ROZRÓD I
„Rozród zwierząt gospodarski" Rekleska-Morstin
„Rozród zwierząt" Bielański
BUDOWA I FUNKCJE PŁCIOWYCH SAMCA
-jądra/testes
-najądraa/epiddidymis
- nasieniowód/ductus deferent
- przewód moczowopłuciowy/eanalis urogenitalis
- dodatkowe gruczoły płciowe
- prącie/penis
JĄDRA
- plemniki (spematogeneza)
- hormon męski (testosteron)
Spełniają więc podwójną rolę
- zewnątrz- i wewnątrzwydzielniczą
- leżą poza obrębem jamy brzusznej w mosznie
Okryte osłonką białawą, od której promieniście odchodzą przegrody oddzielające miąższ na płaciki, w których znajduje się kanaliki nasienne (długie i poskręcane). W nich odbywa się spermatogeneza. Pomiędzy kanalikami leżą komórki śródmiąższowe (d. leydiga) - produkujące testosteron. We wnętrzu kanalików rozmieszczone są komórki podporowe (sertoliego), spełniające rolę odżywczą w ostatniej fazie rozwoju plemników.
(Przewód najądrza, trzon najądrza, nasieniowód, głowa najądrza, kanał wyprowadzający, przewód najądrza, jądro, sieć jądra, kanalik prosty, kanaliki kręte, ogon najądrza)
NAJĄDRZA
- głowa
- trzon
-ogon
Jest to magazyn plemników. Plemniki wyprodukowane w jądrach, zanim dojdzie do ejakulacji przesuwane są przez „przegrodę" najądrza (knur, ogier) (tryk, buhaj). Przebycie tej drogi wymaga od 10 do 50 dni.
Nasieniowody łączą najądrza z cewką moczową (na wzgórku nasiennym).
DODATKOWE GRUCZOŁY PŁCIOWE
Gruczoły pęcherzykowe - substancja odżywcza dla nasienia (głównie fruktoza). Podobna wielkość u wszystkich gatunków, u buhaja duże.
Gruczoł krokowy - wydzielina obfita w kwas cytrynowy i kwaśną fosfatazę. Duży u koni. U tryków nie widać prostaty.
Gruczoły opuszkowocewkowe - na początku ejakulacji wydzielina oczyszcza cewkę moczową. Najbardziej są one rozwinięte u świni, mniej u konia, niezbyt u przeżuwaczy. Mato związek z objętością ejakulatów.
ZEWNĘTRZNE NARZĄDY PŁCIOWE
- prącie z cewką moczową
- napletek
- zakończenie prącia jest różne (żołądź)
* ogier - grzyb
* knur - śruba skręcona w lewo
- ciała jamiste (o gąbczastej strukturze napełnione krwią podczas erekcji)
Zgięcie esowate u knura i buhaja. Powiększenie objętości u tryka i buhaja.
Masa spermy nie zależy od wielkości samca.
SPERMATOGENEZA
Proces rozwoju pierwotnych komórek rozrodczych w dojrzałe plemniki i składa się z trzech etapów.
- spermogoniogeneza
- spennatocytogeneza
- spermiogeneza
Spermogoniogeneza - mnożenie się komórek rozrodczych drogą podziałów mitotyeznyeh,
Spennatocytogeneza - dwa podziały mitotyczne.
W pierwszym powstają spennatocyty I rzędu, w drugim II rzędu. Te są kuliste i o połowę mniejsze. Mają haploidalną liczbę chromosomów,
ale diploidalną DNA.
Szybko się dzielą. Z każdego spermatocytu powstają dwie spematydy.
Spermiogeneza - proces wytwarzania się plemników ze spermatyd. Spematyda jest kulistą komórką o kulistym jądrze komórkowym z haploidalnym garniturem chromosomów (l n) i haploidalnym DNA.
Zawartość jest łatwo rozróżnialna- ap. Golgiego, centrosom, mitochondria, lizosomy.
Spermatogeneza - 4x spermatocyty Al -jeden z nich produkuje nowe spematocyty Al, reszta (A2 - A4) dzielą się na
Długość główki ok. 9 mikrometrów
Długość plemnika 60 - 80 mikrometrów
PLEMNIK
Główka - składa się z jądra komórkowego, akrosomu w formie czapeczki. U większości zwierząt główka plemnika jest owalna, wydłużona, przeważnie jest znacznie spłaszczona.
