Olga Betiuk, gr 1.
Psychologia postaci
Psychologia postaci to kierunek w psychologii, który zdobył dużą popularność w Niemczech, w latach dwudziestych XX wieku. Podstawowym założeniem teoretycznym psychologii postaci było przeciwstawienie się koncepcji życia psychicznego pojmowanego jako kompleks wielu składowych. Idea psychologii postaci rozwinęła się w opozycji do poglądów Wundta, którego psychologię postaciowcy określali psychologią „cegły i zaprawy”. Wkrótce ruch postaciowców skierował się także przeciwko behawiorystom. Zwolennicy teorii postaci pojmowali życie psychiczne człowieka jako całościowy twór wyłaniający się z mniejszych całości, a nie, jak sugerował Wundt, jako wiązkę składającą się z nagromadzonych elementów. Za początek teorii postaci przyjmuję się rok 1912, w którym Max Wertheimer opublikował pracę dotyczącą fenomenu phi- iluzji ruchu wywołanej przez dwa migające na przemian światła. Kontynuatorami pracy Werthaimera byli Wolfgang Köhler oraz Kurt Koffka.
Max Werthaimer (1880-1943) - urodził się w Pradze, gdzie studiował prawo oraz filozofię. Następnie udał się do Berlina, gdzie kontynuował studia w dziedzinie filozofii i psychologii. Związany był z uniwersytetem we Frakfurcie, na którym w 1929 roku otrzymał tytuł profesora. W 1921 roku, wraz z Koffką i Köhlerem, założył czasopismo „Psychologische Forschung”, które stało się podstawowym organem psychologii postaci jako szkoły myślenia.
Kurt Koffka (1886-1941) - urodził się w Berlinie, gdzie studiował w dziedzinie filozofii i nauk przyrodniczych. W 1908 roku otrzymał tytuł doktora psychologii, a w roku 1910 rozpoczął współpracę z Werthaimerem i Köhlerem. W 1922 roku opublikował artykuł w czasopiśmie „Psychological Bulletin” artykuł zatytułowany „An Introduction to the Gestalt- Theorie”, w którym przedstawił podstawowe założenia psychologii postaci, a w 1935 roku wydał książkę pt. „Principles of Gestalt Psychology”.
Wolfgang Köhler (1887-1967) - urodził się w Estonii, w 1910 roku związał się z uniwersytetem we Frankfurcie. W 1913 roku udał się w podróż na Teneryfę, gdzie prowadził badania nad zachowaniem małp, które pozwoliły mu stworzyć koncepcję uczenia się przez wgląd.
Krytyka behawioryzmu oraz strukturalizmu- Postaciowcy zarzucali behawiorystom redukcję stanów psychicznych człowieka do relacji „bodziec- reakcja”. W przeciwieństwie do behawiorystów, zwolennicy psychologii Gestalt uważali, że nie da się poznać ludzkiej natury jedynie na podstawie obserwowalnych zachowań. Pozostawali w opozycji wobec twierdzenia behawiorystów, że pojęcie świadomości ma niewielką przydatność dla psychologii naukowej. Sprzeciwiali się także poglądom strukturalistów, którzy próbowali sprowadzić życie psychiczne do składowych elementów (atomów psychicznych), których to jedynie złożeniem - zbyt dla gestaltystów mechanicznym - miała być całość doświadczenia.
Podstawowe przesłanie teorii Gestalt zawiera się w zdaniu: ” Całość to coś więcej niż suma jej elementów”.
Słowo Gestalt( postać)- równoważnikami tego słowa są „forma”, „kształt”, „konfiguracja”. Sam Kohler zauważył, że słowo gestalt ma więcej niż jedno znaczenie:
W pierwszym znaczeniu słowo gestalt oznacza kształt lub formę jako właściwość przedmiotów, np. trójkątność (por. niżej Gestalt Qualitaten)
W drugim znaczeniu słowo gestalt oznacza konkretny byt, którego atrybutem jest kształt lub forma, np. trójkąt.
