J. Strelau, D. Doliński, (red.) Psychologia. Podręcznik akademicki. Tom I. (Teorie emocji 537- 553)
7.2.7. Teorie emocji
próba odpowiedzi na pytania o:
- mechanizmy powstawania;
- struktury procesów emocjonalnych;
- związki pomiędzy poszczególnymi emocjami;
- relacje: procesy subiektywne a pobudzenie fizjologiczne (najwcześniejsze badania).
- co występuje jako pierwsze: pobudzenie fizjologiczne czy przeżycie?
- emocja = „określone zbiory procesów nerwowych, które prowadzą do specyficznej ekspresji oraz do odpowiadającym im specyficznym uczuciom”
- składniki emocji (emotion)= komponenty nerwowe + ekspresyjno-motoryczne + subiektywne (uczucia/ feelings)
- jaka jest struktura procesów emocjonalnych?
a) składniki poszczególnej emocji tworzą zgraną całość
b) składniki poszczególnej emocji mogą przyjmować różne konfiguracje --> różne składniki są
obecne w różnym stopniu --> hipoteza istnienia rodzin emocji: emocje sprowadzają się do tzw.
emocji podstawowych - gniew, radość, smutek, wstręt, zdziwienie, strach + miłość?
- jakie są mechanizmy powstawania emocji?
Ewolucjonizm - wynik działania bodźców zewnętrznych, wyspecjalizowane mechanizmy adaptacyjne implikujące odpowiednie reakcje
Ale istnieją emocje indukowane przez sam podmiot - np. zazdrość
- czy są wynikiem działania procesów automatycznych czy wynikiem refleksji?
7.2.7.1. Czy pobudzenie fizjologiczne jest przyczyną czy przejawem emocji?
Teoria Jamesa - Langego
- odczucie (feeling) pobudzenia fizjologicznego jest emocją
zdarzenie (wyzwanie adaptacyjne) spostrzeżenie zdarzenia pobudzenie OUN pobudzenie AUN odpowiedź peryferyjna (pocenie się) uczucie= spostrzeżenie tej odpowiedzi
- czyli skoro emocje są zróżnicowane to zmiany fizjologiczne tez powinny być zróżnicowane
- poglądy współczesne: brak jasnych danych- nie da się zróżnicować emocji na podstawie danych wisceralnych, jedynie mocniejsza reakcja AUN przy emocjach negatywnych
- co z osobami nie mogącymi postrzegać swojego pobudzenia AUN (uszkodzenie)?
sprzeczne wyniki badań
Teoria Cannona - Barda/ wzgórzowa/ talamiczna
- siedliskiem emocji jest mózg a nie AUN
- różne stany emocjonalne a to samo pobudzenie fizjologiczne
- zmiany fizjologiczne występują po świadomym odczuciu
- pod wpływem wywołanej zmiany fizj nie zawsze pojawia się emocja
zdarzenie (wyzwanie adaptacyjne) pobudzenie wzgórza modulowane przez korę mózgową niespecyficzne pobudzenie emocjonalne proste zachowanie emocjonalne typu fight or fly
Współczesne teorie
- rola struktur układu limbicznego (podwzgórze, ciało migdałowate)
- koncepcja markerów somatycznych Damasiego: człowiek odczytuje aktywność neurohormonalną
- badania precyzyjniejsze - neuroobrazowanie
7.2.7.2. Aktywacyjne teorie emocji
- redukcja emocji tylko do zmian fizjologicznych
- Elizabeth Duffy: zastąpienie w psychologii pojęcia emocji pojęciem aktywacji gwarancja precyzji
- ograniczenie badań tylko do fizjologii
- zmiany obwodowe wskaźnikiem aktywności OUN
- różnice w fizjologii u różnych osób
- skupienie na intensywności emocji (koma vs panika)
- Hebb: emocje negatywne - bardzo duże i bardzo małe pobudzenie fizjologiczne, emocja = aktywacja + procesy myślowe
- fazy generowania emocji wg Magdy Arnold:
1. neutralna rejestracja stymulacji
2. ocena - znak procesu emocjonalnego
3. uruchomienie tendencji działania do lub od
4. uczucie + komponent wisceralny
5. dynamiczne, bezuwagowe działanie sterowane emocjami
7.2.7.3. Czy samo pobudzenie fizjologiczne wystarcza do wywołania emocji ?
Dwuczynnikowa teoria emocji Schachtera i Singera.
