Kolokwia Psychologiczne 2006, tom. 15.
Barbara Bokus
Katarzyna Cieślik
Uniwersytet Warszawski
Jak powinien postąpić bohater bajki Ezopa?
- przyczynek do narracyjnej psychologii moralności
Problem
Jak dzieci przedstawiają problem moralny bohaterów opowiadania i jakie rozwiązania postulują w tekstach adresowanych do różnych słuchaczy ?
Jak dzieci opowiadają osobom dorosłym, rówieśnikom, a jak dzieciom od siebie młodszym historię bohaterów Ezopowej bajki?
Materiał: bajka Ezopa
Bajka The Porcupine and the Moles (Jeżozwierz i krety) adaptowana z książeczki `Aesop's Fables” wg Anne McGovern' (1963, Scholastic Book Company), zaczerpnięta z artykułu Key Johnston (1988).
Jeżozwierz i krety
Robiło się już zimno i jeżozwierz szukał sobie mieszkania. Znalazł odpowiednią jaskinię, ale okazało się, że była już zamieszkana przez rodzinę kretów. „Czy byłybyście tak miłe i zechciały podzielić się ze mną swoim mieszkaniem na czas zimy?” spytał krety jeżozwierz. Wielkoduszne krety zgodziły się i wkrótce jeżozwierz wprowadził się do nich. Jednak jaskinia była mała, i za każdym razem, gdy krety chciały przejść się po swoim mieszkaniu, drapały je ostre igły jeżozwierza. Krety znosiły tą niewygodę, jak długo mogły. Aż wreszcie zebrały się na odwagę i poszły do swojego gościa. „Bardzo cię prosimy, zechciej się wyprowadzić. I pozwól nam mieć naszą jaskinię tylko dla siebie” „O, nie! - odpowiedział na to jeżozwierz - to miejsce bardzo mi odpowiada!”….
Przykłady zarejestrowanych tekstów narracyjnych dzieci
Jak opowiadać dorosłemu?
To bajka o jeżu, co była jak leń. Tatuś mówi, co się leni, to nie ma nic a nic.
Jeż nie robił nic. Był leń. Nie zbudował domku na zimę. A potem, jak było zimno, to krety mu pomogły. Przyjęły go do swojego mieszkania i jeszcze dawały mu jeść. Ale jak ciągle jeż kuł przez swoje kolce, to pomyślały, czy go nie wyrzucić. I tak główkowały - wyrzucić? nie wyrzucić? Bo u nich był jak gość. Gościów się nie wyrzuca, ale leniów tak. To mu kazały się wyprowadzić. I dobrze, co go spotkała kara. Teraz będzie pracował na zimę ten jeż.
Tak trzeba było zrobić! Tatuś by powiedział „Dobrze!”, co ja to wiem, jak tatuś mówi:„Nie lenij się! Jak lenisz, to jest kara” (CHŁ - R.D. 6;5)
Jak opowiadać maluchowi?
Tak było zimno, no nie tak bardzo!, no trochę zimno. Jeż nie miał mieszkania, a krety miały i zgodziły się przyjąć jeża, jeża. No, tak… i było fajnie.
Jeż tam mieszkał, rosły mu duże igły i kuły trochę kreciki. I jeż się martwił, co im tak kuj! kuj!. A krety też trochę, bo były całe tak zakuwane. No tak trochę (!) zakuwane, nie tak całkiem zakuwane. I myślały już, co jeż by poszedł, ale było szkoda jeża. Nawet go lubiły, ale bez igłów. I nie wiedziały, co zrobić, żeby było dobrze dla wszystkich.
Myślały, myślaly. No i … No i krety wykopały w nocy większą norę, taki jeszcze większejszy bardzo pokój. I krety prosiły jeża „Przenieś się”. A jeż myślał, co chcą, żeby poszedł wcale…no tak w ogóle. A to była niespodzianka. Ale się ucieszył jeż. Przeniósł siebie i swoje igły na drugie łóżko, żeby się kreciki nie kuły. I jeż zrobił się w fryzjera i skrócił swoje włosy te igłowe, żeby nie robić kuj… kuj. I już kreciki nie były zakuwane. I się cieszyły wszystkie zwierzaki w lesie, i jeż, i kreciki też.
Taka powinna być cała bajka. Jak się nie nagrało, to powiem jeszcze (CHŁ - A.W. 6;7)
Jak opowiadać rówieśnikowi?
Była sobie bajka, a w niej było o jeżu i małych kretach.
Krety przed zimą pracowały i wykopały sobie norę, taką jamę dużą. Tam miały swoje łóżka i była spiżarnia, jak u mojej babci. A jeż marzł, bo szukał i szukał mieszkania i nigdzie nie mógł znaleźć.
