ANTROPOLOGIA WYKŁADY
Wykład 02.12.2005r.
Antropogeneza - to od ponad 30lat próba odpowiedzenia na pytanie o pochodzenie człowieka.
Teoria kresjonistyczna - każdy system wierzeń jest związany z tą teoria czyli z interwencją sił wyższych. W XIX w. i na początku XX w. rola człowieka w świecie postrzegana była jako misja. Dziś uważa się że człowiek ewaluował w sposób przypadkowy. Próba odpowiedzi na pytania: skąd, dlaczego człowiek ewaluował. Współczesnej antropologii w tej odpowiedzi pomaga biologia monekularna: gdzie szukać, jak ustalić.
Wzmianki na temat ewolucji człowieka pojawiły się w XIX w. kiedy znaleziono czaszkę Neandertalczyka żyjącego w okresie 250 tys. lat - 28 tys. lat temu, ale starszym okazało się znalezisko na Jawie tzw. człowiek jawajski liczący ponad 1mln600 lat temu. Mogą one stanowić wyjaśnienia zagadnienia pochodzenia człowieka.
Autor „Nagiej małpy” Desmond Moris - zastanawiał się co tak naprawdę konstytułuje człowieka jako istotę i podał następujące cechy:
1/ dwunożność z zastrzeżeniem, że nie każda dwunożność prowadzi do człowieka;
2/ wielkość mózgu, nie spotykana u innych naczelnych małp, których wielkość mózgu nie przekracza 500 cm3 (typowy dla wszystkich człekokształtnych), mózg człowieka waha się w granicach 1350 - 1500 cm3;
3/ znacznie wydłużony okres rozwoju osobniczego (długi okres dzieciństwa i nabywania umiejętności;
4/ umiejętności narzędziowe, człowiek wynalazcą narzędzi, które czemuś służą;
5/ mięsożerstwo i łowiectwo; przejście na dietę wysokobiałkową spowodowało że tempo rozwoju ewolucji zaczęło się rosnąć;
6/ człowiek obrabiając narzędzia ma tendencje do praworęczności, prawej strony, zaś u innych człekokształtnych jest to uwarunkowane sytuacją;
7/ przeciwstawnie wykształcony kciuk;
8/ człowiek jest najbardziej afektywnym (nieobliczalnym) ze wszystkich stworzeń, tylko człowiek może być tak agresywny (przykład Tasmańczyków zniszczonych przez Europejczyków);
9/ posługiwanie się językiem, tworzenie komunikatów, posługiwanie się znakami; mowa artykułowana - przypadłość właściwa człowiekowi współczesnemu;
10/ człowiek ma złożoną orientację temporalną czyli potrafi odwoływać się do przeszłości jak i do przyszłości; zdolność do wytwarzania, przyswajania, wyselekcjonowania i przekazywania elementów kulturowych;
Te twierdzenia Morrisa biorą pod uwagę współcześni ewolucjoniści.
Kryteria ewaluacji u człowieka jako gatunku ludzkiego:
1/ czynniki biologiczne (wyprostowana sylwetka, dwunożność);
2/ cechy behawioralne (organizacja życia społecznego, proces wychowawczy);
3/ cechy symboliczne wyewaluowały najpóźniej - zachowania społeczne, wierzenia, zachowania kulturowe, malowidła na skale;
Spójne punkty andropogenezy:
1/ hominidy - czyli człekokształtne pojawiły się 5 mln p.n.e;
2/ koncepcja ewolucji nie przypomina ogniwa łańcucha ściśle ze sobą powiązanego. Ewolucja klaudogendentna czyli przypominająca drzewo ( jeden pień, ale wiele konarów - linii);
3/ hominidy przystosowały się do środowiska promieniście - hominidy pojawiły się ok. 2 mln lat temu i wyszły z Afryki, opuszczając Afrykę poszły na Bliski Wschód, Azję Środkową, Oceanię aż dotarły do Australii, by 35-45 tys lat temu pojawić się w Europie;
Współczesny człowiek również wyemigrował z Afryki ale 25 tys lat temu.
