Psychologia, nauka zajmująca się powstawaniem i przebiegiem procesów psychicznych człowieka, jego świadomością, stanami emocjonalnymi, procesami związanymi z poznaniem, rolą zmysłów, doświadczeniem wewnętrznym, wyobrażeniami oraz regulatorami stosunków człowieka z otoczeniem i zasadami ich funkcjonowania.
Do połowy XIX w. psychologia rozwijała się w ramach filozofii, następnie wyodrębniała się jako jedna z dyscyplin nauki. Nastąpiło zróżnicowanie kierunków jej badań oraz podział na:
1) psychologię ogólną, zajmującą się analizą zjawisk psychicznych: a) ich rodzajami i klasyfikacją, b) strukturą, c) wzajemnymi relacjami aktów psychicznych w granicach stanów, od których zależy tzw. normalny przebieg czynności ludzkich, d) odchyleniami od normy, e) możliwościami zapobiegania owym odchyleniom i ich przezwyciężania.
2) psychologię rozwojową, zajmującą się ogólnymi prawami rozwoju psychicznego oraz czynnikami, które dają się wyróżnić i od których rozwój ten jest zależny. W ramach tej dyscypliny szczególne miejsce zajmuje psychologia rozwojowa dziecka.
3) psychologię społeczną, zajmującą się wpływem zjawisk psychicznych na zachowania międzyludzkie w grupach społecznych oraz oddziaływaniem na te zachowania warunków ekonomicznych, kulturowych, politycznych itp.
4) psychologię fizjologiczną, obejmującą takie zagadnienia, jak: rozwój filogenetyczny i ontogenetyczny psychiki związany ze stanem układu nerwowego, fizjologicznym podłożem procesów postrzegania (percepcji), pamięci, uwagi, uczenia się, uczuć, zmęczenia, snu itp. Dla tej gałęzi psychologii wielkie znaczenie mają neurofizjologia i endokrynologia, ona zaś sama odgrywa ważną rolę w gałęziach psychologii stosowanej, takich jak: psychologia pracy, psychologia wychowania, psychologia kliniczna.
5) psychologię defektologiczną (defektologia), zajmującą się rozwojem, życiem psychicznym i problemami ludzi niepełnosprawnych, głuchoniemych, niewidomych, dzieci z porażeniem mózgowym, itp.
6) inne, np. psychologia prawa, psychologia reklamy, psychologia eksperymentalna, psychologia postaci, psychologia dynamiczna, psychologia głębi, psychologia różnic indywidualnych, psychologia twórczości, i in.
Świadomość,
1) w medycynie stan fizjologiczny ośrodkowego układu nerwowego uwarunkowany prawidłową czynnością kory mózgowej i układu siatkowatego, charakteryzujący się zachowaniem orientacji co do miejsca, czasu, sytuacji. Najwyższy stopień przytomności. Zaburzenia świadomości opisano pod hasłem przytomność.
2) termin psychologiczny używany w wielu znaczeniach
a) zdolność do zdawania sobie sprawy z własnego zachowania.
b) najwyższy poziom rozwoju psychicznego człowieka umożliwiający odzwierciedlenie rzeczywistości.
c) stan przytomności, czuwania, odbierania bodźców.
d) zdolność do przeżywania doznań i stanów emocjonalnych.
3) "pojęcie pierwotne" w filozofii, którego znaczenie wyjaśnia się w trakcie użycia, podobnie jak "pojęcia pierwotne" matematyki wyjaśniają się w trakcie ich stosowania. Oznacza (w przybliżeniu) przytomność, zdolność do celowej orientacji i odczuwania, stanowi podstawę tworzenia wiedzy i zapamiętywania. Jako samoświadomość jest specyficzną gatunkową cechą człowieka.
Zgodnie z ustaleniami fenomenologii, świadomość jest zawsze intencjonalna, nakierowana na jakiś materialny lub abstrakcyjny przedmiot i powiązana z odczuciem "ja".
W doktrynach religijnych bywa kojarzona z duszą. W wielu indyjskich systemach religijno-filozoficznych została utożsamiona z absolutem (Brahmanem), stanowiąc jego statyczny i dynamiczny aspekt, a także z bytem (sat-cit). W filozofii zachodniej do tych koncepcji zbliżają się np.: filozoficzne idee F. Hegla i J.G. Fichtego.