Jądro komórkowe - wypełnia największą część objętości główki. Składnikiem jest zagęszczona substancja chromatynowa, która jest nośnikiem informacji genetycznej.
Akrosom w formie czapeczki okrywa przednią część jądra komórkowego. Macierz akrosomu zawiera liczne enzymy lizosomalne uczestniczące w reakcjach akrosomalnych.
Witka - łączy się z główką plemnika poprzez szyjkę.
Szyjka - krótki, silnie przewężony odcinek plemnika. Istotnym jej składnikiem jest centriola bliższa, dająca początek włókienkom witki.
Wstawka - odcinek między szyjką a pozostałą częścią witki plemnika. Otoczona jest mitochondriami. Mitochondria ułożone jeden za drugim tworzą sznur otaczający spiralnie włókno osiowe.
Ruch plemników
- zdolność do ruchu plemniki nabywają po połączeniu się z wydzieliną gruczołów dodatkowych
- ruch plemników jest złożony, składa się z dwóch elementów: ruchu falowego i ruchu obrotowego
- prędkość ruchu plemników jest znaczny i wynosi w zależności od gatunku od l, 5 do 7 m/min.
Funkcje moszny, wpływ temperatury na spermatogenezę.
- u wszystkich ssaków z wyjątkiem morskich jądra schodzą do moszny i tam pozostają
Główne funkcje moszny:
- utrzymanie jąder w środowisku o temperaturze niższej od temperatury ciała. Temperatura moszny jest niższa o kilka stopni od temperatury ciała
- moszna jest zdolna do regulacji temperatury jąder przez system mięśni, który przybliża jądra do ściany ciała celem ogrzania i pozwala im się odsunąć od ciała celem ochłodzenia.
W regulacji temperatury bierze udział naczynie żylne jądra (splot wiciowaty żyły jądra). Zmiany ciepłoty moszny są szybko przenoszone do krwi powierzchniowych żył jądra. Szczególnie czułe na zmiany są receptory moszny u tryka.
Spermatogeneza prawidłowo może przebiegać w temperaturze niższej o l do 2 stopni od temperatury ciała. Nabłonek plemników i plemniki są bardzo wrażliwe na dodatnie temperatury (od 40 stopni). Produkowane są plemniki zmienione morfologicznie.
Morfologiczna klasyfikacja plemników
- badania mikroskopowe zmierzają do ustalenia liczby (odsetka) plemników normalnych i zmienionych pod względem morfologicznym.
W budowie morfologicznej plemników wyróżnia się:
Wady główne — nieprawidłowości morfologiczne ukształtowane przede wszystkim w procesie spermatogenezy. Są one skorelowane z płodnością samca.
Wady podrzędne - nieprawidłowości morfologiczne powstałe głównie w drodze wyprowadzania nasienia lub poza organizmem zwierzęcia. Wady te mają mniejsze znaczenie dla płodności samca.
Np.
Wada Daga
Podwójna główka
Bez główki
Guzkowaty
Diadem główka
ROZRÓD 2
ODRUCHY PŁCIOWE SAMCA
I faza
- obwąchiwanie okolic sromu
- przygotowanie do wspięcia na samicę połączone z
- odruch wspięcia (zwraca się uwagę na prawidłowe podchodzenie do samicy)
- odruch wzwodu
10% samców nieprawidłowo podchodzi do samicy - od głowy, od boku
II faza (kopulacja)
- szukanie szpary sromowej (0,3 sekund u buhaja, 10 sekund u ogiera)
- odruch ejakulacji (1,5 sekundy u przeżuwaczy, kilkanaście u ogiera, 6 - 10 min. u knura)
Pobudzenie płciowe - zewnętrzne objawienie popędu płciowego, które u samca wyraża się zbliżeniem do samicy i gotowością do kopulacji (wzwód), a u samicy gotowością do przyjęcia samca.
Znaczenie poszczególnych zmysłów
Zmysł wzroku - pozwala jedynie na umiejscowienie obiektów, które mogą okazać się partnerami płciowymi. Dla wielu samców może to być bryła przypominająca kształtem kłodę zwierzęcia, widzianą z tyłu. Jest to bardzo mało precyzyjny obraz, pozwalający wyzwolić reakcję. Najmniej „wymagający” pod tym względem jest knur, potem buhaj. Samce łatwo przyzwyczajają się do fantomów.
