ZAGROŻENIA i OCHRONA GLEB

ROLA GLEBY

Gleba to górna ożywiona warstwa skorupy ziemskiej.

W jej skład wchodzą cząstki mineralne, materia organiczna, w tym żywe organizmy, woda oraz powietrze.

Gleba stanowi łącznik pomiędzy:

skorupą ziemską (litosferą), powietrzem (atmosferą) oraz wodą (hydrosferą)

i tworzy odpowiednie warunki do rozwoju wszelkich form życia.

Od gleby zależy życie roślin (i plony), które warunkują istnienie życia zwierząt i człowieka.

Funkcje gleby (m.in.)

Produkcja żywności oraz innej biomasy;

Magazynowanie, filtrowanie i przekształcanie;

Środowisko życia i pula genów;

Fizyczne i kulturalne środowisko człowieka;

Źródło surowców naturalnych (litosfera)

Zasoby węgla w glebie (jako pierwiastka) są:

3x większe niż w roślinności;

2x większe niż w powietrzu atmosferycznym

W glebie żyje ok. 4x więcej gatunków organizmów niż na jej powierzchni.

Gleba jest w zasadzie źródłem nieodnawialnym, potencjalnie szybko ulega degradacji, a procesy jej powstawania oraz regeneracji przebiegają bardzo wolno. 1 cm warstwa gleby tworzy się 100-400 lat.

Degradacja gleb - zmniejszenie wartości użytkowych (rolnicza, leśna) lub wartości przyrodniczych w wyniku działalności przemysłowej, lub wadliwej działalności rolniczej, lub czynników naturalnych.

Grunty zdewastowane - to grunty które utraciły całkowicie wartość użytkową.

Rekultywacja - nadanie lub przywrócenie gruntom zdewastowanym i zdegradowanym wartości użytkowych lub przyrodniczych.

Degradacja gleb oznacza obniżenie możliwości produkcji pierwotnej i wtórnej, w tym żywności dla obecnych i przyszłych pokoleń oraz zagrożenie degradacją wód, atmosfery i bioróżnorodności („naczynia połączone”)

W odróżnieniu od powietrza i wody, gleba, jako część ziemi, podlega prawu własności.

„Z glebą łączy nas wszystko, żyjemy z niej i na niej” (Miklaszewski 1909)

ZAGROŻENIA GLEB

1. DEGRADACJA FIZYCZNA:

• erozja wodna i wietrzna (eoliczna)

• zagęszczenie

• pogorszenie struktury gleb i inne

2. DEGRADACJA CHEMICZNA:

• zakwaszenie, alkalizacja, zasolenie, wymywanie składników i, zmniejszenie zasobności

• nadmierne nawożenie i zakłócenie równowagi jonowej

• zanieczyszczenie metalami ciężkimi, zanieczyszczenie trwałymi związkami organicznymi (WWA, PCB, PCT, ropopochodne, dioksyny, furany, pestycydy, itp), zanieczyszczenie substancjami radioaktywnymi

3. DEGRADACJA BIOLOGICZNA

• dehumifikacja, zmęczenie gleb, zmniejszenie bioróżnorodności

4. PRZEOBRAŻENIA HYDROLOGICZNE:

• zawodnienie gleb, osuszenie gleb

5. GEOMECHANICZNE PRZEKSZTAŁCENIA GLEB (zniekształcenia gruntów)

• składowanie odpadów przemysłowych i komunalnych (wysypiska)

• górnictwo: zapadliska i wypiętrzenia terenu, wyrobiska i zwałowiska (hałdy) pokopalniane

• zanieczyszczenia mechaniczne gleb (gruz, odpady: metalowe, szklane, z tworzyw sztucznych, itp.)

6. PRZEJMOWANIE GLEB ROLNICZYCH NA CELE NIEROLNICZE (zabudowa miejska, przemysłowa, komunikacyjna….)

7. PUSTYNNIENIE i STEPOWIENIE GLEB

8. OSUWISKA

9. POWODZIE

EROZJA GLEB

Erozja gleb to proces niszczenia (zmywania, żłobienia, wywiewania) wierzchniej warstwy gleby wywołany siłą wiatru i płynącej wody.

Erozję gleb przyspiesza działalność gospodarcza człowieka: nadmierny wyrąb lasów, niszczenie szaty roślinnej, nieprawidłowa uprawa gruntów i niewłaściwy płodozmian, odwadnianie bagien itp.