Początków andropogenezy należy szukać nie w Azji ale w Afryce szczególnie w Afryce Wschodniej.
Na początku XX wieku uważano ze najstarszy hominidem jest Ramapitekus - na podstawie fragmentu żuchwy która miała silne mięśnie żuchwy (14 mln lat p.n.e); później Keniopitekus - posiadał układ szczęki typowy dla współczesnych (człowiek ma szczękę w kształcie V)- wskazywały że była to istota pendigalna, poruszająca się na czterech łapach;
Najstarszym śladem Protoantropem jeszcze nie homo, ale już człowiek jest Astrolopitekus(małpa południowa) datowane 7-5 mln lat p.n.e.
Dwunożność wyewaluowała w Afryce Wschodniej, to w Est Said Story zwraca uwagę Francuski antropolog Yvee Coopens, że 15 mln lat temu doszło do wypiętrzenia tektonicznego w Afryce, które podzieliło ją na:
1/ rów Afrykański od północy na południe - Afryka Zachodnia;
2/ Afryka Wschodnia;
W Afryce Zachodniej dominowała bujna roślinność, wilgotny klimat, sprzyjało że małpy wąskonose zamieszkujące ten teren przystosowały się do życia na drzewach;
W Afryce Wschodniej klimat bardziej gorący, tereny pustynne bądź sawanny gdzie dominującą roślinnością były wysokie trawy, w których aby przeżyć należało mieć postawę wyprostowaną, żeby zauważyć niebezpieczeństwo.
Najnowsze odkrycia stwierdzają, że ślady pierwszych hominidów znaleziono w Czadzie (Afryka Zachodnia) - 6 mln lat temu - jest to dowód podważający tezę Coopensa, że pierwsze hominidy powstały w Afryce Wschodniej.
Pierwotny hominid - Pitekantropus (południowa małpa) - w 1924r. odkryty przez Darta - od pasa w dół przypominał człowieka, a od pasa w górę - małpy (5-4,5 mln lat temu w Afryce Płd. i Wschodniej).
Astropolitekus żyjąc od 5 mln - 1,6 mln temu w Afryce, 3 mln lat temu w Tanzanii miał wykształconą stopę pozwalającą na poruszanie się oraz postawę wyprostowaną, ale nie miał
odchylonego kciuka, miał mały mózg, osiągał wzrost 130-140 cm i ważył ok. 40 kg, nie ma dowodów że tworzył schroniska, chował się na pobliskich skałach i mieszkał w jaskiniach.
Znaleziony Homorektus był silniejszy niż Pitekantropus ale nie może być zaliczony do Homosapiens.
Pierwszym który nosił imię homo był Homohabilis (człowiek zręczny) odkryty w Afryce Płd.-Wschodniej, w niszach gdzie żył też astapolitek (2,5mln - 1,6 mln lat temu)i nagle zniknął. Autorami znaleziska byli Mery i Luis Leacky, którzy odkryli dwa znaleziska w Afryce w Tanzanii : wąwóz Kobi Fore i Oldoway. Miał to być dowód na to że był to człowiek wytwórca narzędzi, był praworęczny, miał odchylony kciuk, zdolności manualne, był wyższy od Astrapolitka i miał mózg większy niż inne homenidy (ok.700-800 cm3). Leacky upierał się żeby uznać go za protoplastę homo, inni uważali że jest to najdoskonalsza forma Astralopitka bo mieszkał na tych samych terenach w Afryce, jego narzędzia mogły być obrabiane przez siły natury np. wodę. Przypominał Astralopitka bo też miał ok. 140 cm wzrostu i 40 kg wagi.
