a wychowankiem, według przyjętego w grupie ideału wychowawczego.
Socjalizacja obejmuje zarówno wpływ intencjonalny (zamierzony) społeczeństwa na jednostkę (wychowanie), jak i nieintencjonalny.
Socjalizacja i wychowanie przebiegają w oparciu o trzy mechanizmy uczenia się typowe dla ludzi:
mechanizm naśladownictwa - jest typowy dla wszystkich naczelnych, polega na obserwowaniu zachowań innych i wrodzonej skłonności do zachowywania się w ten sam sposób
mechanizm wzmacniania i wygaszania - polega na skłonności do ponawiania zachowań, za które wcześniej zostaliśmy nagrodzeni lub eliminowania z naszego repertuaru zachowań tych, za które zastaliśmy ukarani
mechanizmem uczenia się typowym tylko dla człowieka jest przekaz symboliczny (słowne pouczenia i teksty pisane).
W obrębie socjalizacji i wychowania można wyróżnić węższy znaczeniowo proces internalizacji. Internalizacja polega na tym, że jednostka przyjmuje pewne, początkowo zewnętrzne wobec niej, normy, wartości, wzory, wiedzę i przekonania za swoje własne (np. zwyczaj mycia zębów, określone przekonania polityczne).
W procesie socjalizacji kształtuje się osobowość jednostki.
Osobowość to zintegrowany, dynamiczny system składający się z trzech grup elementów:
Elementy biogenne - wzrost, budowa organizmu, właściwości fizjologiczne
Elementy psychogenne - spostrzegawczość, pamięć, uwaga, inteligencja, wyobraźnia, temperament, uczucia
Elementy socjogenne - zinternalizowane (uwewnętrznione) normy i wartości.
Do elementów socjogennych należą (koncepcja osobowości społecznej F. Znanieckiego):
Kulturowy ideał osobowości
Ideał wychowawczy służący jako wzór do naśladowania (kim nasi rodzice, wychowawcy chcieliby, abyśmy byli?)
Model, ucieleśnienie wartości pożądanych (kogo podziwiamy?) - np. starożytna Grecja - kalokagatia; Średniowiecze - asceta i rycerz; Anglia - gentelman; USA - biznesmen; ideał stworzony pod wpływem etyki protestanckiej, który przyczynił się do powstania kapitalizmu - człowiek pracowity i oszczędny.
Jest różny w różnych klasach społecznych i środowiskach (np.zawodowych)
Podlega internalizacji: ideał zewnętrzny wobec jednostki, narzucany jej w procesie socjalizacji zostaje przyjęty przez jednostkę jako jej własny.
Role społeczne
Od ludzi zajmujących określone pozycje, wymaga się określonych, ustalonych sposobów zachowania. Każdy z nas należy do różnych grup: np. rodzina, grupa przyjaciół, grupa dziekańska, członkowie klubu sportowego. Zajmujemy różne pozycje w różnych grupach (np. syn w rodzinie, przywódca grupy przyjaciół, starosta w grupie dziekańskiej, zawodnik pierwszego składu drużyny koszykarskiej w klubie sportowym). Każda z grup wymaga określonych zachowań od ludzi zajmujących dane pozycje (np. inne są oczekiwania w stosunku do syna, inne w stosunku do ojca). W związku z tym każdy ma wiele ról społecznych.
Rola społeczna - zespół norm społecznych (praw i obowiązków) przypisanych do danej pozycji społecznej (J.Szczepański). Pozycja społeczna to miejsce w grupie.
Zadajemy sobie pytania: kim inni oczekują, że będę?, kim powinienem być? Każda grupa, do której należymy, wymaga od nas innej odpowiedzi.
Role, które musimy grać, wpływają na to kim jesteśmy.
Z jedną ze swych ról jednostka identyfikuje się najsilniej.
Na rolę społeczną składają się zachowania nakazane, zachowania nakazane i margines swobody.
Dwa podejścia do roli społecznej. Podejście strukturalno-funkcjonalne traktuje role jako element porządkujący rzeczywistość społeczną, gdyż określają one jak powinna zachowywać się osoba zajmująca daną pozycję. Przy tym podejściu role są czymś zewnętrznym w stosunku do człowieka. Głównym obiektem zainteresowania są w nim zachowania nakazane i zakazane. Przy podejściu interakcyjnym role nie są czymś gotowym, danym z zewnątrz, ale są tworzone w toku interakcji. Człowiek ma różne możliwości odgrywania roli. Podejście to koncentruje się na marginesie swobody.