- procesy poznawcze + wrodzona aktywacja
- zakwestionowanie teorii Jamesa - Langego: wstrzyknięcie adrenaliny nie powoduje możliwości określenia nowej emocji („jakaś” emocja)
- EKSPERYMENT SCHACHTERA I SINGERA czyli jednoczesna kontrola pobudzenia i syt zewnętrznej
Podanie adrenaliny i wywołanie określonego bodźca (pozoranci). Podział grup. Grupy poinformowane o działaniu adrenaliny powściągają emocje.
- w naturze sytuacje wywołują pobudzenie fizjologiczne i dostarczają informacji do interpretacji tego pobudzenia i nadania mu znaczenia (subiektywnego, bo ludzie mają różne doświadczenia)
- fazy powstawania procesu emocjonalnego wg Schachtera i Singera:
1. podmiot w stanie pobudzenia
2. przypisanie pobudzenia określonym czynnikom sytuacyjnym
3. werbalne oznaczenie stanu emocjonalnego
- eksperyment Younga, Clarka, Hirschmacha: borowanie zęba i rzekomy rytm bicia serca. Nadawanie znaczenia emocjonalnego sytuacji poprzez interpretacje własnego pobudzenia.
- Kolańczyk: spowolnienie czynności fizjologicznych powoduje głębszą analizę bodźca
- Zillman: pobudzenia z różnych źródeł sprzyjają uległości do prowokacji
7.2.7.4. Wpływ ekspresji emocjonalnej (mimicznej) na przeżywanie emocji
- hipoteza ekspresyjnego sprzężenia zwrotnego: zmiany napięcia mięśni ekspresyjnych prowadzą do zmiany pobudzenia i zmiany uczuć - uniesienie kącików ust do góry powoduje przyjemne uczucie (ale nie samą radość!) - Laird
- teoria Lairda:
a) zmiany mimiczne stanowią przyczynę stanów subiektywnych
b) zmiany mimiczne są jedyną albo najważniejszą przyczyną uczuć
- wymuszony wyraz twarzy przy oglądaniu dowcipów rysunkowych wpływa na ich ocenę
- naturalnie wywołana ekspresja jest skuteczniejsza od sztucznej
- istnieją silne emocje, które nie wiążą się z żadną specyficzną ekspresją mimiczną
- w wypadku, gdy aktywacja nie dostarcza danych specyficznych, jednostka poszukuje czegoś, co pozwoliłoby wyjaśnić pobudzenie
- problem jednoznaczności sytuacji: bodźce nienazwane wywołują pobudzenie
- Cacioppo - model opisujący i wyjaśniający działanie procesów aferentnych podczas powstawania uczuć
Bodziec |
Reakcja somatowisceralna |
Aferentny sygnał somatowisceralny |
Operacje poznawcze |
|
|
1. Aktywacja swoista emocjonalnie |
Jednoznaczny |
Rozpoznanie wzorca |
|
Wstępna ocena bodźca |
2. Aktywacja częściowo zróżnicowana |
Dwuznaczny |
Percepcyjne torowanie plus rozpoznanie wzorca |
Doświadczenie emocjonalne |
|
3. Aktywacja niezróżnicowana |
Ogólne pobudzenie |
Potrzeba wartościowania plus etykietowanie poznawcze |
|
1. sytuacja jednoznaczna - sytuacja zagrożenia, występuje reakcja wisceralna, niepotrzebna jednak do stwierdzenia obecności jakiegoś uczucia (emocje podstawowe, np. strach).
2. sytuacja dwuznaczna - sygnały z wnętrza organizmu pozwalają na interpretacje uczucia, rola czynników poznawczych.
3. sytuacja wieloznaczna - pobudzenie niespecyficzne, ważna rola procesów poznawczych, dają możliwość werbalnego oznakowania
- badania dotyczące pojęć odnoszących się do emocji - mają strukturę prototypową, jednakże prototypy zmieniają się w zależności od sytuacji.