Do gatunku homo zalicza się Homorektus - ten który wstaje, przyjmuje wyprostowaną postawę, objętość jego mózgu to ponad 1000 cm3, specjalizuje się w robieniu narzędzi, są one doskonalsze. Żył w latach 2mln - 1,8 mln lat temu w Afryce, skąd wywędrował i osiedlił się na Bliskim Wschodzie, Azji Środkowej, Wschodniej, Oceanii aż do Australii. Miał on masywną budowę ciała (150-180 cm wzrostu), wały nad oczodołami, wysunięta szczęka bardziej V - kształtna, w jego więcej mięsa, nie musi rozcierać produktów roślinnych. Wiele charakterystycznych cech adaptacyjnych: zawsze swoje osiedla (grupy kilkuosobowe) lokował przy ciekach wodnych, nosił skóry jako osłona od zimna, gdyż klimat już jest chłodniejszy, posiadał ogień, nie wiadomo czy umiał go krzesać, ale ogień był podtrzymywany w tym samym miejscu 200 - 300 tyś lat, trzymał się tych samych miejsc. Wyszedł z Afryki, ponieważ był coraz bardziej ludna, musiał szukać nowych terenów. Transportował to co upolował do jaskini, polował na megafauny (np. mamuty), budował z głów mamuta osłony. Żył między 2 mln - 200 tys p. n.e.
Homonedertaltenis (neonardentalczyk) - jeszcze 20 lat temu uważano, że istnieją między nami duże podobieństwa. Po raz pierwszy tworzył instrumenty muzyczne (w Chorwacji w jaskini Vingi znaleziono flety z kości niedźwiedzia). Występował też na terenach Polski nad rzeką Zwolenką k. Radomia. Występują u Neonardentalczyka pierwsze mogiły i formy pochówku., wznosił pierwsze ołtarze (kult niedźwiedziom jaskiniowym). To wszystko powodowało, że w latach 50-60 XXw. uważano, że to bliski nas krewny, dziś tak się nie uważa. Człowiek neonardentalczyk pojawił się 250 tys. - 28 tys. lat temu, mógł się spotkać z człowiekiem współczesnym.
Niektórzy badacze uważają, że jesteśmy krzyżówką genetyczną z neonedartelczykiem albo innym człowiekiem archaicznym (Milford Woolpoff), czyli tzw. teoria policentryczna - człowiek współczesny nam to mutacja genetyczna lokalnych homo- dowód na terenie Bliskiego Wschodu- 40 tys. lat temu na tych samych terenach żył człowiek współczesny i archaiczny. W Portugalii znaleziono szkielet dziecka (20-24 tys. lat temu) mający cechy neonardentalczyka. Człowiek współczesny krzyżował się z neonardentalczykiem, czego przykładem może być to, że ludzie są różnych ras. Woolpoff wskazuje, że rasy są konsekwencją krzyżówek genetycznych z neonadrentalczykiem. Podobnie wygląda sytuacja z człowiekiem jawajskim (znaleziony na Jawie), którego analizując znaleziono wspólne cechy z Aborygenami.
Teoria monocentryczna ewolucja promienistą drogą, lokalne, miejscowe krzyżówki mogły mieć miejsce, są różnice w budowie takie, że są to dwa różne gatunki.
Teoria aufAfrika miejsce narodzenia współczesnego człowieka to Etiopia w Afryce, gdzie 130-140 tys. lat temu i stamtąd jako Homorektus wyruszył na Bliski Wschód aż do Australii, a później do Europy znany już jako człowiek kremoński (Kremona we Francji).
Są dwie tezy na wyeliminowanie neonardentalczyka:
1/ pokojowa - lepsze geny współczesnego człowieka niż geny neonerdantelczyka, który prowadził mało mobilny tryb życia, zaś człowiek współczesny bardziej mobilny, co mogło spowodować że w przeciągu 50-100 tys. lat został neonardentalczyk wyparty na gorsze tereny i dlatego wyginął.
2/ rzezi - neonardentalczyk został przez współczesnego człowieka, który miał lepsze narzędzia, to go zabił, a może nawet zjadł.
Człowiek współczesny miał potężną twarzoczaszkę.