Jaźń subiektywna
- Nasze prawdziwe „ja”
Definicja jaźni subiektywnej - zespół wyobrażeń o sobie powstałych pod wpływem innych ludzi (to co myślimy o sobie zależy od innych)
Element organizujący wszystkie pozostałe elementy osobowości - rozstrzyga o tym, kim dany człowiek jest naprawdę w przypadku konfliktu ról
Jest pochodzenia społecznego - powstaje pod wpływem innych ludzi, głównie pod wpływem rodziców (jak tworzy się jaźń człowieka zarozumiałego lub jaźń człowieka z poczuciem niższości?)
Zespół urojeń, fantazji kompensujący niepowodzenia i upokorzenia człowieka w czasie wykonywania ról („naprawdę jestem dużo lepszy niż ci nieinteligentni ludzie sobie wyobrażają”)
Wytworzona pod wpływem środowiska, z czasem staje się niezależna od tego
wpływu - gdy już człowiek głęboko wierzy, że jest taki właśnie jak to sobie wyobraża
Jest zazwyczaj zespołem wyobrażeń dodatnich o sobie
d. Jaźń odzwierciedlona
Wyobrażenia o tym, co myślą o nas inni i jak nas oceniają
Reakcja na te wyobrażenia w postaci dumy, zadowolenia, wstydu, poczucia upokorzenia
Osobowość jest systemem zintegrowanym i dynamicznym tzn. poszczególne elementy tego systemu zmieniają się w czasie i wpływają na siebie nawzajem.
Relacja między rolą społeczną a osobowością
Osobowość ma wpływ na role społeczne. Od osobowości człowieka zależy wybór określonych ról społecznych. Osobowość ma także wpływ na sposób odgrywania roli. Istnieje jednak również zależność odwrotna. Odgrywane role mają wpływ na osobowość:
człowiek ucząc się praw i obowiązków związanych z rolą przyjmuje je jako część swojego ja,
wykonując jakąś rolę człowiek może odkryć i rozwinąć swoje talenty,
chcemy przekonać otoczenie, że jesteśmy godni powierzonej nam roli,
System ról jest sposobem klasyfikacji jednostek w społeczeństwie. W toku socjalizacji człowiek uczy się tego systemu obraz samego siebie kształtujemy uwzględniając grane przez nas role.
We współczesnych społeczeństwach przemysłowych praca zawodowa ma dla człowieka duże znaczenie, a pozycja w społeczeństwie zależy w dużej mierze od posiadanego zawodu i rodzaju wykonywanej pracy.
Definicje osobowości:
J.Szczepański: Osobowość to dynamiczny system, który stanowią zorganizowane i zintegrowane impulsy biopsychiczne oraz postawy, nawyki, idee i dążenia.
R.Linton: Osobowość to trwały rdzeń nawyków otoczony płynną sferą reakcji behawioralnych.
Relacja między kulturą a osobowością
U przedstawicieli różnych kultur istnieją odmienne typy osobowości i w różnych kulturach występują inne ideały osobowości. Pewne składniki osobowości, uważane wcześniej za składniki natury ludzkiej, nie występują we wszystkich kulturach (np. kompleks Edypa nie występuje w kulturach pozaeuropejskich). Część powiązanych ze sobą elementów osobowości występujących u przedstawicieli danej kultury to osobowość podstawowa. Osobowość modalna to typ osobowości występujący najczęściej w danej populacji. Badając osobowość modalną zwraca się uwagę na częstość występowania w danej zbiorowości pewnych cech psychicznych i ich powiązań.
Klasowe zróżnicowanie socjalizacji
Socjalizacja przebiega odmiennie w różnych klasach społecznych.
Przedstawiciele różnych klas społecznych posiadają nie tylko różne dochody i majątki, ale również inny poziom wykształcenia, inne systemy wartości, poziom aspiracji, odmienny sposób postrzegania świata i wychowywania dzieci. Według N.Goodmana (Wstęp do socjologii) cele wychowawcze różnią się w zależności od klasy. Rodzice z klasy średniej, spodziewając się, że ich dzieci podejmą pracę wymagająca kreatywności i elastyczności, częściej starają się im przekazać poczucie indywidualnej autonomii i inicjatywy. Rodzice z klasy niższej i robotniczej uważają no ogół, że ich dzieci podejmą pracę wymagającą stosowania się do reguł i procedur, i dlatego próbują wytworzyć w nich poczucie posłuszeństwa wobec władzy. Metody wychowywania dzieci w klasie niższej i robotniczej obejmują częściej kary fizyczne. W klasach średnich uzyskiwanie posłuchu jest raczej oparte na więzi emocjonalnej rodziców i dziecka i przyjmuje postać odwoływania się do rozsądku, perswazji lub powstrzymywania się od okazywania miłości.