W zależności od bezpośredniego czynnika sprawczego wyróżnia się erozję (wg Józefaciukowie 1992):

wietrzną (eoliczną), wodną, wodno - grawitacyjną (ruchy masowe), śniegową, uprawową.

W Polsce występuje głównie erozja wodna (powierzchniowa i wąwozowa) oraz wietrzna.

W Unii Europejskiej erozja wodna występuje na 26 mln ha , a na 1mln ha - erozja wietrzna.

W Polsce (ogólnie, szczegóły w Roczniku statyst.GUS - Ochrona środowiska):

ok. 30% obszaru zagrożone jest erozją wodną, w tym 28% użytków rolnych i 2% lasów, ok. 28% powierzchni erozją wietrzną, ok. 18% powierzchni erozją wąwozową

EROZJA WODNA

Erozja wodna polega na zmywaniu i wymywaniu cząstek gleby.

W erozji wodnej wyróżnia się:

• Rozbryzg - odrywanie i przemieszczanie cząstek glebowych

• Erozja powierzchniowa - odspajanie i transportowanie cząstek glebowych przez spływ powierzchniowy.

• Erozja liniowa - zachodzi przy skoncentrowanym spływie wody:

• żłobinowa,

• wąwozowa (przy silnym spływie wody powstają rozmywy o głębokości ponad 2 m),

• rzeczna.

Erosion mechanics - rysunek

CZYNNIKI EROZJI WODNEJ:

1. NATURALNE:

• klimat (rozkład, wielkość i rodzaj opadów, temperatura),

• rzeźba terenu, rodzaj gleby i właściwości gleby (skład granulometryczny, zawartość materii organicznej, CEC, struktura gleby).Erozji wodnej w pierwszej kolejności ulegają lessy, utwory lessowe oraz gleby pyłowe i piaski luźne.

 2. ANTROPOGENICZNE:

• użytkowanie gleb (las i trwałe użytki zielone przeciwdziałają, grunty orne - sprzyjają erozji)

• niszczenie lasów, nadmierny wypas, układ pól i zasiewów wzdłuż stoku, intensywna płużna uprawa roli, brak okrywy roślinnej

SKUTKI EROZJI WODNEJ:….

OCHRONA GLEB PRZED EROZJĄ WODNĄ wg Kodeksu Dobrej Praktyki Rolniczej:

Na gruntach podatnych na erozję należy prowadzić określony sposób gospodarowania i stosować specjalne zabiegi przeciwerozyjne:

• grunty na stokach o nachyleniu powyżej 20% (12º) powinny być trwale zadarnione lub zalesione,

• na gruntach o nachyleniu 10-20% (6º-12º) można prowadzić gospodarkę polową, ale przy regularnym stosowaniu zabiegów przeciwerozyjnych,

• grunty położone na stokach o nachyleniu do 10% (do 6º), zwłaszcza na długich skłonach, są słabiej zagrożone przez erozję wodną, ale wskazany jest tutaj specjalny sposób uprawy roli,

• drogi spływu wód opadowych należy zadarnić, a ruń trawiastą kosić przynajmniej dwukrotnie w okresie wegetacji.

• Płodozmiany przeciwerozyjne z udziałem: roślin motylkowych wiel. i ich mieszanki z trawami, rośliny ozime, rośliny poplonowe - najlepiej pozostawić nie przyorane na okres zimy w formie mulczu („zielone pola”).

• Wszystkie zabiegi uprawowe powinny być dokonywane w kierunku poprzecznym do nachylenia stoku. Orkę najlepiej wykonywać odkładając skiby w górę stoku.

• Przy uprawie gleby położonej na zboczach korzystne jest zastąpienie uprawy płużnej przez uprawę bezorkową lub siew bezpośredni.

• Na glebach zagrożonych erozją w stopniu silnym, jako dodatkowy zabieg przeciwerozyjny poleca się głęboszowanie.

EROZJA WIETRZNA (eoliczna)
Przeobrażanie i degradowanie gleb pod wpływem erozyjnego oddziaływania wiatru.