Zmysł słuchu - ma u niektórych podobne znaczenie do sygnałów wzrokowych czy węchowych, które informują gdzie znajduje się partner czy partnerka. Krowy w rui często ryczą, a owce beczą. Sygnały dźwiękowe mają szczególne znaczenie u niektórych zwierząt udomowionych, takich jak koty - marcowanie, i dzikich jak jelenie.
Zmysł węchu - także umożliwia lokalizację partnera. Sygnały węchowe stanowią informacje dla obu płci. Szczególnie istotna jest ta informacja dla samic, które w okresie rui skupiają się koło samca. Feromony rujowe samic nie są rejestrowane przez ludzki zmysł węchu. Dla samców danych gatunków stanowią jednak podstawową informację o samicy w rui. Sygnały węchowe szczególne znaczenie mają u psów, stanowią podstawową drogę odnajdywania suk w cieczce.
Zapach knura czy kozła są tak intensywne, że przenikają całe otoczenie. Ogier obwąchuje klacz, szczypie grzbiet i słabiznę. Świnia wkłada ryj pod brzuch. Buhaj opiera głowie na grzbiecie.
Przyjęcie przez samicę nieruchomej postawy stanowi dla samca sygnał gotowości do kopulacji.
Orientacyjna ocena nasilenia popędu płciowego samca
L4 - erekcja występuje już w pewnej odległości od samicy, rozpłodnika trzeba energicznie wstrzymywać, przy doprowadzeniu bardzo silny stopień pobudzenia płciowego.
L3 - erekcja i skok występują bezpośrednio po zbliżeniu do samicy, normalny dla gatunku i populacji tropień pobudliwości płciowej.
L2 - erekcja z opóźnieniem (do 10 minut), słaby stopień pobudliwości płciowej.
L1 - (20 - 30 min.) bardzo słaby stopień pobudliwości płciowej.
L0 - zupełny brak pobudliwości płciowej.
Czynniki hamujące popęd płciowy - ból, dyskomfort środowiska (nowa osoba, dźwięk), otyłość, starzenie się.
Biosymulator:
- obecność samicy
- głos samicy
- zapach samicy
- dotyk samicy
Kopulacja
- przebieg aktu płciowego jest charakterystyczny dla każdego gatunku
- kopulacja jest sterowana zmysłem dotyku i ma charakter czynnika bezwarunkowego
- bodźce wyzwalające reakcje kopulacji nie ulegają zmianom w ciągu życia zwierzęcia. Przebiegiem kopulacji kierują bodźce rozmieszczone w błonie śluzowej żołędzi i trzonu prącia. ??
Od ośrodków w rdzeniu kręgowym:
- w odcinku krzyżowym - ośrodek wzwodu prącia
- w lędźwiowym - odcinek wytrysku nasienia
Obwąchiwanie sromu i moczu
„Flehmen” - samiec unosi głowę, marszczy nos i unosi górną wargę
Kopanie, lizanie, podgryzanie
Wspięcie
Kopulacja
Trzebienie
Zahamowanie w pełni lub części odruchów płciowych. Wprowadzenie egzogennych androgenów powoduje nawrót aktywności płciowej.
Kastracja krwawa z usunięciem całych jąder polega na otwarciu jamy pochwowej w worku mosznowym i usunięciu jąder z najądrzami, po przecięciu oddzielnie każdego powrózka nasiennego. Aby zwierzę zabezpieczyć przed krwotokiem, następuje równoczesne zmiażdżenie lub podwiązanie powrozka nasiennego.
Kastracja bezkrwawa polega na zmiażdżeniu nasieniowodu przed skórę moszny. Na skutek zmiażdżenia powrózka nasiennego następuje utrata drożności nasieniowodów i zanik jąder w skutek niedokrwienia. Zabieg ten wykonuje się specjalnym instrumentem kleszczami Burdizzo najczęściej u tryków. Może być też stosowany u buhajów.