Tożsamość - jest to obraz samego siebie (pojęcie o znaczeniu podobnym do jaźni subiektywnej). Możemy wyróżnić tożsamość osobistą (świadomość, że posiadamy indywidualny, niepowtarzalny zespół cech, który odróżnia nas od wszystkich innych ludzi) oraz tożsamość społeczną (obraz samego siebie powstający w związku z przynależnością człowieka do określonych grup i kategorii społecznych, których członkowie różnią się od innych grup i kategorii społecznych).
Rodzaje socjalizacji: socjalizacja pierwotna, wtórna i resocjalizacja
Socjalizacja pierwotna to socjalizacja, którą człowiek przechodzi w dzieciństwie. W jej trakcie nabywa podstawowe dla danej kultury normy, wartości, wzory i symbole (język). Socjalizacja pierwotna przebiega w atmosferze przesyconej uczuciami. Dziecko łączy z rodzicami silna więź emocjonalna, co sprawia, że dziecko łatwo utożsamia się z rodzicami i przejmuje i zinternalizuje ich sposób widzenia świata, ich wartości, normy i wzory zachowań.
Rodzice są dla dziecka jedynymi znaczącymi innymi, na których jest nieodwołalnie skazane. Świat społeczny w takiej postaci, w jakiej rodzice go doświadczają, postrzegają i oceniają, przedstawia się dziecku jako jedyny istniejący i jako jedyny możliwy, jako „świat w ogóle”.
Wszystko to sprawia, że treści nabyte w socjalizacji pierwotnej są bardzo mocno zakorzenione.
Socjalizacja wtórna dotyczy jednostki, która jest już w pewien sposób ukształtowana. Ważna jej część odbywa się w szkole. Socjalizacja wtórna wprowadza człowieka w poszczególne segmenty życia społecznego, w jej trakcie człowiek uczy się odgrywania wielu różnych ról społecznych (jak być uczniem, kolegą, studentem, piłkarzem, stolarzem, klientem, mężem, ciocią, dziadkiem itp.). W socjalizacji wtórnej człowiek ma do czynienia z wieloma światami i różnymi propozycjami ich interpretacji, wśród których może wybierać. Na jego wybory w znacznym stopniu wpływa wcześniejsza socjalizacja pierwotna. Treści socjalizacji wtórnej mogą być odmienne od treści socjalizacji pierwotnej, a nawet z nimi sprzeczne. Jedne z nich są przyjmowane, inne odrzucane, jeszcze inne zaś dopasowywane do wcześniej przyjętych. Pomyślna socjalizacja wtórna nie wymaga więzi emocjonalnej ze znaczącymi innymi.
Resocjalizacja ma na celu przemianę człowieka - wymazanie z jego świadomości dotychczasowych treści i wprowadzenie nowych. Aby resocjalizacja była skuteczna, muszą dokonywać jej znaczący inni i musi powstać silna identyfikacja emocjonalna z nimi. Pojawia się konieczność reinterpretacji biografii, nowego spojrzenia na własną przeszłość i jej oceny zgodnie z nowo nabytymi treściami.
GRUPA SPOŁECZNA
Elementy konstytutywne grupy społecznej (wg B.Szackiej):
- minimum 3 osoby
- interakcje między jednostkami wchodzącymi w skład grupy
- uznawanie wspólnych wartości
- świadomość „my” (czyli świadomość przynależności do grupy)
- wewnętrzne ustrukturowanie grupy - czyli stałe wzory interakcji i istnienie powiązanych ze
sobą pozycji i ról.
W grupie można wyróżnić różnego rodzaju struktury. Najczęściej opisywane struktury grupowe to:
1. Struktura socjometryczna
2. Struktura przywództwa
3. Struktura komunikacji
Struktura socjometryczna dotyczy stosunków sympatii i niechęci w grupie. Socjometria to technika badań struktur grupowych stworzona przez Jakuba Moreno. Polega ona na zadaniu każdemu członkowi danej grupy pytania, z kim ze swej grupy chciałby on wykonywać pewną czynność np. siedzieć w jednej ławce, mieszkać w jednym pokoju, pracować w jednym zespole. Przyjmuje się tu założenie, że badane osoby wybierają tych członków grupy, których najbardziej lubią. W badaniu można określić liczbę wyborów lub nie określać jej. Osobę, która posiada największą ilość wyborów, nazywa się gwiazdą socjometryczną (osoba najbardziej lubiana). Odpowiedzi badanych można przedstawić w formie socjogramu, można również obliczyć różne wskaźniki.