- Cacioppo: w powstawanie emocji zaangażowane są mechanizmy „góra-dół” (sytuacja jasno określona) i „dół-góra” (sytuacja niedookreślona - jednostka poszukuje innych danych)
składniki emocji są złożone i zależą od sytuacji emotogennej i układu aktywacji
- emocje wywołane np. przez wspomnienia nie mają komponentu związanego z tendencją do działania
7.2.7.5. Funkcjonalistyczna koncepcja emocji Frijdy
- emocje pomiędzy zachowaniem a uczuciem
- reakcje jako stany motywacyjne uruchamiające tendencje do działania
- adaptacyjne znaczenie procesów emocjonalnych:
a) ocena zdarzeń jako istotnych z punktu widzenia interesów jednostki
b) uruchomienie zachowań, fizjologii, przeżyć
- emocje sygnalizują, jak kierować zachowaniem
- emocje utrudniają lub ułatwiają realizację celów
- rodzaje stanów afektywnych:
a) rodzaj relacji pomiędzy obiektem a sytuacją (intencjonalność vs nieintencjonalność)
b) czasowe właściwości danego stanu lub obiektu
Klasyfikacja ze względu na siłę: afekty, emocje, sentymenty, nastroje, epizody emocjonalne, cechy osobowości
- prawa dotyczące emocji:
1. emocja = efekt sensoryczny bodźca + znaczenie
2. emocje powstają, jeżeli zdarzenie jest ważne dla jednostki
3. ludzie reagują emocjonalnie bezpośrednio na spostrzeganą rzeczywistość
4. emocje pojawiają się pod wpływem wartości względnych bodźca - różnica pomiędzy faktycznym a oczekiwanym
5. hedonistyczna asymetria - podtrzymywanie przyjemności wymaga zmiany bodźców, problem adaptacji, ale bodźce nieprzyjemne nie ulegają habituacji -- > adaptacyjna funkcja procesów emocjonalnych
6. prawo zachowania emocjonalnego momentu - wspomnienia sytuacji traumatycznych wywołują tak samo silne emocje
7. prawo zamknięcia się w sobie - osoby poddane procesowi emocjonalnemu nie dostrzegają innego punktu widzenia oprócz własnego. Świat postrzegany tendencyjnie a uwaga ograniczona na elementy odpowiadające treści emocji.
8. prawo zważania na konsekwencje - emocje nie rosną w nieskończoność - po pewnym momencie wygasają
9. prawo minimalnego obciążenia - ludzie chcą zatrzymać wzrost intensywności emocji np. poprzez zmianę interpretacji bodźca
10. prawo maksymalnego zysku - interpretacja bodźca ma zmaksymalizować zysk emocjonalny
[aleksytymia - niezdolność do rozumienia lub identyfikowania emocji oraz ich nazywania i wyrażania. Poprzez obserwacje pobudzenia fizjologicznego doszukują się zewnętrznych źródeł]
7.2.7.6. Czy teorie emocji odnoszą się także do emocji złożonych?
- „mikroroboty Evansa” - ludzie obserwując ich zachowanie, odnoszą wrażenie, że są one wyposażone w emocje.
- ostatnio w badaniach nad emocjami dominuje podejście neurobiologiczne - szukanie mózgowych mechanizmów emocji
- Panksepp: w mózgu znajduje się siedem obwodów sterujących emocjami: poszukiwania, strachu, wściekłości, opieki, żądzy, paniki, zabawy.
- Ekman i Matsumoto: wyróżnia siedem ekspresji mimicznych: strach, gniew, pogarda, smutek, radość, wstręt, zaskoczenie.
- Plutchik - psychologia ewolucyjna, czyli emocje służą adaptacji. Emocje uruchamiają podstawowe programy behawioralne:
Włączanie - wprowadzanie bodźców z zewnątrz do wewnątrz organizmu (pokarm)
Odrzucanie - usuwanie wprowadzonych ale szkodliwych bodźców
Ochrona - unikanie niebezpieczeństw
Destrukcja - walka z przeszkodami
Reprodukcja
Reintegracja - reakcja na stratę
Orientacja - ocena nowych warunków, obiektów
Eksploracja - tworzenie mapy nowego środowiska
- koło emocji wg Plutchika - tendencje behawioralne tworzą antynomiczne pary:
Włączanie (akceptacja, zaufanie) - odrzucanie (wstręt, obrzydzenie)
Ochrona (strach) - destrukcja (gniew, wściekłość)
Reprodukcja (radość, ekstaza) - reintegracja (smutek, żal)
Orientacja (zaskoczenie) - eksploracja (antycypacja)
Dzięki mieszaniu emocji podstawowych otrzymujemy emocje złożone = pierwotne diady, np.
