38. Oświata nieoficjalna na ziemiach polskich w latach niewoli.
Oświata nieoficjalna opierała się w głównej mierze w okresie rozbiorowym na tajnym szkolnictwie oraz na prywatnym nauczaniu. W początkowym okresie głównym ośrodkiem ruchu konspiracyjnego było Wilno, w nim też zorganizowane zawiązane zostały : Towarzystwo Filomatów ( z gr. przyjaciół nauk), Towarzystw Przyjaciół Pożytecznej Zabawy, Związek Filaretów. Po dymisji Czartoryskiego w okręgu wileńskim i przejęciu władzy przez Nowosilcowa znacznie utrudniło się powstawanie kolejnych związków młodzieżowych.
Największy rozwój tajnego szkolnictwa miał miejsce w drugiej połowie XIX wieku, pod wpływem pozytywistów. Najczęściej działalność tą należy wiązać z procesem unaradawiania chłopstwa. Inteligenci, krzewiciele polskości, za szczególnie ważny i dogodny zarazem środek upowszechnienia postaw narodowych uznawali tajną szkołę. Uczono w niej polskiego słowa, zakazanej historii i geografii, a także umiejętności zawodowych, nowoczesnej organizacji pracy, upowszechniali postawy obywatelskie. W Galicji organizowali tzw. pątnictwo narodowe, zwłaszcza do Krakowa. Obchodzono rocznice: odsieczy wiedeńskiej, urodzin Mickiewicza, Grunwaldu. Spory udział w działalności tajnego szkolnictwa i działań w procesie unaradawiania miało także duchowieństwo z księdzem Stanisławem Stojałowskim na czele. Kapłani także wiedli chłopów na kopiec Kościuszki w Krakowie czy Unii Polsko-Litewskiej we Lwowie. Samo zapisywanie się chłopów do tajnych szkół czy abonowanie gazet nie skutkowało skutecznym procesem unarodowienia, bowiem był to proces znacznie bardziej długotrwały. Tajne szkolnictwo odgrywało dużą rolę także dla ludności konwertującej się na obrządek katolicki wiernych unickich, zwłaszcza po roku 1875 gdy zlikwidowano unię mająca na celu przeciągniecie wiernych do cerkwi prawosławnej. Przyjmowali oni sakramenty katolickie, a także uczono się czytania i pisania w języku polskim. Od roku 1909 katolicy mieli przewagę liczebna nawet w późniejszej guberni chełmskiej. Masowe przechodzenie było efektem ukazu tolerancji z kwietnia 1905 r. ( zezwalającego na odchodzenie od cerkwi). Na kształtowanie działalności tajnego nauczania mieli wpływ liberałowie, mając udział znaczący w rozwoju tej działalności. Tworząc m.in. Kasę Mianowskiego (1881), wspierającą rozwój polskiej nauki. Ponadto mieli udział w działalności organizowanych od 1882 w domach prywatnych w Warszawie konspiracyjnych kursów samokształceniowe dla kobiet, dla których edukacja na poziomie uniwersyteckim była zamknięta, w roku 1885 przekształciły się w nieformalną, tajną szkołę wyższą tzw. Uniwersytet Latający. Studia na tajnym uniwersystecie trwały od pięciu do sześciu lat i obejmowały cztery kierunki: nauki społeczne, nauki filologiczno-historyczne, pedagogikę i nauki matematyczno-przyrodnicze. W tygodniu słuchaczki uczestniczyły w 8-11 godzinach wykładów. Wśród wykładowców znajdowali się wybitni naukowcy, którzy gwarantowali wysoki poziom nauczania. Oblicza się, iż w ciągu dwudziestu lat istnienia uniwersytet ukończyło pięć tysięcy kobiet. Najsłynniejszą absolwentką Uniwersytetu Latającego była przyszła noblistka Maria Skłodowska-Curie. W roku 1905 Uniwersytet przekształcił się w jawnie działające Towarzystwo Kursów Naukowych
Do innych aspektów można zaliczyć fakt, iż dzięki funkcjonowania działalności szkol. tajnego np. w Królestwie Polskim wg spisu z 1897 roku, jedna trzecia umiejących czytać nie znała języka rosyjskiego. W konspiracji odbywały się zajęcia nigdzie nie zarejestrowanych szkół, oprócz wspomnianych zajęć z j. pol., historii, geografii Pol., miały miejsce także kursy dla nauczycieli wiejskich, wydawano książeczki do nabożeństw nadające się na elementarz dla dzieci, ponadto zawiązywano tajne kółka samokształcące. W zaborze pruskim to właśnie w drodze do niepodległości przywództwo objęła nowa inteligencja wykształcona w tajnych szkołach polskich, później w tajnych kółkach gimnazjalnych oraz studenckich (Uniw: Berlin, Wrocław). Zwłaszcza w Wielkopolsce ujawnił się problem konieczności edukacji polskiej dla utrzymania jęz. pol. w związku z brakiem tutejszego uniwersytetu elity intelektualne poddane były procesowi germanizacji ( poprzez j. niem. poznawały dorobek naukowy)