Metoda kombinowana polega na podwiązaniu lub przecięciu nasieniowodu. Jądra pozostają nie uszkodzone. Celem tego zabiegu jest zapobieżenie wydzielania nasienia przez samca i uniemożliwienie zapłodnienia samic, przy zachowaniu pełnego wydzielania wewnętrznego jąder. Zabieg ten stosuje się u samców przeznaczonych do wpuszczenia do stada samic w celu wyszukiwania rui.
Kastracje można stosować:
- dla uzyskania lepszej jakości mięsa przy opasie
- dla uzyskania samca „próbnika” do wyszukiwania samic w rui.
ROZRÓD 3
Inseminacja - sztuczne unasienianie
Pobieranie nasienia buhaja
Sztuczna pochwa
Elektroejakulacja
Masaż dodatkowych narządów płciowych
Historia s. 49
Program pobierania nasienia
- miejsce: maneż
- prowokator (podkładka)
- poskrom, fantom (manekin)
- pobudzenie płciowe buhaja (zmienność indywidualna)
- warunek uzyskania ejakulatu wysokiej jakości i dużej objętość - 2 - 3 „fałszywe skoki” w trakcie oprowadzania buhajów
Budowa sztucznej pochwy s. 51
Wdmuchuje się powietrze wentylem, ogrzewa się do 60 stopni przed podaniem nasienia. Skala na objętość ejakulatu. Wazelina. Po użyciu mycie i dezynfekcja. Do kolejnego pobierania nasienia inny aparat.
Rysunek s. 53
Wymiary: 42 cm, średnica 5, 5 cm.
Częstotliwość pobierania nasienia: optymalnie 2 razy w tygodniu, po dwie ejakulaty.
Ocena organoleptyczna:
- objętość ejakulatu: 0, 5 - 17 cm3
- śr. 4 - 5 cm 3
- barwa: mlecznobiała, odcień kości słoniowej (lub żółta, cytrynowa), od różowego do brązowego oznacza obecność krwi, zielona wskazuje na zmiany patologiczne dróg wyprowadzających
- konsystencja: śmietany lub mleka
- zapach: zbliżony do mleka krów
- odczyn pH: 6, 3 - 7, 35 (średnio 6, 68, wyższe pH oznacza stan zapalny)
Ruchliwość plemników:
Ocena ruchu falowego masy plemników:
Małe powiększenie 80 - 100 x na stoliku Bloma
Nasilenie ruchu określa się według skali szacunkowej Bluma.
- brak falowania
+- ledwo widoczne falowanie
+ słabe
++ średnie - buhaj
+++ silne - buhaj
++++ bardzo silne - tryk
Oceny ruchu indywidualnego: opis plemników ruchliwych
Powiększenie 200 x. Szacunkowe określenie (w %) ilości plemników o ruchu prostym
10 - 20%
20 - 40%
40 - 60%
60 - 80%
80 - 100%
Brak ruchu - „N” - necrospermia
U większości buhajów początkowa ruchliwość poszczególnych plemników 80 - 100%.
Koncentracja plemników zawarta w 1 cm3 nasienia u buhaja 600 - 1000 mln (w jednym mm3 ok. 1 mln). Można zmierzyć przy pomocy komory Burkera, fotokolorymetru.
Do rozrzedzenia kierowane są ejakulaty o objętości co najmniej 2 cm 3, wykazujące nie mniej niż 70% plemników w 1 mm3 nie powinna być mniejsza niż 500 tys.
Rozrzedzanie nasienia
Podstawowy skład rozcieńczalników:
- bufory
- żółtko jaja kurzego, mleko (ochrona przed )
- węglowodany (fruktoza, glukoza, źródło energii dla plemników)
- glicerol (protektor - czynnik zapobiegający uszkodzeniom plemników w czasie zamrażania)
- antybiotyk
Pakowanie nasienia s. 57
- ampułki
- kulki
- słomki
Na słomkach informacja:
- skąd
- nazwa, nr buhaja
- un - wolny
- data nasienia (87 dzień roku)
- nr stacji
Zamrażanie
- 4 stopnie - 4 godziny ekwilibracji (zrównoważenie komponentów rozcieńczalnika i nasienia)
- stopniowe zamrażanie - fryzery - ciekły azot - 196 stopni
Normy dla nasienia mrożonego buhajów:
Mrożenie w słomce buhaja zawiera po zamrożeniu nie mniej niż:
50% plemników w ruchu prawidłowym
6 mln plemników o ruchu prawidłowym
80% plemników bez zmian morfologicznych
Od jednego buhaja/rok można uzyskać 30 - 40 tys. porcji nasienia i unasienić 2 - 5 tys. krów. Z jednego ejakulatu można sporządzić (w zależności od koncentracji plemników w nasieniu) od 200 do 400 dawek nasienia.