Smutek + zaskoczenie = rozczarowanie
Smutek + wstręt = żal, skrucha
Gniew + wstręt = pogarda
emocje drugiego rzędu
Emocja II rzędu + emocja II rzędu = emocja III rzędu
Pogarda + wrogość = ironia
- analogia do koła barw - emocje przeciwne mogą się „znosić” - redukować
- model kołowy odnosi się raczej do emocji silnych, zróżnicowanych pojęcie intensywności emocji bryła/stożek emocji wg Plutchika - intensywność malejąca od podstawy do wierzchołka : oś jasności w barwach to oś intensywności w emocjach
- Plutchik: interpretacja neurobiologiczna dla koncepcji emocji podstawowych:
Rozróżniono neuronalne systemy: start, stop, apetytywny, podtrzymywania wysiłku, zaspokojenia wskazanie odpowiednich pobudzonych okolic mózgu
- Plutchik: chęć stworzenia ogólnej teorii emocji - zachowania adaptacyjne emocje aktywność mózgu
Emocje - mają silny komponent fizjologiczny -- > neurobiologia
Wrońska J. (1990) Niektóre kontrowersje w psychologii emocji. Przegląd Psychologiczny, 1, 147-164.
Uwagi wstępne
*Co jest przedmiotem kontrowersji w badaniach nad emocjami?
- czym są emocje?
- co wyróżnia je od innych procesów psychicznych?
- jakie są funkcje emocji?
- jaka jest geneza emocji?
- dobór wskaźników i technik badawczych
*Różne koncepcje, teorie emocji:
- zjawiska świadome
- obserwowalne reakcje organizmu
- hipotetyczny stan wewnętrzny pełniący funkcje regulacyjne zachowania
- procesy dynamiczne
- trwałe cechy
* Brak ogólnie przyjętej, ścisłej terminologii
Kontrowersje wokół struktury i funkcji emocji (sposoby ujmowania emocji)
1. emocje jako rodzaj zjawisk świadomych
Ujęcie introspekcjonistyczne
- emocje jako rodzaj zjawisko świadomych (problem relacji do innych procesów psychicznych)
- Wundt: uczucie to odrębny jakościowo rodzaj zjawisk świadomych, opisany przez trzy wymiary:
1. przyjemność - przykrość
2. podniecenie - ukojenie
3. napięcie - ulga
- Ziehen: uczucia to cecha wrażeń
- Witwicki: uczucia to oddzielny rodzaj wrażeń zmysłowych
- towarzyszące uczuciom wrażenia i wyobrażenia stanowią o ogromnej różnorodności uczuć
- emocje są czysto subiektywne i podmiotowe, oddzielone od świata fizycznego
- podział uczuć na przyjemne i przykre
- Heinrich: uczucia zmysłowe, emocjonalne i intelektualne
- związek uczuć (w odróżnieniu od innych procesów psychicznych) z czynnościami narządów wewnętrznych i zmianami mięśni dowolnych (stąd James- Lange)
- odczucie, świadomość zmian fizjologicznych spowodowanych bodźcem = emocja
Ujęcie fenomenologiczne
- emocje to świadome przeżycia pełne przedmiotowych treści
- specyficzne podejście do źródeł poznania
- Scheler: dwie formy poznania: emocjonalne/emocje i intelektualne/myślenie - posiadają różne przedmioty, są od siebie niezależne ale pełnią funkcje poznawcze:
Uczucia - skierowane zewnętrznie w stosunku do świadomości, są poznaniem przedmiotu, a najważniejszym przedmiotem są wartości, a wartości są dane wyłącznie w przeżyciach emocjonalnych. Wartość ma zawsze swój przedmiot dlatego niesie treść o nim. Emocja poznaje wartość w sposób aprioryczny i bezpośredni.