Przyjęto, że w języku polskim słowo gestalt oznacza „postać”, stąd też określenie „psychologia postaci”.
Wcześniejsze wpływy:
Kant twierdził, że spostrzeżenia są stanami umysłowymi, które są złożone z kawałków i części. Zdaniem Kanta elementy składające się na spostrzeżenie nie są zorganizowane na skutek mechanicznego procesu asocjacji. Umysł kształtuje całe doświadczenie. Spostrzeganie nie jest zatem procesem biernym, ale aktywnie angażuje się w integrację poszczególnych elementów w jedną całość, tworząc spójne doświadczenie.
Christian von Ehrenfels stworzył koncepcję jakości doświadczenia, którego nie można rozumieć po prostu jako połączenia elementów składowych. Spostrzeżenia według niego są czymś znacznie więcej niż sumą poszczególnych wrażeń. Jakości te Ehrenfels nazwał jakościami postaciowymi (Gestalt Qualitaten). Na przykład melodią jest jakością postaciową, ponieważ brzmi tak samo nawet wtedy, gdy zostanie przetransportowana do innej tonacji (a więc wtedy, kiedy zmienią się wszystkie jej elementy składowe). Jest więc niezależna od tworzących ją wrażeń.
Stałość spostrzeżeniowa- doświadczenie spostrzeżeniowe cechuje stałość i kompletność, których nie można stwierdzić na podstawie elementów składowych. Doświadczenie spostrzeżeniowe nie zmienia się nawet przy modyfikacji elementów zmysłowych. Według Werthaimera, przedmioty są postrzegane tak samo, jak ruch pozorny- jako całości, a nie wiązki pojedynczych wrażeń. Teoria Gestalt zakłada, że mózg jest systemem, w którym wszystkie elementy składowe, które są aktywne w danym momencie, wchodzą ze sobą w interakcje- mają tendencję do łączenia się. Wyróżnić można następujące prawa organizacji spostrzegania, które nie są wynikiem wyższych procesów umysłowych, ale są zawarte w samych bodźcach:
bliskość- elementy, które znajdują się blisko siebie są „łączone” w całość i spostrzegane jako jedność.
ciągłość- spostrzeżenia mają tendencję do podążania w pewnym kierunku, wobec tego widzimy najczęściej ukierunkowany ciąg lub strumień elementów.
podobieństwo- elementy podobne są postrzegane jako tworzące grupę.
domknięcie- spostrzeżenia mają tendencję do wypełniania luk oraz domykania niekompletnych figur
pregnacja- mamy tendencję do spostrzegania figury jako najlepszej z możliwych.
figura/ tło - mamy tendencję do wyróżniania figur oraz tła, na którym owe figury się znajdują.
Wgląd- zrozumienie lub poznanie, niezbędne dla rozwiązania problemu. Uczenie się następuje nagle, poprzez zrozumienie sytuacji jako całości, która składa się z zależności pomiędzy poszczególnymi elementami. Köhler odrzucał behawiorystyczną koncepcję nauczania opierającego się na metodzie prób i błędów, argumentując, że polega ona w rzeczywistości na przejawianiu przypadkowych zachowań. Zadaniem małp uczestniczących w badaniu Köhlera było uzyskanie dostępu do nagrody, która była poza ich zasięgiem. Aby osiągnąć swój cel, małpy musiały najpierw zrozumieć relację pomiędzy bananem a skrzynką, umożliwiającą zdobycie wysoko zawieszonej przynęty. Wyniki badań Köhlera zostały zakwestionowane przez Pawłowa, który stwierdził, że małpy nie uczyły się na podstawie wglądu, ale na zasadzie chaotycznych działań, rozumianych jako metoda prób i błędów.