Tę tezę monocentryczną w połowie lat 80-tych XX w. wzmocniła teza Ewy. Analizując DNA współczesnych ludzi i mutacje DNA w linii żeńskiej można dojść do pramatki Ewy. Gdyby przyjąć że ewolucja w wielu miejscach to powinny mieć wyraźne różnice w budowie DNA, tymczasem tak nie jest różnic nie ma, są one podobne i wskazują na Afrykę Wschodnią (Etiopię) skąd pochodzi zbiorowość homosapiens, który dał początek człowiekowi współczesnemu. To klimat doprowadził do zmian cech rasowych (człowiek kremoński bardzo jasna karnacja, włosy blond lub rude, szeroki nos i głęboko osadzone oczy).
Wykład 11.12.2005r.
Wybrane aspekty kultury symboliczne (magia i religia)
Elementy magiczności w naszym życiu - ulegamy przesądom, zwłaszcza w niektórych zawodach np. zawód aktora.
Czym jest magia? W różnych językach brzmi podobnie: w języku aramejskim - magh, w języku łacińskim - magos.
Magia - moc osoby zdolnej do kontroli nieosobowych i nadnaturalnych sił; magia to wiedza, moc płynąca z tej wiedzy (wg Marwika).
Def. Wilsona magia rozumiana jako cud - zdolność, umiejętność czynienia rzeczy niezwykłych, niecodziennych.
Def. Metzgara - magia - wiara w siły zawarte w sytuacjach, rzeczach, działaniach, wiara że w pewnych działaniach ukryte są siły, jeśli posiądziemy tą moc możemy mieć na to wpływ.
Wiąże się z tym instytucja czarownika, magika, alchemika. Mogą sobie podporządkować świat zewnętrzny.
Teoria magii wg Frazera - najstarszą świadomością jest świadomość magiczna, później religia, a na końcu nauka. Magia jest jako quasi nauki- jako system tradycji. Przedstawia on dwa prawa istnienia magii:
1/ prawo analogii - podobne przyczyny wywołują podobne skutki;
2/prawo związku - rzeczy które chociaż raz pozostawały ze sobą w styczności pozostają w styczności i w tym związku już na zawsze; wcześniejsze zjawiska wpływają na późniejsze; nie działają na zasadzie prawdopodobieństwa tylko działają w sposób uniwersalny.
Magia jest czynnością techniczną, kto ma tą wiedzę, będzie mógł wpływać na bieg wydarzeń.
Magia sympatyczna - zakłada, że zawsze i wszędzie są ukryte moce, które wpływają na bieg wydarzeń i dzieli się ona na:
magię heomepatyczną (przenośna) - podobne wywołuje podobne czyli podobne przyczyny wywołują podobne skutki; np. kobieta rodzi, a z nią rodzi mężczyzna i od jego symulacji zależy jak przebiegnie poród tej kobiety lub szaman leczy czyjąś chorobę lecz nie leczy tego na jego ciele tylko np. na swoim albo na czymś innym; nasze symboliczne działania mają doprowadzić do działań w rzeczywistości.
magia styczności ( podobieństwo) - rzeczy, które pozostały ze sobą we związku pozostają ze sobą zawsze we związku; np. w Malezji po bitwie zwycięzcy bitwy znajdują zakrwawione strzały i zabierają te strzały do domu i tam na jak na nie oddziaływują tak jakby oddziaływali na ranę przeciwnika lub własnego wojownika.
Wg Frazera magia to praktyka, przekonanie, że są tajne siły, związki. Kto osiągnął te wiedzę ten może na nią oddziaływać.
Funkcjonaliści - krytykowali podejście ewolucjonistyczne, gdyż uważali że mogą obok siebie funkcjonować i magia i religia bo obie mają inne funkcje. Wg Malinowskiego magia związana jest z życiem i praktyką dnia codziennego.
Magia pełni utylitarne funkcje, które ma do spełnienia, pewne role, redukuje pewne napięcie: ja- świat zewnętrzny, tam gdzie brak nam wiedzy, umiejętności technicznych, formą osłabiającą to jest magia:
związana z uprawą roli, zdrowia i choroby, z wymianą kula.