Wskaźnik statusu jest to ilość wyborów danej osoby w stosunku do wszystkich możliwych wyborów, jakie może ona otrzymać.
Wskaźnik spoistości grupy jest to liczba wyborów w grupie w stosunku do liczby wszystkich możliwych wyborów w grupie (w tym wypadku nie ograniczamy liczby wyborów).
W badaniu można uwzględnić również wybory negatywne. Zadajemy wtedy członkom grupy pytanie, z kim nie chcieliby wykonywać jakiejś czynności, a na socjogramie wybory negatywne zaznaczamy np. innym kolorem.
Struktura przywództwa jest związana z władzą w grupie (dotyczy stosunków dominacji i podporządkowania). Za przywódcę uznajemy zwykle człowieka, którego pomysły są przyjmowane przez grupę. Według innych przywódca sam niczego nie wymyśla, ogranicza się do tłumaczenia stanowisk i zamysłów swoich zespołów. Te dwa sposoby rozumienia przywództwa nie wykluczają się. U przywódcy liczy się to, czy wie na ile może ingerować w sprawę w danej sytuacji.
Według B.Szackiej nie ma jednego typu osobowości przywódczej, ale różnego rodzaju sytuacje i cechy osobowościowe potencjalnych podwładnych sprzyjają pojawieniu się w danej grupie przywódców o takich, a nie innych cechach osobowości.
W trakcie badań nad strukturą przywództwa odkryto istnienie dwojakiego rodzaju ról przywódczych:
1. Organizowanie działań zmierzających do wykonania przez grupę zadania
2. Zapobieganie konfliktom, dbałość o dobre stosunki i miłą atmosferę w grupie
Wyróżniamy trzy style przywództwa:
Styl autorytarny - polega na wydawaniu poleceń przez przywódcę. W autorytarnie kierowanej grupie zanika inicjatywa. Grupa działa sprawnie tak długo, jak długo obecny jest przywódca, natomiast w przypadku jego nieobecności działanie grupy zamiera. Konsekwencją stylu autorytarnego jest pojawienie się w grupie agresji wobec przywódcy i innych grup.
Styl demokratyczny - polega na wspólnym uzgadnianiu sposobu działania przez przywódcę i podwładnych. Sprzyja on pojawieniu się miłej atmosfery a także współpracy i wzajemnej pomocy. Nieobecność przywódcy nie powoduje przerwania działania grupy.
Styl anarchiczny - przywódca nie podejmuje żadnych wysiłków, by kierować grupą. Nie ingeruje w jej działania dopóki nie zostanie poproszony o radę. Konsekwencją tego stylu jest dezorientacja. Aktywność członków grupy może być duża, ale najczęściej efektywność grupy jest niska.
Struktura komunikacji jest związana z kanałami przepływu informacji w grupie. Przedmiotem badania są tu modele komunikacji o różnym stopniu centralizacji: gwiazda, rak, łańcuch i krąg. Badacze zwracają uwagę, jak te różne sposoby komunikacji w grupie wpływają na szybkość i dokładność rozwiązania zadania, zadowolenie członków grupy i stopień zorganizowania grupy.
Gwiazda Rak Łańcuch Krąg
W przypadku „kręgu” szybkość i dokładność wykonania zadania były niewielkie, zadowolenie uczestników bardzo duże, rola kierownika nieokreślona i organizacja niestabilna. Przeciwieństwem była „gwiazda”, w przypadku której rola kierownika była wyraźna, organizacja stabilna, szybkość i dokładność była duża, natomiast zadowolenie bardzo małe. „Łańcuch” lokował się między tymi dwoma krańcami, „rak” natomiast to struktura pośrednia między „gwiazdą” a „łańcuchem”.
Struktura komunikacji jest powiązana ze strukturą przywództwa.
Rodzaje grup
Grupa pierwotna - jej członków łączą stosunki osobowe, tzn. druga osoba jest wartością autoteliczną, a relacje z nią są celem samym w sobie. Istnieje tu więź emocjonalna. Przykładem takich grup jest rodzina, grupa rówieśnicza, grupa sąsiedzka.