Należą do niej procesy:

• deflacji - wywiewanie i przenoszenie cząstek glebowych

• akumulacji - osadzanie się i nagromadzanie materiału deflacyjnego

CECHY SIEDLISKA SPRZYJAJĄCE EROZJI WIETRZNEJ:
silne wiatry i turbulencje, podatne na erozję wietrzna są gleby pyłowe i piaskowe oraz utwory murszowe, słaba struktura gleby, brak opadów (gleby przesuszone)

ANTROPOGENICZNE CZYNNIKI NASILAJĄCE PROCESY EOLICZNE:

• uprawa płużna (uprawa bezpłużna i siew bezpośredni ogranicza erozję)

• brak okrywy roślinnej lub mulczu, brak sródpolnych pasów zadrzewień i zakrzewień

• odkrywkowa eksploatacja surowców, zwałowiska, hałdy (bez zabezpieczeń)

SKUTKI EROZJI WIETRZNEJ

• redukowanie miąższości poziomu próchniczego,

• zapylenie atmosfery, zanieczyszczenie wód (N, P, pestycydy)

• szkody w uprawach (zdzieranie lub zasypywanie roślin)

• akumulacja (gleby nawiewane)

• szczególnie uciążliwa jest deflacja na hałdach i zwałowiskach.

ZAKWASZENIE GLEB

najbardziej rozprzestrzenioną w Polsce formą degradacji gleb.

Niekorzystna wartość pH: <4,5 oraz >7,0

Rocznie z 1 ha gleb ubywa (wymywanie, wynoszenie z plonem) 150-300 kg CaO i 50 kg MgO

Czynniki naturalne powodujące zakwaszanie gleb:

• opady (zawierające CO₂) przewyższają parowanie wody z gleby. Wymywanie z gleby składników alkalicznych (Ca, Mg, K, Na)

• skała macierzysta i szata roślinna

• rozkład materii organicznej

Czynniki pochodzenia antropogenicznego:

• kwaśne deszcze (emisja SO₂, NO_x, NH₃) - zakwaszanie gleb i ekosystemów wodnych

• nawożenie mineralne zwłaszcza nawozami fizjologicznie kwaśnymi

• brak lub niewystarczające nawożenie nawozami naturalnymi (np. obornik)

• brak lub niewystarczające wapnowanie gleb

Skutki zakwaszenia gleb:

• mniejsze plony

• mniejsza przyswajalność wielu składników pokarmowych

• wzrost stężenia w roztworze glinu do poziomu toksycznego dla roślin

• wzrost dostępności metali ciężkich dla roślin

• zakłócenia w rozwoju pożytecznej mikroflory (np. Rhizobium, Azotobacter) i fauny glebowej (dżdżownice)

Zapobieganie i rekultywacja - m.in. systematyczne wapnowanie gleb zgodnie z potrzebami (analizy pH gleb), ograniczenie emisji SO₂ i NOx.

ALKALIZACJA GLEB

Czynniki naturalne: rodzaj skały macierzystej, obecność soli sodowych

Czynniki antropogeniczne: przemysłowe pyły o odczynie zasadowym, w tym przemysł cementowy i wapienniczy (podręcznik).

ZASOLENIE GLEB

(chlorki, siarczany, węglany sodu i potasu)

Dominuje w klimacie cieplejszym - przewaga parowania nad infiltracją wody w głąb gleby

(książka i wykłady)

ZANIECZYSZCZENIE GLEB PIERWIASTKAMI ŚLADOWYMI

Do metali ciężkich zaliczamy m.in.:

Cd, Hg, Pb, Cu, Zn - o bardzo wysokim stopniu potencjalnego zagrożenia

oraz Mo, Mn, Fe, Ni, Co, Cr, As, Sr

Wśród metali ciężkich występują

• pierwiastki niezbędne dla organizmów - mikroelementy (Cu, Zn, Ni, Cr)

• pierwiastki o nieznanej roli fizjologicznej lub zbędne (Cd, Hg, Pb, i inne)

Znaczna toksyczność tych metali i zdolność do kumulacji np. w kościach, nerkach, mózgu.

Ich sole oraz tlenki są przyczyną groźnych zatruć ostrych i przewlekłych, chorób układu krążenia, układu nerwowego, nerek, chorób nowotworowych.

Rozpuszczalność i ruchliwość metali ciężkich w glebie, a tym samym bioprzyswajalność zmniejsza się wraz ze wzrostem:

• zawart. próchnicy

• zawart. minerałów ilastych

• zawart. tlenków Al, Fe i Mn

• pojemności sorpcyjnej

• pH gleby

W glebach piaszczystych słabe wiązanie metali ciężkich, są więc łatwo przyswajalne dla roślin, ale także są wymywane do wód gruntowych.