Pojęcie świadomości przeciwstawiane jest z reguły pojęciu przyrody, ciała i materii, co wiąże się na ogół z tzw. "problemem psychofizycznym" (mind-body problem), polegającym na pytaniu o pierwotność, autonomiczność i zależność od siebie tych dwóch kategorii.
W poglądach filozoficznych typu materialistycznego (np.: J. La Mettrie, P.H. Holbach, marksizm) twierdzi się, że świadomość jest pochodną funkcją materii (przyrody, ciała).
W innych systemach przyjmuje się, że albo materia (przyroda, ciało) pochodzi od świadomości (np.: Platon, Plotyn, św. Augustyn), albo jest kategorią niezależną, chociaż skorelowaną ze stroną cielesną (np.: Arystoteles, św. Tomasz z Akwinu, Kartezjusz).
Współczesne badania nad świadomością angażują takie dziedziny wiedzy, jak: psychologia, filozofia, biologia (neurofizjologia), psychiatria i fizyka
Poznanie, proces zmysłowo-psychiczny, intelektualny i doświadczalny, właściwy człowiekowi, mający na celu:
1) zdobywanie wiedzy o świecie i o samym sobie.
2) określenie stosunku do innych bytów, zjawisk i usytuowanie siebie wśród nich.
3) podjęcie działalności praktycznej i twórczej.
Poznanie stanowi jedną z podstawowych kategorii filozofii, a szczególnie teorii poznania i epistemologii, zajmujących się istotą poznania, procesami zdobywania przez człowieka wiedzy o rzeczywistości i o sobie samym, drogami do niej wiodącymi, jak też całokształtem tej wiedzy, jej sprawdzalnością, prawdziwością i użytecznością.
Współcześnie poznanie poza filozofią jest także przedmiotem badań szczegółowych: psychologii, naukoznawstwa, dydaktyki, rozumianych jako proces uczenia się, nauczania i zastosowania rezultatów poznania.
Behawioryzm (angielskie behaviour - zachowanie się), kierunek w psychologii XX w., popularny szczególnie w USA. Polega na odrzuceniu pojęcia świadomości oraz introspekcji jako metody subiektywnej i na badaniu wyłącznie bodźców bądź ich układu (sytuacji) i reakcji fizjologicznych im odpowiadających, czyli na analizie obiektywnego zachowania się człowieka lub zwierzęcia.
Zachowanie człowieka jest, zdaniem behawiorystów, zespołem reakcji ruchowych i zmian fizjologicznych bedących odpowiedzią organizmu na określone bodźce nie tylko w przypadku prostych odruchów, ale również dla bardziej złożonych problemów (rozwiązywanie zadań intelektualnych, konflikty motywacyjne, myślenie itp.). Zadaniem psychologii ma więc być badanie związków między bodźcami i reakcjami (formuła S-R, czyli stimulus-reaction) oraz wywieranie wpływu na zachowanie się ludzi. B. zakładał, że zachowanie się, rozwój i osobowość człowieka są efektem zewnętrznych bodźców działających na jednostkę. Zmiany zachowania się człowieka stanowią wynik uczenia się nowych reakcji (nie mają znaczenia instynkty ani cechy wrodzone, dlatego b. nazywano teorią uczenia się). Założenia kierunku zaczęły z czasem spotykać się z krytyką także jego zwolenników, co doprowadziło do powstania odłamów b., zw. ogólnie neobehawioryzmem.
Głównymi przedstawicielami tego kierunku byli: J.B. Watson (prekursor) który 1913 przedstawił własną koncepcję psychologii, odrzucającą analizowanie świadomości i introspekcję, jako metodę subiektywną i nienaukową, natomiast przyjmującą, że każde zachowanie się człowieka jest wyłącznie wynikiem reakcji na bodziec. B.F. Skinner który zradykalizował założenia teorii b., ale zajął się gł. dziedzinami praktycznymi psychologii, zwł. nauczaniem programowanym i terapią behawioralną (behawioryzm radykalny i operacjonistyczny), E. Tolmantwórca b. celowościowego (teleologicznego), który wprowadził nowy schemat: S-O-R (stimulus-organism-reaction), E.L. Thorndike (behawioryzm umiarkowany), C.L. Hull (neobehawioryzm).
Behawioryzm spowodował zmiany w metodologii psychologii jako nauki, poszerzył zakres jej zainteresowań i problematykę badawczą, a także wpłynął na nauki społ. (b. społ., reprezentowany m.in. przez G.H. Meada).