Grupa wtórna - jej członków łączą stosunki rzeczowe, tzn. druga osoba ma wartość instrumentalną, a relacje z nią umożliwiają osiągnięcie jakiegoś celu znajdującego się poza nią samą (więź oparta na interesach).
Przy podziale grup na pierwotne i wtórne przyjmowane jest czasami kryterium historycznego i biograficznego pierwszeństwa.
Grupy można również dzielić na małe (posiadające strukturę prostą, tzn. nie posiadające podgrup) i duże (o strukturze złożonej, czyli posiadające podgrupy).
Istnieje również podział na grupy formalne (powoływane przez instytucje nadrzędne i działające zgodnie z prawem, np. grupa dziekańska) oraz grupy nieformalne (powstające spontanicznie i same tworzące swe reguły, np. grupa bawiących się dzieci).
Grupy można również dzielić na ekskluzywne (stawiają trudne do spełnienia warunki przyjęcia) i inkluzywne (przyjmują wszystkich chętnych np. niektóre wspólnoty religijne).
Grupa własna i obca. Ludzie przejawiają odmienny stosunek do grupy własnej (koleżeństwo, lojalność, poświęcenie) i tych, które są na zewnątrz niej (często niechęć, wrogość, pogarda). Grupę własną postrzega się zazwyczaj jako bardziej zróżnicowaną niż grupę obcą. W odniesieniu do grupy własnej zapamiętuje się raczej zachowania pozytywne, natomiast w odniesieniu do obcej - negatywne. Zachowania pozytywne grupy obcej tłumaczy się najczęściej niezależną od niej sytuacją zewnętrzną, negatywne zaś - ich paskudnym charakterem. W przypadku grupy własnej odwrotnie - powodów zachowań negatywnych szuka się w koniecznościach wynikających z sytuacji zewnętrznej, pozytywnych zaś - w szlachetnym charakterze jej członków.
Określenie „grupa własna” stosowane bywa na określenie wszelkich zbiorów ludzi postrzegających się w jakiejś sytuacji jako „my”.
Grupa odniesienia to:
Grupa, która jest dla jednostki źródłem norm, wartości oraz wzorów zachowań.
Grupa, która jest tłem oceny własnej sytuacji lub postępowania.
Grupą odniesienia może być zarówno grupa, do której jednostka należy, jak i taka, do której nie należy (np. do której aspiruje).
ZRÓŻNICOWANIE SPOŁECZNE
We wszystkich zbiorowościach istnieją różnice w dostępie do cenionych w danym społeczeństwie dóbr, takich jak majątek, prestiż, władza, wykształcenie. Podstawowymi kategoriami opisu zróżnicowania, podziałów i nierówności społecznych są klasa i warstwa.
Istnieją trzy klasyczne koncepcje dotyczące problematyki podziałów i nierówności społecznych:
Koncepcja klasy Karola Marksa
Koncepcja trzech płaszczyzn podziałów społecznych Maxa Webera
Koncepcja stratyfikacji Kingsleya Davisa i Wilberta Moore'a
Koncepcja klasy Karola Marksa
Podstawowe podziały w społeczeństwie były zdaniem Marksa związane z różnicą stosunku do środków produkcji (fabryki, maszyny, ziemia, kapitał). W społeczeństwie kapitalistycznym istnieje podział na dwie podstawowe klasy społeczne:
Burżuazja (kapitaliści) - posiada środki produkcji
Proletariat (robotnicy) - nie posiada środków produkcji
Konsekwencją tej podstawowej różnicy ekonomicznej są różnice między klasami w stylu życia, wykształceniu, władzy, sposobie myślenia („byt określa świadomość”).
Podstawowy konflikt społeczny, to konflikt między kapitalistami a proletariatem.
W kapitalizmie - według K. Marksa - robotnicy produkują więcej, niż potrzeba im samym i kapitalistom, co prowadzi do powstania wartości dodatkowej. Kapitalizm jest, według Marksa, niesprawiedliwy, ponieważ kapitalista zagarnia całą wartość dodatkową nie dzieląc się nią z robotnikami. Sprawiedliwość nastąpi, jeśli wszyscy ludzie będą mieli ten sam stosunek do środków produkcji. Stąd pojawił się pomysł walki proletariatu o obalenie ustroju i upaństwowienia wszystkich środków produkcji, który stał się podstawą eksperymentu społecznego - utworzenia państw socjalistycznych. Okazało się jednak, że mimo jednakowego stosunku do środków produkcji, nadal występowały między ludźmi znaczne różnice w dostępie do cenionych w społeczeństwie dóbr.