Główne źródła zanieczyszczeń pierwiastkami śladowymi:

• przemysł

• komunikacja samochodowa

• rolnictwo

• Przemysł chemiczny (garbarstwo, produkcja chemii gospodarczej, preparatów ochrony roślin, tworzyw sztucznych oraz wyrobów gumowych): As, B, Ba, Cd, Cr, Cu, F, Fe, Hg, Pb, Se, Ti, Zn

• Przemysł nawozów sztucznych: Cd, Cr, Cu, F, Fe, Hg, Mn, Ni, Se, V, Zn

• Przemysł celuozowo-papierniczy: Cr, Cu, Hg, Ni, Pb, Zn

• Przemysł elektrotechniczny: Cd, Co, Cr, Cu, Hg, Hg, Ni, V, W, Zn

• Rafinerie ropy naftowej: B, Br, Cd, Cr, Cu, Fe, Mn, Ni, Pb, V, Zn

• Liczny zestaw pierwiastków emitują elektrownie węglowe i przemysł koksowniczy

• Hutnictwo i metalurgia żelaza oraz metali nieżelaznych: Fe, Cd, Co, Cr, Cu, Hg, Ni, Pb, Sn, Zn

• Przemysł szklarski, ceramiczny, cementowy i azbestowy: Cr, F, Ni, Cu, Co, Pb

• Produkcja farb, rozpuszczalników i lakierów (Zn, Pb, Cr)

• Zakłady związane z produkcją lamp i urządzeń pomiarowych (Hg)

Przemysł

Największymi emitorami metali ciężkich są:

• spalanie paliw kopalnych (emisja do atmosfery i depozycja)

• huty, w tym miedzi, cynku i ołowiu (LGOM, GOP); rafinerie; przemysł chemiczny, elektrotechniczny, celulozowy, produkcji nawozów, itd.

• huty aluminium, szkła i fabryki nawozów fosforowych emitują do atmosfery fluor (nie jest metalem ciężkim) - w kwaśnych glebach jest toksyczny dla roślin.

Komunikacja samochodowa

Zanieczyszczenia terenu wzdłuż dróg (do 200-300 m): Pb - obecnie paliwa bezołowiowe, Cu, Zn i inne

Rolnictwo

Źródła:

• ścieki, osady ściekowe i komposty ze śmieci miejskich stosowane do nawożenia gleb

• nawozy mineralne (głównie fosforowe i wapniowe)

• środki ochrony roślin

Zapobieganie (rolnictwo):

• normowanie zawartości metali ciężkich w nawozach

• określanie dopuszczalnych dawek tych metali na 1 ha gleb/rok

• kontrola zawartości metali ciężkich w glebie i roślinach i przeciwdziałanie

• ograniczenia lub wyłączanie zanieczyszczonych gleb z produkcji rolniczej

STOPIEŃ ZANIECZYSZCZENIA GLEB METALAMI CIĘŻKIMI:

0 - zawartość naturalna,

I - zawartość podwyższona,

II - V gleby zanieczyszczone.

Klasa 0 i I (ponad 98% pow. UR w Polsce): uprawa roślin bez ograniczeń

Klasa I: nie stosować osadów ściekowych

Klasa II-V (w rejonach silnie uprzemysłowionych): ograniczenia w uprawie

Największy udział gleb w stopniu II-V to województwa: śląskie, małopolskie, dolnośląskie (wg IUNG)

REKULTYWACJA TERENÓW ZDEGRADOWANYCH lub ZDEWASTOWANYCH (informacje ogólne)

Grunty zdewastowane i zdegradowane wymagające rekultywacji i zagospodarowania to grunty, które utraciły całkowicie wartość użytkową (grunty zdewastowane) oraz grunty, których wartość użytkowa rolnicza lub leśna zmalała w wyniku pogorszenia się warunków przyrodniczych lub wskutek zmian środowiska oraz działalności przemysłowej, a także wadliwej działalności rolniczej. Zostały one zaewidencjonowane w oparciu o kryteria i zasady określone w odpowiednich ustawach o ochronie gruntów rolnych i leśnych.