Ewans Prichards (uczeń Malinowskiego) w pracy poświęconej ludowi Azande wprowadził intuicyjne rozróżnienie na dwa rodzaje czarów:
czarownictwo (Witchraft) - to czary mimowolne, niezamierzone, osoby nie wiedzą, że mają pewną moc z której nieświadomie korzystają, że coś złego przynoszą;
czary (Scrcerh) - zinstytucjonalizowanie działania, są osoby które posiadają funkcje czarownika, które przywołują złe lub dobre duchy (zawodowcy);
Radlifee Brown - dokonał rozróżnienia na magię białą i czarną - to kontekst zachowań czarownika: magia biała - rzeczy dobre; magia czarna - rzeczy złe, niebezpieczne.
Koncepcje strukturalistyczne ( L. Strauss, Leach)
Wnoszą do widzenia magii, że nie jest czynnością techniczną, a ekspresyjną, przy pomocy słów i gestów próbujemy wpływać i zmieniać bieg zdarzeń.
Działania ekspresyjne to dwie magie inaczej strukturyzujące rzeczywistość
Dwie reguły rządzące podziałem (trzeba powrócić do podziału Frazera):
magia hemeopatyczna - związki o charakterze metaforycznym, punktem wyjścia jest metafora, a punktem dojścia metomina;
magia styczności - punktem wyjścia jest metomina, a punktem dojścia metafora.
Działanie czarownika to pewne symboliczne zabiegi.
E. Leach - twórcą sematycznego działania:
1/sygnał - mechaniczna reakcja na jakiś bodziec;
2/ oznaka - relacja między znaczącym a oznaczonym;
OZNAKA
/ \
SIGNA OZNAKA NATURALNA
/ \
METOMANIA METAFORA
( znak) (symbol)
( syntognia) (paradygmat)
Relacje pomiędzy magią a religią
Negatywne przyczyny wywołują negatywne skutki, wtedy gdy nie przestrzegamy pewnych reguł, zasad.
Frazer wyróżnił kilka charakterystycznych obiektów, które mogą być TABU:
pewne czynności, mogą być zakazane -zasada insensu (związki kazirodcze zakazane);
pewne kontakty towarzyskie, seksualne poza kastą są zabronione;
osoby które wywołują pewne czynności, które nie powinni wykonywać np. . podwójnie urodzeni czyli lepiej urodzeni ( kontakt między czystymi i nieczystymi) np. grabarze, czyściciele ulic ( nimi kontakt zabroniony);
osoby mogą być tabu np. w Nepalu bogini Kamari;
substancje i pzredmioty - np. żelazo, broń;
ciało ludzkie (zwłoki);
pewnego rodzaju pożywienie;
słowa, znaki np. liczba 13-ście w kulturze judeochrześcijańskiej;
kolory np. biały w Indiach, Chinach, Korei oznacza kolor żałoby
Tabu jest kulturowo zrelatywizowane.
Tabu jest ważnym elementem do powstania elementu religijnego. Dla Frazera ważne jest rozdzielenie między magią a religią.
Jeśli ludzie dostrzegają, że ich praktyki magiczne nie pomagają wtedy zaczynają się odnosić do trascendencji - do religii.
Różnice między magią a religią:
magia związana z codziennością, a religia z odświętnością;
religia ma zasady życia społecznego, magia - życia jednostki;
inaczej zachowuje się czarownik, mag (rozkazuje, wierzy że ma moc, próbuje oddziaływać siłowo), kapłan - błaga, prosi, adoruje;
E. Tylor „Kultura pierwotna” - idea minimum religijnego, od czego bierze początek system wierzeń. Wiara w pierwiastek duchowy, tam gdzie pojawia się element duchowy, tam pojawia się wiara.