Izomorfizm- istnieje zgodność pomiędzy psychicznym doświadczeniem, a leżącym u jego podłoża doświadczeniem mózgowym. Mózg jest organem dynamicznym, który aktywnie organizuje poszczególne doświadczenia w całość. Aktywność mózgu jest więc procesem konfiguracyjnym i całościowym.
Program psychologii postaci wykroczył poza zagadnienia związane z percepcją i objął także inne dziedziny psychologii. Kurt Lewin, w oparciu o założenia psychologii Gestalt, stworzył teorię pola, za pomocą której wyjaśnia zachowania jednostki w całościowym- fizycznym i społecznym kontekście. Zdaniem Lewina pomiędzy polem psychicznym jednostki a środowiskiem zewnętrznym, z którym tworzy ona całość, istnieją ważne zależności. Przestrzeń życiowa człowieka oznacza wszystkie zdarzenia- przeszłe, przyszłe i teraźniejsze, które determinują jego zachowanie w danej sytuacji. Lewin założył, że zachowanie człowieka jest funkcją jego osobowości i środowiska. Zachowanie to da się przewidzieć, ale jedynie za pomocą zrozumienia tego, jak dana jednostka postrzega rzeczywistość, a nie na podstawie twierdzeń dotyczących obiektywnych uwarunkowań człowieka. Podejście Lewina do dziś jest aktualne w psychologii społecznej i przejawia się w nacisku na interpretację sposobu postrzegania świata zewnętrznego przez jednostkę.
Gestalt
Mniej więcej w tym samym czasie, gdy w Stanach Zjednoczonych przybierała na sile rewolucja behawiorystyczna, psychologię niemiecką ogarniała rewolucja gestaltowska. Był to jeszcze jeden protest przeciwko psychologii wundtowskiej. Psychologia postaci swój sprzeciw koncentrowała głównie na atomistycznej koncepcji Wundta. Jak pamiętamy, podstawą psychologii Wundta było dążenie do wyróżnienie elementów (pierwiastków) świadomości. Właśnie to postaciowcy i behawioryści - każde w inny sposób - uczynili obiektem swojej krytyki. I choć obie szkoły myślenia wyszły od sprzeciwu wobec tych samych idei ostatecznie zaczęły się nawzajem zwalczać.
Postaciowcy akceptowali wartość świadomości, krytykując próby zredukowania jej do atomów lub elementów. Postaciowcy nazywali metodę Wundta psychologią „cegły i zaprawy”, sugerując, że spoiwem elementów jest proces asocjacji. Przedstawiciele psychologii postaci zarzucali Wundtowi, że według niego na spostrzeżenie przedmiotu składa się zsumowanie lub nagromadzenie elementów w pewien rodzaj wiązki. Utrzymywali oni, że połączenie elementów zmysłowych daje w efekcie nowy wzór lub konfigurację (całość miała być tu czymś więcej niż sumą części).
Podstawowy dla psychologii postaci nacisk na całościowość percepcji można znaleźć w dziele niemieckiego filozofa Immanuela Kanta. Kant dowodził, że gdy spostrzegamy to, co nazywamy przedmiotami, natykamy się na stany umysłowe, które wydają się złożone z kawałków i części. Według Kanta, elementy te są jednak sensownie zorganizowane i to nie wskutek jakiegoś mechanicznego procesu asocjacji. Przeciwnie - to umysł w procesie postrzegania będzie kształtował lub tworzył całe doświadczenie. Spostrzeganie nie jest więc biernym odbieraniem wrażeń i łączeniem elementów zmysłowych, ale aktywnym organizowaniem elementów w spójne doświadczenie. W ten sposób umysł nadaje formę surowym danym percepcyjnym.
Późniejsze metody postaciowców w dużym stopniu przypominały podejście Brentany, który nie zgadzając się z Wundtem (głównym przedmiotem uwagi powinny być elementy świadomego doświadczenia) postulował, aby psychologia badała akt doświadczenia. Uważał introspekcję Wundta za sztuczną i wolał mniej ścisłe i bardziej bezpośrednie spostrzeżenie wewnętrzne doświadczania, tak jak było ono dane.