W 2004 roku powierzchnia gruntów zdewastowanych i zdegradowanych wynosiła 67 550 ha, co stanowiło około 0,2% powierzchni kraju. Stopień rekultywacji i zagospodarowania gruntów zdewastowanych i zdegradowanych w Polsce jest nadal niezadowalający i wynosił w 2004 roku zaledwie 3,5% i 2,4% ogólnej powierzchni tych gruntów.

Rekultywacja - nadanie lub przywrócenie gruntom zdegradowanym wartości użytkowych lub przyrodniczych.

Etapy rekultywacji:

1. Inwnentaryzacja.

2. Opracowanie projektu rekultywacji i zagospodarowania.

1. Realizacja projektu (koszty ponosi sprawca degradacji).

Wybór właściwej techniki rekultywacji powinien uwzględniać:

• wielkość powierzchni gruntu i lokalizacja

• poziom i rodzaj zanieczyszczenia

• właściwości gleby (gruntu)

• przyszły sposób zagospodarowania obiektu

• dostępne środki finansowe i techniczne

• względy środowiskowe i społeczne

Zagospodarowanie gruntów zrekultywowanych:

• leśne

• rolnicze

• rekreacyjne i inne

Rodzaje rekultywacji:

• Techniczna.

• Chemiczna, m.in.: neutralizacja lub detoksykacja.

• Biologiczna - wytworzenie warstwy gleby o możliwie dużej aktywności biologicznej i zredukowanym poziomie zanieczyszczeń: wapnowanie, uprawa roślin pionierskich lub próchnicotwórczych (np. motylkowych, traw) oraz roślin tzw. hiperakumulatorów (fitoremediacja), nawożenie organiczne, wykorzystanie mikroorganizmów (bioremediacja), itp.

• Inne zabiegi:

np. wprowadzenie instalacji odgazowniczej na wysypiska śmieci i wykorzystanie gazu jako źródło energii.

METODY REKULTYWACJI GLEB ZANIECZYSZCZONYCH METALAMI CIĘŻKIMI LUB SUBSTANCJAMI ORGANICZNYMI

1) IN SITU - w miejscu powstania skażenia

• gdy skażenie jest rozległe,

• gdy skażenie powstało dawno

2) EX SITU - usunięcie skażonej gleby i oczyszczenie jej w innym miejscu

• przy mniej rozległych i świeżych skażeniach

• przy skażeniach o wysokim stężeniu

METODY REKULTYWACJI GLEB zanieczyszczonych metalami ciężkimi (wybrane zagadnienia)

1. TECHNICZNE METODY OCZYSZCZANIA „ex situ”, np.

• Usuwanie gleby: Wymiana zanieczyszczonej warstwy gleby na czystą glebę i wprowadzenie roślinności (np. rekultywacji gleb wokół mogilników).

• Wymywanie metali z gleby: wymywanie metali z usuniętej gleby przy użyciu roztworów ekstrahujących.

2. TECHNICZNA STABILIZACJA METALI „in situ”

m.in. stosowanie barier dla zanieczyszczonej gleby (asfalt, cement, ił itp.), ograniczających infiltrację wód, erozję, a w efekcie rozpraszanie metali w środowisku.

3. BIOLOGICZNE METODY REKULTYWACJI GLEB „in situ”

FITOREMEDIACJA:

• Fitoekstrakcja metali - proces usuwania metali z gleby, wód poprzez wykorzystanie roślin o ponadprzeciętnych zdolnościach do pobierania, akumulacji i tolerancji dużych ilości metali, np. gorczyca sarepska -dobry akumulator Pb, a także Cd, Cr, Cu, Ni i Zn.

Cu - mniszek lekarski > skrzyp > trawy; Cd - tobołek > szpinak > sałata >rzodkiewka

• Fitowolatilizacja (fitoulatnianie) - pobieranie przez rośliny z gleby Hg, As, Se oraz uwalnianie ich w postaci lotnej.

• Fitostabilizacja (unieruchamianie) polega na inaktywacji metali w glebie i zmniejszeniu ich biodostępności przez stosowanie: wapna, kompostu, nawozów fosforowych, materiałów zawierających tlenki żelaza. Wapnowanie podwyższa pH gleby, pozostałe zwiększają pojemność sorpcyjną gleby. Następnie wprowadza się roślinność ograniczającą erozję gleb.

METODY REKULTYWACJI GLEB zanieczyszczonych związkami organicznymi (produkty ropopochodne, paliwa napędowe, benzen, toluen, ksylen, pestycydy, rozpuszczalniki, itp.)