Elektroejakulacja s. 49
Schemat s. 50
Maksymalna dawka 24 wolt, 8 miliamper. Zaczyna się od 2 - 3, potem wzrost o 2 - 3, potem 4 - 5 i max.
Masaż dodatkowych gruczołów płciowych
Metoda polega na wprowadzeniu ręki do prostnicy i poprzez jej ściany wykonuje się masaż gruczołów płciowych i baniek nasieniowodów.
ROZRÓD 4
POBIERANIE NASIENIA OD KNURA
- ekektroejakulacja (niezmiernie rzadko)
- sztuczna pochwa (rzadko)
- metoda manualna (japońska)
Sztuczna pochwa - trudności w skonstruowaniu odcinka imitującego poprzecznie pofałdowany kanał szyjki macicznej
Metoda manualna
- pomieszczenie - menaż lub specjalny wydzielony kojec
- pobudzenie płciowe knura
- fantom
- usunięcie zanieczyszczeń z uchyłka napletkowego
- pobieranie nasienia poprzez ucisk dłoni na zakończenie prącia
- naczynia do nasienia: torebka foliowa + filtr
SPECYFIKA EJAKULACJI KNURA
- Faza wstępna - wodnista, bez plemników, zawierająca liczne bakterie i inne zanieczyszczenia: wydzielina gruczołu krokowego
- Faza główna - nasienie, frakcja kremowośmietankowa
- Faza końcowa - wodnista, białoszarawa, zawierająca tylko nieliczne plemniki, a pod koniec ejakulacji przechodząca w ziarnistą substancję galaretowatą; wydzielina gruczołów dodatkowych
CZĘSTOTLIWOŚĆ POBIERANIA NASIENIA W STACJA UNASIENIANIA
- młode knurki (8 - 12 m.) jeden raz w tygodniu
- starsze (> 12 m.) eksploatuje się dwa lub trzy razy w tygodniu
WŁAŚCIWOŚCI NASIENIA I OCENA NASIENIA
- objętość - 70 - 500 cm3, średnica ok. 200 - 250 cm3, określa się na podziałce lub waży ejakulat
- barwa - szaraka do mlecznobiałej
- konsystencja: płynna do śluzowatej, mleczna, wodnista
- odczyn pH - średnio 7, 68 - 7, 7
- zapach - zbliżony do zapachu knura
OCENA NASIENIA
- ze względu na małą koncentrację plemników nie ocenia się ruchu falowego, a tylko odsetek plemników ruchliwych i rodzaj ruchu,
- w nasieniu knura 60 - 80% plemników wykazuje ruch postępowy,
- często występuje aglutynacja
- koncentracja plemników - 10 tys. 1 mln/1 mm3 (zazwyczaj 250 - 350 tys./1 mm3)
ROZRZEDZANIE NASIENIA
Indywidualne właściwości knurów i ich nasienia wymagają stosowania różnych rozcieńczalników.
PRZECHOWYWANIE NASIENIA
Nasienie knura nie jest w praktyce zamrażane!!! Nasienie knura konserwowane jest w stanie płynnym w temperaturze 16 - 17 stopni Celsjusza i zachowuje ważność przez 72 godziny od pobrania.
Normy dla nasienia świeżego knurów wg rozporządzenia ministra rolnictwa i rozwoju wsi z 30 kwietnia 2004 r.:
Świeże nasienie knura wykorzystywane w sztucznym unasienianiu powinno zawierać nie mniej niż:
70% plemników o ruchu prawidłowym
100 tysięcy plemników w 1 mm3
80% plemników bez zmian morfologicznych
Z jednego ejakulatu knura w zależności od jego jakości uzyskuje się średnio 20 - 25 porcji nasienia.