Koncepcja trzech płaszczyzn podziałów społecznych Maxa Webera
Weber dostrzegł, że zmiany zachodzące w społeczeństwach europejskich nie są zgodne z przewidywaniami Marksa. Przestrzeń między dwoma biegunowymi klasami nie tylko nie pustoszała, ale zapełniała się nowymi kategoriami społecznymi, takimi jak profesjonaliści czy pracownicy biurokratycznych organizacji. Weber dostrzegł także, że nie bez znaczenia jest prestiż związany ze szlachetnym urodzeniem. Uznał on, że teoria podziałów społecznych nie może uwzględniać jedynie czynnika ekonomicznego (jak u Marksa), ale także dobra niematerialne takie jak prestiż i władza.
Max Weber wyróżnił trzy zasadnicze płaszczyzny (sfery) zróżnicowania społecznego: bogactwo, prestiż i władzę. Jednostka może zajmować wysoką pozycję w jednej sferze i niską lub średnią w pozostałych.
W płaszczyźnie ekonomicznej występuje podział na klasy, w płaszczyźnie prestiżu istnieje podział na stany i w płaszczyźnie politycznej istnieje podział na partie.
Klasy. Podział na klasy wyznacza nie stosunek do środków produkcji, ale rodzaj szans na rynku, które zależą nie tylko od posiadania własności, ale i kwalifikacji. Klasy nie były dla Webera zbiorowościami o poczuciu wspólnoty (jak u Marksa).
Stany mają często wykształcone poczucie wspólnoty i dążą do zachowania dystansów wobec ludzi spoza stanu. Stanem są ludzie, którzy zyskują społeczną „godność” dzięki swoistemu stylowi życia (określonemu rodzajowi konsumpcji)
Partie mogą reprezentować interesy wynikające z sytuacji klasowej lub stanowej. Jednak wcale nie muszą być partiami wyłącznie klasowymi czy stanowymi. Partie to wszelkie grupy, które stawiają sobie za cel wpływanie na aparat władzy i budowanie go ze swoich stronników.
Koncepcja stratyfikacji Kingsleya Davisa i Wilberta Moore'a
Według nich nierówności społeczne są nieuniknione i społecznie niezbędne. Społeczeństwo składa się ze złożonego systemu pozycji i ról. Jeśli ma ono funkcjonować dobrze, to pozycje społeczne powinny być zajmowane przez najlepiej wykwalifikowane jednostki. Najważniejsze pozycje często wymagają długiego i trudnego przygotowania (np. aby zostać lekarzem). Niewielu ludzi chce ponieść ten trud, dlatego społeczeństwo musi stworzyć system nagród, aby zachęcić ludzi uzdolnionych do zdobywania wymaganego przygotowania. Nie każdy może zajmować dowolną pozycję, gdyż talenty nie są równo rozdzielone. Dlatego najwyższe, najlepiej nagradzane pozycje, mogą zająć najbardziej zdolni i pracowici.
Według Davisa i Moore'a społeczeństwo jest merytokracją - czyli istnieje związek między cechami jednostki a nagrodami, jakie otrzymuje.
Podstawowe znaczenia terminu warstwa społeczna:
Warstwa jako kategoria empiryczna wyróżniana jest na podstawie kryteriów mierzalnych, takich jak: wysokość dochodów, wykształcenie i prestiż zawodu.
Warstwa jako kategoria teoretyczna jest jednym z poziomów stratyfikacji rozumianej jako układ grup (kategorii) tworzących hierarchię ze względu na zakres władzy, bogactwa i prestiżu ich członków.
Ruchliwość społeczna to zmiana miejsca jednostek lub grup w systemie nierówności społecznych. Ruchliwość pozioma oznacza przemieszczanie się jednostek między kategoriami (np. zawodowymi) na tym samym poziomie hierarchii. Ruchliwość pionowa dotyczy przemieszczania się jednostek między poziomami hierarchii społecznej (awans lub degradacja).
Istnieje ruchliwość wewnątrzpokoleniowa (dotyczy jednostki i jej przesuwania się na wyższe lub niższe pozycje hierarchii społecznej) oraz międzypokoleniowa (zajęcie przez jednostkę wyższej lub niższej pozycji niż mieli jej rodzice).