1. METODY TECHNICZNE „ex situ”, np.

• Utlenianie chemiczne

• Termiczna metoda oczyszczania gleby (870-1200^oC)

• METODY TECHNICZNE „in situ”, np.

• Ekstrakcja par - odsysanie z gleby par związków organicznych

• METODY BIOLOGICZNE „ex situ”

• Oczyszczanie w bioreaktorach

• Kompostowanie

4. METODY BIOLOGICZNE „in situ”, m.in.:

• Bioremediacja - usuwanie zanieczyszczeń z gleb i wód za pomocą żywych mikroorganizmów, w tym GMO, w celu redukcji lub transformacji zanieczyszczeń w formy mniej szkodliwe.

• Biostymulacja - aktywizacja mikroflory przez intensywne napowietrzanie i nawożenie gleby.

• Fitoulatnianie, dot. trichloroetanu

OCHRONA GRUNTÓW ROLNYCH I LEŚNYCH wg ustawy z dnia 3 II 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych - tekst jednolity (Dz. U. Nr 121 z 2004 r., poz. 1266).

chrona gruntów rolnych i leśnych w myśl tej ustawy polega na:

• ograniczeniu przeznaczania ich na cele nierolnicze lub nieleśne,

• zapobieganiu procesom degradacji i dewastacji gruntów rolnych i leśnych oraz szkodom w produkcji rolniczej lub leśnej oraz w drzewostanach powstającym wskutek działalności nierolniczej lub nieleśnej,

• zapobieganiu procesom degradacji i dewastacji gruntów rolnych oraz szkodom w produkcji rolniczej, powstającym wskutek działalności nierolniczej i ruchów masowych ziemi,

• rekultywacji i zagospodarowaniu gruntów na cele rolnicze,

• zachowaniu torfowisk i oczek wodnych jako naturalnych zbiorników wodnych,

• przywracaniu i poprawianiu wartości użytkowej gruntom, które utraciły charakter gruntów leśnych wskutek działalności nieleśnej, a także na zapobieganiu obniżania produktywności gruntów leśnych.

Ustawa chroni grunty rolne zaliczone do klas I-III oraz grunty rolne klas IV-VI wytworzone z gleb organicznych, nie uwzględnia natomiast klas V-VI wytworzonych z gleb pochodzenia mineralnego. Zgodnie z art. 12a ust. 15 ustawy rada gminy może podjąć uchwałę o objęciu na jej obszarze ochroną również gruntów zaliczonych do klas IV, IVa i IVb wytworzonych z gleb pochodzenia mineralnego.

SPOSOBY OCHRONY GLEB (przegląd)

Pod pojęciem ochrona gleb rozumiemy zespół czynników prawnych, organizacyjnych, technicznych i agrotechnicznych, zmierzających do:

• minimalizacji erozji wodnej i wietrznej;

• przeciwdziałania chemicznej degradacji gleb pod wpływem zanieczyszczeń przemysłowych i motoryzacyjnych - zwł. emisji pyłowo-gazowych SO2 i NOX, metali ciężkich, ropopochodnych itp.;

• przeciwdziałania przesuszeniu i zawodnieniu gleb;

• ograniczenia do niezbędnego minimum technicznych deformacji gruntu i mechanicznego zanieczyszczenia gleby;

• zachowania gruntów o walorach ekologiczno-produkcyjnych;

• ograniczenia przejmowania gruntów pod zabudowę techniczną i eksploatację kopalin;

• właściwego składowania odpadów przemysłowych (hutniczych, górniczych) i komunalnych;

• wykorzystywania gleb najsłabszych na cele budownictwa, przemysłu, komunikacji

• racjonalnego i umiarkowanego stosowania środków ochrony roślin, nawozów mineralnych, osadów ściekowych itp.;

• wprowadzanie i stosowanie na szerszą skalę rolnictwa ekologicznego i integrowanego;

• systematycznego stosowania nawozów naturalnych (obornika, gnojowicy, gnojówki) i organicznych, ale w sposób racjonalny;

• budowy osłon biologicznych - zadrzewienia, zakrzewienia itp.;

• dostosowanie użytkowania gruntów i produkcji roślinnej do panujących warunków w strefie degradującego działania zanieczyszczeń (np. ograniczenia w użytkowaniu gleb zanieczyszczonych metalami ciężkimi).

8

---