System emocjonalny = odczucie + wartości + intencjonalne akty preferencji + uczucie nienawiści i miłości (warunkują preferencje i wartość)
- percepcja świata, świadome przeżycie, wolna wola to przyczyny zachowań
- psycholog fenomenolog bada treści potrzeb, problemów, motywów, aby zrozumieć człowieka
- jest holistyczne, dotyczy całości funkcjonowania człowieka
- psychologia fenomenologiczna opiera się na badaniach subiektywnych zeznań osobistych (self-reports)
- Buytedijk: zachowanie to seria aktów intencjonalnych a analiza świadomości pozwala dotrzeć do intencji, jednakże same uczucia nie są intencjonalne tak jak to mówił Scheler. Analiza przeżyć emocjonalnych ma na celu odkrycie niezmienników w sposobie funkcjonowania człowieka.
- w fenomenologii analiza danych subiektywnych rodzi problemy związane z wiarygodnością
2. emocja jako specyficzna reakcja fizjologiczna
- emocja tylko jako specyficzna zmiana fizjologiczna i zmiana w zachowaniu (mimika, gesty) w sytuacji emotogennej
- J. Watson: emocja to dziedziczny wzorzec reakcji, zmiany w organizmie (układ wisceralny i wydzielniczy), zmiany w zachowaniu (mimika). Istnieją tzry dziedziczne wzorce reakcji: strach, gniew, miłość.
- Cannon: krytyka tej teorii (no i Jamesa-Langego), różne emocje wywołują takie same zmiany w organizmie, odcięcie AUN od OUN nie wywołuje zaniku emocji.
bodziec pobudzenie wzgórza kora procesy wzgórzowe podw. narządy wewnętrzne i mięśnie
zmiany fizjologiczne i odczucie występują niezależnie i równocześnie
- późniejsze badania nad układem limbicznym, korą mózgową
- Lindsley: aktywacyjna teoria emocji - rola wstępującego tworu siatkowatego pnia mózgu. Pobudzany układ limbiczny kontroluje emocje i motywacje. Trzy postaci pobudzające emocje:
- drogi korowe (myślenie)
- drogi trzewiowe (pobudzenie AUN i OUN)
- drogi somatomotoryczne (mimika, mięśnie)
- nacisk w powyższych 2 koncepcjach na opis i strukturę a nie na funkcje. Dalsze koncepcje zajmują się także funkcjami.
3. emocja jako regulator zachowania (koncepcje motywacyjne)
- emocje to hipotetyczne stany wewnętrzne regulujące zachowanie. Specyfika emocji to specyfika ich funkcji.
- McDougall - fakt celowego zachowania istot żywych. W ewolucji cele człowieka zmieniają się od prymitywnych do b. specyficznych. Wrodzone instynkty regulują celowe biologiczne zachowanie ludzi. Instynktom towarzyszą emocje pierwotne. Instynkty są przejawem aktywności instynktów. Emocje mają funkcje energetyzujące i motywacyjne.
- Freud: celem życia jest zaspokajanie wrodzonych potrzeb.
instynkt napięcie aktywność = redukcja napięcia
emocje i motywacje są skutkiem napięcia
instynkt życia = seksualny, głodu, pragnienia (ich energią jest libido) - służą reprodukcji i podtrzymywaniu życia
instynkt śmierci - potrzeba zadawania bólu i niszczenia
zachowanie człowieka jest motywowane nieświadomie
emocja jako przejaw konfliktów sił wewnętrznych: id vs ego i superego
- Leeper: emocje są podklasą motywacji
- Tomkins: motywacyjne i dynamizujące funkcje emocji
wnioski powyższych: emocje motywują i kierują zachowaniem, skutek zachwiania równowagi między podmiotem a otoczeniem
- problem odróżnienia emocji od motywacji:
1. Watson: emocje jako dezorganizacja zachowania: są szkodliwe i nie mają funkcji regulacyjnych i adaptacyjnych, czym różnią się od motywacji
2. Leeper: tylko bardzo silne emocje nie motywują i dezorganizują, słabe maja char. reg.
- pierwsze prawo Yerkesa - Dodsona: siła emocji decyduje o jej organizującym lub dezorganizującym charakterze
- Reykowski: emocje regulują zachowania i fizjologie człowieka, aby przygotować go do odpowiedniego w danej sytuacji zachowania. Kierują ale nie są celowe. Celowe są motywacje.