POBIERANIE NASIENIA OD OGIERA
• gąbka
• prezerwatywa
• sztuczna pochwa - dł. 50 cm, śr. 10 cm
PROCEDURA POBIERANIA NASIENIA:
1. pomieszczenie
2. pobudzenie płciowe
3. higiena 06iera - mycie prącia
4. podkładka - klacz, fantom
TYPY KONSTRUKCYJNE SZTUCZNYCH POCHEW:
1. sztuczne pochwy zamknięte
- ze sztywnym cylindrem zewnętrznym:
model radziecki. duński. model kraków 55
- z elastycznym lub półelastyczwm cylindrem zewnętrznym:
model missisipi. model francuski. model kraków 66
2. sztuczne pochwy otwarte:
model kraków 72
PODCZAS EJAKULACJI NASIENIE JEST WYRZUCANE FALAMI - ŚREDNIO 6-11 WYRZUTÓW
(trzy pierwsze tworzą frakcje bogata w plemniki; zawiera ona 70-80% plemników z całkowitej liczby plemników w ejakulacie)
WŁAŚCIWOŚCI NASIENIA:
• objętość 20 - 600 cm3; bez frakcji śluzowej - 50 - 70 ml; korelacja miedzy typem i masą ciała ogiera a objętością
• barwa: mleczno-biała z odcieniem sinawym
• konsystencja: zmienna od wodnistej do śluzowatej
• zapach: zbliżony do potu końskiego
• odczyn pH: słabo alkaliczny ok. 7, 33 (7, 0 - 7, 6)
OCENA MIKROSKOPOWA:
ruchliwość plemników:
- 66-75% plemników poruszających się ruchem postępowym
koncentracja plemników w pełnym ejakulacie 100-500 tys./1 mm3
do produkcji dawek - frakcja bogata w plemniki o obj. 10 ml i koncentracja 100 tyś plemników/mm3 minimum plemników o ruchu postępowym 50%
METODY PRZYGOTOWANIA NASIENIA DO INSEMINACJI:
- przechowywanie nasienia w stanie płynnym
l. Krótkotrwałe przechowywanie nasienia w temp. pokojowej do 12 godzin:
rozrzedzalnik mlekowo-żółtkowy
2. Przechowywanie nasienia w temp. 4 stopni Celsjusza przez 2-3 dni - rozrzedzalnik wg Kenney (odtłuszczone mleko krowie w proszku, glukoza, dwuwęglan sodu, gentamycyna, woda destylowana), rozrzedza się w stosunku 1:1, 1:3 aby dawka inseminacyjna zawierała co najmniej 300 - 500 mln plemników. termosy „equitainer"
DŁUG0TRWAŁE PRZECHOWYWANIE NASIENIA W CIEKŁYM AZOCIE
1. Słomki o pojemności 0,5 cm3 - dawka inseminacyjna dla klaczy to 8 słomek (czyli 4 cm3) rozcieńczalnik mlekowy - inra 82, 100 mln/ml w słomce - po rozmrożeniu - 35% plemników ruchliwych
2. Tuby aluminiowe (12 cm3)
Nasienie po rozmrożeniu powinno zawierać w dawce co najmniej 300 mln plemników i minimum 30% plemników o ruchu postępowym.
POBIERANIE NASIENIA OD TRYKA
- sztuczna pochwa - dłu60ść 20 cm, śr. 5,5 cm
- elektroejakulacja
WŁAŚCIWOŚCI NASIENIA
Objętość - l -2 cm3
Barwa: biała, żółtawobiała
Konsystencja: śmietanki. mleka
Zapach: bezwonne, słaby zapach potu owczego
Odczyn 6,40 - 6,70
Koncentracja plemników - 2-5 mln/1 mm3
% plemników ruchliwych co najmniej 80%
Z jednego ejakulatu rozcieńczoneg0 w stosunku l : 4 uzyskuje się około 25 dawek inseminacyjnych, z których każda ma objętość 0,2 cm3 i zawiera 100 mln plemników ruchliwych.
PRZECHOWYWANIE NASIENIA:
1. W zbiorniczkach z płaszczem wodnym temp. 18 - 20 stopni, 3-4 godziny
2. Do 24 godzin - 2 - 5 stopni
3. Nasienie mrożone w kulkach lub słomkach
W dawce co najmniej 100 mln plemników, skuteczność inseminacji 35 - 50%.