Ernst Mach wzory przestrzenne i wzory czasowe uważał za wrażenia. Jego ideę rozwinął Christian von Ehrenfels, twórca koncepcji jakości doświadczenia (jakości postaciowych - Gestalt Qualitaten), które nie mogą być wyjaśnione jako połączenie elementów zmysłowych. Według von Ehrenfelsa postać była elementem tworzonym przez umysł na podstawie elementów zmysłowych. Umysł był zatem „zdolny” do tworzenia postaci z elementarnych wrażeń. Prekursorem gestaltowskiej szkoły myślenia był także William James, który przeciwstawił się atomistycznym tendencjom w psychologii. James uważał elementy świadomości za sztuczne abstrakcje. Twierdził, że ludzie spostrzegają przedmioty jako całość, a nie jako wiązki wrażeń. Na rozwój psychologii postaci wpłynął także niemiecki ruch filozoficzny i psychologiczny, znany jako fenomenologia. Według fenomenologów doświadczenie nie jest rozkładane czy redukowane do elementów, ani w inny sposób poddawane sztucznemu abstrahowaniu. Punktem wyjścia jest raczej niemal naiwne, zdroworozsądkowe doświadczenie, a nie doświadczenie relacjonowane przez wyszkolonego w introspekcji obserwatora z określonym nastawieniem lub ukierunkowaniem.
Głównymi założycielami psychologii postaci byli: Max Wertheimer (studiował pod kierunkiem von Ehrenfelsa), a także Kurt Koffka i Wolfgang Kohler, którzy byli studentami Stumpfa.
Max Werthimer
Studiował prawo na uniwersytecie w Pradze, zmienił ten kierunek na filozofię, Uczęszczał na wykłady von Ehrenfelsa, a następnie udał się na uniwersytet w Berlinie, żeby kontynuować studia w dziedzinie filozofii i psychologii. W 1921 roku Wertheimer, Koffka i Kohler założyli czasopismo „Psychologische Forschung”, które stało się oficjalnym organem psychologii postaci jako szkoły myślenia. Wertheimer wywarł silny wpływ na młodego psychologa Abrahama Maslowa. Na podstawie obserwacji Wertheimer i innych, Maslow rozwinął koncepcję samorealizacji, a później humanistyczną szkołę myślenia.
Kurt Koffka
Zainteresowany naukami przyrodniczymi i filozofią, zdobywał wykształcenie na uniwersytecie w Berlinie. Studiował psychologię pod kierunkiem Carla Stumpfa. Od 1910 roku rozpoczął długą, owocną znajomość z Wertheimerem i Kohlerem na uniwersytecie we Frankfurcie. Po wojnie, widząc, że psychologowie amerykańscy zaczynają zdawać sobie sprawę z osiągnięć niemieckiej psychologii postaci, Koffka wysłał do jednego z amerykańskich czasopism artykuł, w którym przedstawił podstawowe postulaty psychologii postaci wraz z wynikami i implikacjami wielu badań.
Znaczący wpływ na rozwój psychologii postaci wpływał Zeitgeist, specyficznie intelektualny klimat w fizyce. Wpływ nowej fizyki na psychologię postaci dokonywał się przez relacje osobiste. Kohler studiował pod kierunkiem Maxa Plancka, jednego z twórców fizyki współczesnej. Kohler pisał: „psychologia postaci stała się odtąd pewnego rodzaju zastosowaniem fizyki pola do zasadniczych działów psychologii.
W 1910 roku Max Wertheimer wpadł na pomysł eksperymentu dotyczącego spostrzegania ruchu w sytuacji, gdy faktyczny ruch nie występował. Któremu później nadał nazwę zjawiska φ (phi) - złudzenie, że dwa kolejno zapalane nieruchome światła się poruszają. Wertheimer wyjaśniał, że ruch pozorny nie wymaga wyjaśnienia. Istnieje on tak, jak jest spostrzegany i nie może być zredukowany do czegoś mniejszego (czegoś z niższego poziomu).