I w końcu kreciki mu pomogły, się zgodziły, co on by zamieszkał u nich. I z nimi zamieszkał. Ale był bardzo niedobry i kreciki go wyrzuciły ze swojego domku. I dobrze. Bo kłuł wszystkich przez te igły, co miał na sobie.
Był niedobry jeż i trzeba było go wyrzucić. I dobrze. I……Powinien być dobry dla kretów, jak one dobre były dla tego jeżowego, dla tego jeża. A on był zły.
Tak myślę, co dobrze zrobiły krety (DZ - K.W. 6;9)
Analizy materiału empirycznego: etyka troski i etyka sprawiedliwości
w opowiadaniach dziecięcych
ETYKA TROSKI ETYKA SPRAWIEDLIWOŚCI
Przedstawianie relacji między bohaterami
|
Relacje między bohaterami konstruowane na zasadzie otwartości, empatii i poświęcenia |
Relacje miedzy bohaterami oparte na zasadzie równości, wzajemności i wymiany |
Problem moralny |
Problem ujmowany jako niemożność utrzymania opisanych wyżej relacji lub niemożność uniknięcia konfliktu |
Problem jako konflikt pomiędzy rozbieżnymi roszczeniami dwóch stron, odwołujących się do różnych kategorii praw i zasad |
Strategie rozwiązywanie problemu
Proponowane rozwiązanie
|
Próby `ochrony dobrych relacji', unikanie przemocy i konfrontacji, szukanie kompromisu jak najmniej uciążliwego dla obydwu stron, nawet jeżeli nie jest to `sprawiedliwe'
-Konsekwencje dla obydwu stron są brane pod uwagę -Próba zachowania relacji `pozostawania w dobrych stosunkach' -Troska o przedstawiciela drugiej strony, usilne unikanie konfliktu, chęć ulżenia w cierpieniu -Uwzględnianie elementów sytuacyjnych ponad pryncypialnymi - Uwzględnianie troski o obydwie strony |
Przywoływanie/tworzenie praw, zasad i standardów dotyczących powinności oraz obowiązków i postaw, szukanie rozwiązań poprzez `sprawiedliwe' potraktowanie stron
-Konsekwencje dla jednej ze stron są brane pod uwagę -Uwzględnianie powinności, obowiązku, odpowiedzialności
-Uwzględnianie praw, zasad (sprawiedliwości, wzajemności) obowiązujących w danej społeczności -Uwzględnianie elementów pryncypialnych oraz sytuacyjnych -Podkreślanie odmienności sytuacji jednej ze stron |
Klasyfikacja przytaczanych argumentów |
Argumentacja oparta na `odczuwaniu empatii lub współczucia', `powinności `bycia dobrym' lub `miłym'', `zasadzie negocjacji', `szukaniu kompromisu' i `współodpowiedzialności' |
Argumentacja oparta na `prawie własności', `prawie pierwszeństwa', `poczuciu sprawiedliwości' |
Przykłady |
Krety powinny wykopać sobie tunel pod nim, bo to dla nich nic trudnego; Powinny go tak delikatnie poprosić, żeby go nie urazić |
Najpierw go zapraszają, a potem chcą wyrzucić, to jest złe; To był ich dom, a on się tak czuł jak u siebie, krety miały tą jaskinię pierwsze… |
Wyniki analiz materiału empirycznego
Tabela 1A. Narracja adresowana do dorosłych
Kategoria zmiennej zależnej |
Płeć narratorów |
Razem |
|
|
Chłopcy |
Dziewczynki |
|
Sprawiedliwość |
12 |
2 |
14 |
Troska |
3 |
14 |
17 |
Sprawiedliwość + Troska |
5 |
4 |
9 |
Razem |
20 |
20 |
40 |
Tabela 1B. Narracja adresowana do maluchów
Kategoria zmiennej zależnej |
Płeć narratorów |
Razem |
|
|
Chłopcy |
Dziewczynki |
|
Sprawiedliwość |
2 |
0 |
2 |
Troska |
13 |
16 |
29 |
Sprawiedliwość + Troska |
5 |
3 |
8 |
Razem |
20 |
19 |
39 |
Tabela 1C. Narracja adresowana do rówieśników
Kategoria zmiennej zależnej |
Płeć narratorów |
Razem |
|
|
Chłopcy |
Dziewczynki |
|
Sprawiedliwość |
15 |
13 |
28 |
Troska |
1 |
3 |
4 |
Sprawiedliwość + Troska |
3 |
4 |
7 |
Razem |
19 |
20 |
39 |
3