Ruchliwość wynikająca ze zmiany składu społeczno-zawodowego kolejnych pokoleń to ruchliwość strukturalna (np. w związku z rozwojem gospodarki potrzeba coraz więcej specjalistów o wysokich kwalifikacjach), natomiast pozostała to ruchliwość wymienna (tzn. awans jednej jednostki wiąże się z degradacją innej lub innych).
Badania nad ruchliwością dotyczą wpływu różnych czynników niezależnych od jednostki (np. wykształcenie i pozycja społeczna ojca) i zależnych od niej (np. wykształcenie) na pozycję jednostek w systemie nierówności społecznych (np. dochód, pozycję zawodową).
NARÓD
W ostatnich dziesięcioleciach problematyka narodu i etniczności nabrała znaczenia, gdyż ruchy narodowe zaczęły wyrastać na podstawową siłę społeczną i stały się głównym źródłem konfliktów.
Naród jest definiowany jako twór, który posiada wszystkie cechy zbiorowości (grupy) etnicznej i dodatkowo charakteryzuje go dążenie do posiadania własnego państwa.
Cechy charakterystyczne zbiorowości etnicznej (Anthony D. Smith):
Nazwa zbiorowości.
Przekonanie o wspólnym pochodzeniu i więzach krwi (przekonanie, że jesteśmy braćmi).
Wspólne dzieje i pamięć wspólnej przeszłości.
Własna, odrębna kultura. Podkreśla się te cechy, które upodabniają członków danej zbiorowości i które różnią ich od innych. Najczęściej jest to język i religia, ale może być to obyczaj, wygląd zewnętrzny, ubiór. Chodzi o ostry podział na „my” i „oni” (my mamy cechy szczególne, których nie mają oni) i świadomość tego podziału.
Związek z określonym terytorium - „własnym miejscem na ziemi”, z którym związane są narodziny zbiorowości i istotne fragmenty jej dziejów. Nawet, jeśli zbiorowość jest go pozbawiona, powraca do niego symbolicznie.
Poczucie solidarności i tożsamości. W grupie etnicznej istnieje duża spójność i silna więź społeczna. Jest ona postrzegana jako jednolita całość, jako wspólnota. Jest podstawą tożsamości społecznej członków.
Grupy (zbiorowości) etniczne są postrzegane jako zaczątkowe postacie narodów. Cechą narodu jest upolitycznienie, czego wyrazem jest dążenie do posiadania własnego państwa.
Etapy przeobrażania się grupy etnicznej w naród:
Poczucie etniczno-kulturowej tożsamości
Umacnianie zwartości poprzez rywalizację z innymi grupami
Wykształcenie własnych elit (wyrażają potrzeby, żądania grupy, mobilizują poparcie społeczne)
Przeciwstawienie się państwu, w granicach którego żyje dana zbiorowość i żądanie niepodległości. W tym momencie można już mówić o powstaniu ruchu narodowowyzwoleńczego i rozwiniętej świadomości narodowej.
Powstanie narodu:
Koncepcja politologiczna - najpierw powstaje państwo, które następnie dąży do ukształtowania narodu ze swych obywateli poprzez tworzenie wspólnych instytucji kulturalnych. Naród jest tu pojęciem bliskim pojęciu państwa.
Koncepcja kulturowa - naród jest wspólnotą powstałą na bazie wspólnej kultury. Powstaje poprzez tworzenie wspólnego języka, obyczajów, sztuki, nauki i działalności gospodarczej. Naród jest według tej koncepcji czymś innym niż państwo - jest wspólnotą kultury.
Elementem tożsamości narodowej jest świadomość wspólnych dziejów. Naród umacnia się w przekonaniu o swej odwieczności. Tymczasem narody i ideologie narodowe są zjawiskiem stosunkowo młodym - rozwinęły się w XVIII i XIX w.
Na powstawanie świadomości narodowej wpływ miały następujące zmiany stosunków społecznych i świadomości społecznej:
Zniesienie podziałów stanowych. Wszyscy mieli równe prawa i mogli być postrzegani jako bracia. Zniknął konkurencyjny wymiar samookreślania się.
Upowszechnienie oświaty spowodowało ujednolicanie kultury
Rozwój przemysłu spowodował migrację ze wsi do miast. Ludzie porzucali wspólnoty lokalne, wzrosło znaczenie stosunków rzeczowych. Pojawiła się potrzeba przynależności do jakiejś zbiorowości złożonej ze swoich.
Laicyzacja społeczeństwa i zawężanie sfery sacrum pozostawia niedosyt - dzięki temu nacjonalizm staje się namiastką religii.