Podobnie mogą się zmieniać elementy zmysłowe odnoszące się do jasności i wielkości, ale nie ich spostrzeganie. W takich przypadkach, tak jak przy ruchu pozornym, doświadczenie spostrzeżeniowe cechuje całościowość lub kompletność, której nie można stwierdzić w żadnej części składowych. Percepcja jest całością, postacią, i każda próba rozłożenia jej na elementy spowoduje zniszczenie spostrzeżenia.
Kohler zauważył, że słowo Gestalt jest używane w języku niemieckim na dwa sposoby. Jedno użycie wskazuje na kształt lub formę jako właściwość przedmiotów (np. trójkątność, por. Gestalt Qualitaten). Drugie użycie wskazuje na cały lub konkretny byt, którego jednym z atrybutów jest określony kształt lub forma (np. trójkąt). Słowo Gestalt może być zatem używane zarówno w odniesieniu do przedmiotów, jak i do ich charakterystycznych form. Ponadto termin ten nie ogranicza się do wzrokowego ani nawet całego pola spostrzegania umysłowego. Może on obejmować uczenie się, myślenie, emocje i zachowanie. Właśnie w tym ogólnym, funkcjonalnym znaczeniu, psychologowie Gestalt próbowali się zajmować całym obszarem zainteresowań psychologii (por. np. rozszerzenie punktu widzenia na problemy osobowości i psychologii społecznej u Kurta Lewina).
Wertheimer twierdził, że spostrzegamy przedmioty w taki sam sposób, jak spostrzegamy ruch pozorny, tzn. jako jednolite całości, a nie wiązki pojedynczych wrażeń. Jedną z przesłanek tej tezy jest to, że organizacja spostrzeżeń zachodzi bezustannie, ilekroć doświadczamy różnych kształtów i wzorów. Nieciągłe części pola spostrzeżeniowego łączą się i scalają, tworząc struktury odrębne od ich tła. Organizacja spostrzeżeń dokonuje się spontanicznie i nieuchronnie, gdy patrzymy lub słuchamy.
Według teorii Gestalt, mózg jest dynamicznym systemem, w którym wszystkie elementy aktywne w danym momencie wchodzą ze sobą w interakcję. Okolice mózgu związane z widzeniem nie reagują oddzielnie na pojedyncze elementy danych wzrokowych, łącząc je w mechanicznym procesie kojarzenia. Raczej elementy, które są podobne lub blisko z sobą powiązane, mają tendencję do łączenia się, a elementy, które nie są podobne lub są od siebie oddalone, nie mają takiej tendencji. Wymienię kilka praw organizacji spostrzeżeń:
Bliskość. Elementy, które są blisko siebie w czasie lub przestrzeni, wydają się stanowić całość i są spostrzegane razem.
Całość. Nasze spostrzeżenia mają tendencję do podążania w pewnym kierunku, do łączenia elementów w taki sposób, że wydają się tworzyć ukierunkowany ciąg lub strumień.
Podobieństwo. Elementy podobne są spostrzegane razem jako tworzące grupę.
Domknięcie. Nasze spostrzeżenia mają tendencję do domykania niekompletnych figur, do wypełniania luk.
Pregnancja. Mamy tendencję do spostrzegania figur jako najlepszej z możliwych w danych warunkach bodźcowych. (Prägnanz - „dobra postać”).