- Duffy: w kontekście zachowania trudno jest mówić o emocjach. Termin emocja określa wysoki lub niski stopień motywacji i pobudzenia fizjologii. Dlatego nie ma podstaw na podział zachowań na emocjonalne i nieemocjonalne.
- Bindra: emocje + motywacje = centralny stan motywacyjny, obecny przy zachowaniach użytecznych biologicznie, umożliwia podejmowanie korzystnych zachowań: selekcja uwagi, zwiększa prawdopodobieństwo tego zachowania
- teorie poznawcze czyli przetwarzanie informacji emocje reakcja
- Obuchowski: poznawcza teoria emocji - procesy emocjonalne i poznawcze to jedno, emocje to najbardziej pierwotna postać procesów poznawczych, ważne w sytuacji niedoboru informacji.
- Rubinsztejn: emocje to specyficzne procesy poznawcze.
- Leeper: emocje to szeroko rozumiane spostrzeżenia pojawiające się w sytuacjach ważnych dla człowieka
- Arnold: rola znaczenia i oceny bodźca w powstawaniu emocji.
percepcja ocena uczucie, tendencja do określonego zachowania zmiany fizjologiczne unikanie, zbliżanie
ocena poznawcza zależna od danych zmysłowych (inaczej w fenomenologii)
- Lazarus: emocje są elementem procesów poznawczych oceniających znaczenie bodźca dla organizmu
Ocena zależy od sytuacji i właściwości samej jednostki, czyli sytuacja + dyspozycja = reakcja
- Schachter i Singer: także znaczenie oceny poznawczej. Takie same zmiany fizjologiczne dotyczą różnych emocji. Jednostka rozróżnia te emocje poprzez interpretacje sytuacji i subiektywnych spostrzeżeń. Ale zmiany fizjologiczne poprzedzają ocenę poznawczą.
- Zajonc: krytyka teorii poznawczych emocji, często sądy emocjonalne a nie poznawcze wyzwalają reakcje (preferencje, postawy, decyzje)
- Arnold: istnieją dwa rodzaje oceny: afektywna (intuicyjna i natychmiastowa) i poznawcza (świadoma)
źródłem emocji mogą być także wyobrażenia na temat skutków własnego zachowania
wnioski: kontrowersje w teoriach emocji dotyczą
ich struktury, czyli stopnia złożoności:
- proces świadomości
- zmiany fizjologiczne
- proces świadomości + zmiany fizjologiczne
b) czy przeżycia powodują zmiany cielesne czy odwrotnie czy są to jednoczesne procesy?
4.holistyczne ujęcie emocji
- struktura: emocje to procesy złożone zwykle z trzech komponentów
- pełnią ważne funkcje regulacyjne
- Lazarus: reakcja emocjonalna = komponent fizjologiczny + ekspresyjny + poznawczo- subiektywny
- Izard: proces emocjonalny = wrodzona aktywność neuronowa + aktywność mimiczno- postularna + subiektywne przeżycie, czyli poziom neurochemiczny, behawioralny, subiektywny
pamięć, wyobraźnia itd. mogą być źródłem emocji
- ujęcie holistyczne rodzi problemy natury metodologicznej
Kontrowersje wokół genezy emocji.
- głównie rola czynników biologicznych i kulturowych
- Freud, Plutchik, Tomkins, Izard za Darwinem: biologiczna geneza pierwotnych emocji o funkcjach adaptacyjnych
Ekman: międzykulturowe badania nad wyrazami mimicznymi
Goodenough: wyrazy mimiczne są takie same u dzieci zdrowych i np. niewidomych
- istnieją emocje pierwotne ale czym one są? Np.:
- Watson: strach, miłość, gniew
- Izard, Tomkins: ciekawość, pogarda, wstręt, radość, cierpienie, gniew, strach, wstyd, zdziwienie
- kultura, uczenie się i indywidualny rozwój modyfikują sposób wyrażania emocji
Co powinna wyjaśniać teoria emocji?
- definicja
- funkcja
- relacja przeżycie : fizjologia
- emocje : poznanie
- co jest wrodzone a co nabyte