Różnorodność i zmienność ról powoduje zachwianie tożsamości. Ratunkiem może być tożsamość narodowa.
Cztery wzory zróżnicowania etnicznego państw (B.Szacka):
Regionalne różnice (Szwajcaria, Hiszpania, Francja)
Dominująca większość i mniejszości narodowe, które mają swoje prawa.
Enklawy etniczne powstające w wyniku napływu imigrantów w bogatych krajach europejskich (np. Turcy w Niemczech). Najczęściej wykonują najniżej opłacane prace.
USA - kraj imigrantów. Sądzono kiedyś, że odrębności etniczne obywateli USA będą coraz słabsze. Okazało się jednak, że nie tylko nie słabną, ale zaczynają być traktowane jako wartość i u przedstawicieli różnych grup etnicznych ożywa zainteresowanie własnymi korzeniami. USA to przykład narodu wieloetnicznego - obok żywej świadomości etnicznej poszczególnych grup istnieje wspólna amerykańska świadomość narodowa.
POLSKA
Po I wojnie światowej Polska odrodziła się jako państwo wieloetniczne. Według spisu z 1931 roku 31% jego mieszkańców deklarowało inny od polskiego język ojczysty. Na podstawie kryterium językowego:
14 % stanowili Ukraińcy i Rusini
8,5 % Żydzi
3,1 % Białorusini
2,3 % Niemcy
pozostałe 3,1 % inne zbiorowości.
Po II wojnie światowej na skutek przesunięcia granic na zachód oraz zastosowaniu przymusowych wysiedleń, Polska stała się państwem jednolitym narodowościowo. Ponad
90 % jego obywateli uważa się i jest uważana za Polaków. Wedle istniejących szacunków, najliczniejsze mniejszości narodowe w Polsce to:
mniejszość niemiecka - 300-700 tyś.
mniejszość ukraińska - 265 tyś.
mniejszość białoruska - 215 tyś.
STYL ŻYCIA
Styl życia jest dynamiczną całością obejmującą codzienne, powtarzalne zachowania jednostek lub zbiorowości, wyznaczone w części przez uwarunkowania obiektywne, i w części przez indywidualne wybory zaczerpnięte z możliwych wzorów oferowanych przez daną kulturę oraz uporządkowane według obowiązujących społecznie zasad i kryteriów wartości (H.Sekuła-Kwaśniewicz).
Cechy stylu życia:
Dotyczy powtarzalnych zachowań
Ma wymiar jednostkowy i zbiorowy
Jest kształtowany przez uwarunkowania obiektywne i indywidualne wybory
a. Uwarunkowania obiektywne stylu życia:
Zewnętrzne:
- ekonomiczne
- ekologiczne
- związane z poziomem techniki
- izolacja społeczna czy informacyjna
- infrastruktura kulturalna
Wewnętrzne:
- choroba
- kalectwo
- potencjał intelektualny
b. Styl życia jest przejawem wyborów (niekoniecznie świadomych) spośród repertuaru zachowań akceptowanych w danej kulturze - koncepcja „homo eligens” (człowiek dokonujący wyborów) A.Sicińskiego
Styl życia może być kształtowany indywidualnie lub przejmowany z zewnątrz.
Styl życia może być wybierany i przeżywany świadomie bądź realizowany w mniej czy bardziej bezrefleksyjny sposób (wynika z nawyków, przyzwyczajeń, naśladownictwa).
Styl życia zależy od akceptowanych wartości (np. takich jak: praca, rodzina, dzieci, życie towarzyskie, wiedza, sztuka, rozrywka, wypoczynek).
Typologie stylów życia:
Style życia: inteligencki, chłopski, mieszczański, robotniczy i styl społeczeństwa masowego (styl życia jest tu związany ze strukturą klasowo-warstwową społeczeństwa) (Jawłowska, Mokrzycki)
Badając ludność miejską A.Tyszka wyodrębnił: styl życia społeczno-kulturalnej elity miasta, styl życia warstwy pracowników umysłowych, neomieszczański styl życia, ludowo-plebejski styl życia oraz styl życia społecznie i kulturalnie zaniedbanych.
Styl życia zorientowany na pracę zawodową i zarobkową; na pracę domową, na życie rodzinne; na kontakty społeczne; na kulturę i wiedzę oraz styl zorientowany na regenerację i rekreację. Typologia ta uwzględnia także „bezstylowość” oraz współwystępowanie więcej niż jednej z wymienionych orientacji (Wojciechowska i in.)