Figura/tło. Mamy tendencję do organizowania spostrzeżeń w formie przedmiotów, na które patrzymy (figur), oraz tła, na którym są one widoczne.
a)
b)
c)
Kohler badał inteligencję szympansów przejawiającą się w ich zdolnościach do rozwiązywania problemów. Badania te były prowadzone w klatkach i wokół nich, a opierały się na wykorzystaniu prostych rekwizytów, takich jak pręty klatek (używane do blokowania dostępu), banany, kije do przyciągania bananów do klatki oraz skrzynki, na które można było się wspinać, żeby dosięgnąć owoców zwisających z sufitu. Zgodnie z gestaltowskim ujęciem percepcji, Kohler interpretował wyniki swoich badań nad zwierzętami w kategoriach całej sytuacji oraz relacji zachodzących między bodźcami. Rozwiązywanie problemów uważał za restrukturyzację pola spostrzeżeniowego. Według interpretacji Kohlera te i podobne badania stanowią dowód wglądu.
Wgląd - nagłe zrozumienie lub poznanie, najwyraźniej spontaniczne uchwycenie lub zrozumienie relacji. W latach 30. XX wieku Iwan Pawłow powtórzył niektóre eksperymenty Kohlera. Zakwestionował sugestię Kohlera, że małpy rozwijają wgląd w sytuację, a zachowania zwierząt składające się na rzekome rozwiązywanie problemów nazwał „chaotycznym”. Pawłow powiedział, że ich relacje nie różniły się tak bardzo od uczenia się metodą prób i błędów w badaniach Thorndike'a. Ale Kohler był przekonany, że wgląd i zdolności rozwiązywania problemów zademonstrowane przez szympansy różnią się od uczenia się metodą prób i błędów opisanego przez Thorndike'a. Kohler stwierdził, że koty w skrzynkach problemowych Thorndike'a nie mogą się przyjrzeć całemu mechanizmowi otwierającemu i dlatego przejawiają reakcje tylko na zasadzie prób i błędów. Według podejścia gestaltowskiego, organizm musi być zdolny do spostrzegania relacji między różnymi częściami problemu, zanim będzie mogło nastąpić uczenie się przez wgląd.
Według asocjacjonistycznego ujęcia, mózg działa w sposób bierny i jest niezdolny do aktywnego organizowania lub modyfikowania odbieranych elementów zmysłowych. Zdaniem psychologii gestalt za to aktywność mózgu jest procesem konfiguracyjnym, całościowym. Izomorfizm - zgodność między psychicznym i świadomym doświadczeniem a leżącym u jego podłoża doświadczeniem mózgowym. Kohler uznał, że procesy korowe zachowują się podobnie do pól sił. Sugerował, że w sposób zbliżony do zachowania pola sił elektromagnetycznych wokół magnesu, w wyniku procesów elektromechanicznych w mózgu, będących reakcją na impulsy zmysłowe, powstają pola aktywności neuronalnej.
Teoria pola - system Kurta Lewina wykorzystujący pojęcie pól sił do wyjaśnienia zachowania jednostki w kategoriach pól jej wpływów społecznych. Dzieło Lewina ma orientację gestaltowska, ale wykracza poza ortodoksyjne stanowisko psychologii postaci, uwzględniając ludzkie potrzeby, osobowość i wpływ otoczenia społecznego na zachowanie. Na topologicznych odwzorowaniach, za pomocą których przedstawiał wszystkie formy zachowań i zjawisk psychicznych, Lewin używał strzałek (wektorów) na oznaczenie kierunku ruchu jednostki do celu. Wprowadził pojęcie ważenia dokonywanych wyborów w odniesieniu do dodatniej lub ujemnej wartości obiektów w przestrzeni życiowej. Lewin wysunął tezę o istnienie podstawowego stanu równowagi między jednostką a środowiskiem. Każde zaburzenie jej równowagi prowadzi do powstania napięcia, które z kolei wywołuje jakieś działanie służące jego złagodzeniu i przywróceniu równowagi. Lewin był zatem przekonany, że u podłoża dowolnego zachowania człowieka leży cykl stanów napięcia lub stanów potrzeby, po których następuje aktywność i złagodzenie napięcia.
Efekt Zeigarnik - tendencja do łatwiejszego przypominania sobie zadań niedokończonych niż dokończonych.
ZR ZR ZR ZR
Wyszukiwarka