Formy religijne
1/ Animizm - praktyka religijna opierająca się na wierze, że istnieje pierwiastek duchowy, wszystko to co nas otacza;
2/ Matizm (moc, siła sprawcza) - wszystkie formy kultu przodków;
3/ Fetyszyzm - oddaje się kult pewnym obiektom materialnym np. w kulturze celtyckiej - jemioła, u Japończyków - góra Fudźi;
4/ Politeizm - wielobóstwo, które dzieli się na:
a/ politeizm dualny - rozmaite bóstwa uosabiają sobą rzeczy dobre i złe.
b/ politeizm hierarchiczny - mamy jakieś bóstwo, które stoi na czele innych bóstw;
5/ Monolatria - mamy wielość bóstw, kultów, jednostki oddają kult jednemu, ale system jest polientryczny;
6/ Monoteizm - jedno pojedyńcze bóstwo, jemu oddawana cześć;
Współczesny podział praktyk religijnych wg A. Waalace:
1/ szamański - oparte na pewnych czynnikach łączących szamana i transcendencje ( siły, moce), próbuje oddziaływać na świat, występuje świat nadprzyrodzony; występuje głównie w społeczeństwach łowieckich, zbieraczy (Buszmeni, na Syberii, pn. Ameryki Północnej, wśród ludów Ameryki |Południowej);
2/ praktyki wspólnotowe - np. ceremonie plonów, rytuały przejścia, tajne stowarzyszenia, związki, społeczeństwa wytwarzające żywność, mające wodza, występują zbiorowe rytuały wspólnotowe;
3/ olimpijski - od Olimpu; występuje zawsze w społeczeństwach tworzących wspólnoty państwowe, tworzące namiastki państw, miast, pojawiają się wyspecjalizowane intytucje kapłanów, silna hierarchia społeczna;
4/ monoteistyczne - wiara w jednego Boga, jako siły wszechogarniającej, najwyższej istoty, w postaci spersyfikowanej; we wszystkich nowoczesnych społeczeństwa, często charakter religii państwowej.
Religia i magia wg fundamentalistów występowały obok siebie, trzeba by badać to co jest, jakie miejsce zajmuje w kulturze. Magia związana z codziennością, a religia z odświętnością, pewne progi w życiu społeczeństwa, pewne racje nam dostarcza; jednostka znajduje oparcie w grupie, lub tego co jest symbolem życia grupowego.
Sacrum przejawia się pod postacią dwóch kultur (obrzędów):
1/ negatywny - w każdej religii występują nakazy i zakazy, których celem jest trwałe rozdzielenie sacrum od profanum np. chrzest, posty, spowiedź;
2/ pozytywny - formy adoracji, ofiary, dary, wota, modlitwy, medytacje, komunie.
M. Eliadee (Rumun) - podstawowymi formami tego co boskie jest czas i przestrzeń: czas mityczny (religijny) - jest w pewien sposób czasem powracającym, ustanawia rodzaj precedensu, odnosi nas do początku, jest czasem pierwszym, jest wzorcem do życia;
Czas historyczny - jest przeszłość, teraźniejszość, przyszłość;
Mogą się te czasy wzajemnie uzupełniać;
Przestrzeń też nie jest jednolita są miejsca święte- mają znaczenie centralne, porządkujące.
A teraz zagadnienia na egzamin które podał Dziewierski :
1/ Powstanie antropologii jako nauki;
2/ Antropologia społeczna i antropologia kulturowa;
3/ Relacje pomiędzy etnografią, etnologią i antropologią;
4/ Specyfika podejścia do badania kultury (różnica między socjologicznym a antropologicznym);
5/ Antropologiczne definicje kultury;
6/ Atrybutywne i dystrybutywne rozumienie kultury (pojęcie szerokie-wąskie);
7/ Antropogeneza, cechy destyntywne człowieka jako istoty ludzkiej;
8/ Pierwotne homeonidy, jak wyglądała rodzina człowieka;
9/ Monocentryczna i policentryczna teoria pochodzenia człowieka;
10/Mitologiczna koncepcja wg J. St. Bstronia;
11/ Dychotomiczne i komplementarne klasyfikacje „swoich” i „obcych”;
12/ Etnocentryzm pojęcia
13/ Pojęcia obcości wg Simmela;
14/ Magia wg Frazera, Malinowskiego (fundamentaliści), strukturaliści;
15/ Magia a religia - tabu i jego istota.
16/ Koncepcje religii - ewolucjonistyczna (Tylor), wg Durkheima (pozytywna, negatywny);
17/ Typologia religii wg Walleca