M. Jagodzińska - Historia badań ćw. 6

1. Przednaukowe zainteresowania pamięcią:

Początek badań nad pamięcią przypada na koniec XIX wieku - ukazanie się słynnej pracy Hermana Ebbinghausa (1885) pt. „Űber das Gedächtnis” (O pamięci) - pierwsza monografia naukowa w tej dziedzinie. Metoda Ebbinhgausa stała się podstawą klasycznego eksperymentu w badaniach pamięci. Jednak przeszłość psychologii pamięci jest znacznie dłuższa niż jej historia…

STAROŻYTNOŚĆ

• nadawano pamięci wysoką rangę - w poszczególnych państwach miała swe patronki i boginie: Grecja - Mnemozyne; Rzym - Minerwa (bogini mądrości); Egipt - Thoth (bóg uczenia się, pamięci, mądrości);

• prowadzono obserwacje dotyczące tego co wspomaga pamięć, a co utrudnia zapamiętywanie, np. w V-IV w p.n.e. sądzono, że:

- koncentracja uwagi, powtarzanie i kojarzenie z czymś znanym pomagają przyswoić info.

- pamiętamy raczej ogólny sens niż poszczególne słowa

- ludzie różnią się pamięcią w zależności od wieku i temperamentu

• W IV w p.n.e. ARYSTOTELES - sformułował PRAWA KOJARZENIA:

1. prawo styczności w czasie - skojarzone zostaną dwa zdarzenia będące blisko siebie w czasie - np. grzmot i błyskawica (najważniejsze prawo wg Arystotelesa)

2. prawo styczności w przestrzeni

3. prawo podobieństwa

4. prawo kontrastu

(potem David Hume uzupełnia o zasadę kojarzenia łączącego przyczynę i skutek)

Ta koncepcja Arystotelesa stworzyła podwaliny asocjacjonizmu - pierwszej teorii wyjaśniającej funkcjonowanie umysłu i pamięci, rozwinęli ją w XVII i XVIII wieku brytyjscy empiryści - David Hume, Thomas Hobbes, John Locke, których interesowało jak ludzie nabywają wiedzę o świecie. Natomiast w XIX wieku kontynuowali to pozytywiści. Uważano, że źródłem wiedzy są doświadczenia zmysłowe, a nie idee wrodzone. Wiedza powstaje z elementarnych idei odpowiadających wrażeniom sensorycznym, które są powiązane skojarzeniami i tworzą idee złożone.

• opracowano pierwszy system mnemoniczny - metodę miejsc (loci),

według której podczas zapamiętywania należy sobie wyobrażać elementy materiału i umieszczać je w dobrze znanym układzie miejsc (np. budynek), a podczas przypominania odbyć w myślach drogę przez te miejsca i na podstawie wyobrażeń odtworzyć treści. Metodę loci wykorzystywali mówcy (Cyceron), gdyż pozwalała zapamiętywać długie przemówienia bez zapisywania.

• Św. Augustyn - „Wyznania”

- zwraca uwagę na samowiedzę typu „pamiętam, że pamiętam” - metapamięć

- opisuje proces przypominania i wpływ różnych czynników na pamięć

• Pamięć = CENNY DAR NATURY

• Rozwijano sztukę pamięci - przekazy ustne konstruowano tak, by ułatwić zapamiętywanie, np. przez nadawanie im formy rymowanej

• Próby wyrażania idei w formie obrazowej, bo sądzono, że obrazy mają większą wartość mnemoniczną niż słowa (np. prawdy wiary, normy etyczne, cnoty i grzechy przedstawiano za pomocą rysunków alegorycznych, zgodnie z ideami ars memoriae)

ŚREDNIOWIECZE

• Nadal powstawały systemy mnemoniczne oparte na metodzie miejsc, jednak zawierały gotowe do zastosowania układy miejsc (opactwo, sfery wszechświata, niebo, piekło - dla zapalonych: porównaj obrazki na stronie 34)

• Tworzono alfabety wizualne - zastępujące litery wyobrażaniem określonych przedmiotów.

RENESANS

• TEATRY PAMIĘCI - skomplikowane, nasycone okultyzmem systemy, które miały obejmować cały świat (np. teatry mnemoniczne Giulia Kamilla z XVI wieku i Roberta Fludda z XVII w.)

2. Pionierzy badań nad pamięcią

• Hermann von Ebbinghaus

- pierwszy podjął systematyczne naukowe badania nad pamięcią, udowodnił, że można badać ją eksperymentalnie i stworzył fundamenty nowej dyscypliny psychologicznej

- przyjął rewolucyjne wówczas założenie, że należy badać powstawanie całkowicie nowych skojarzeń w warunkach kontrolowanego eksperymentu (metody obiektywne i precyzyjne jak w naukach przyrodniczych)

- metodologia: procedura zapewniała ścisłe kryteria doboru materiału do uczenia się, kontrolowany sposób prezentacji bodźców, dokładny pomiar wyników, badania odbywały się w stałych warunkach zewnętrznych o tej samej porze dnia

- jako materiał stosował serie sylab bezsensownych - przyjmował asocjacyjna teorię pamięci i próbował poznać podstawowe prawa rządzące powstawaniem i rozpadem skojarzeń.

Materiał miał być całkowicie nowy, niepowiązany z wcześniejszymi treściami, prosty i homogeniczny pod względem trudności. Wykorzystane sylaby składały się z dwóch spółgłosek podzielonych samogłoską. Ebbinghaus przygotował zbiór 2300 sylab bezsensownych, wykorzystując wszystkie możliwe połączenia w języku niemieckim.

- procedura: sylaby wybierał losowo, układając w listy od 6 do 20 elementów. Stosował stałe tempo czytania i recytacji 150 elementów na minutę w rytm metronomu lub zegara. Każdej serii uczył się do pełnego opanowania - jednej lub dwóch bezbłędnych recytacji.

- badania:

* zależność między długością listy a czasem uczenia się

* porównanie skuteczności różnych rozkładów powtarzania (skomasowane vs. rozłożone w czasie)

* sprawdzał efekty przeuczenia - dalszego powtarzania gdy materiał jest opanowany w całości

* badania nad zapominaniem metodą pomiaru oszczędności przy ponownym uczeniu - miarą przechowywania materiału w pamięci był czas oszczędzony przy ponownym uczeniu się w porównaniu z uczeniem początkowym.

- zebrane dane pozwoliły na wykreślenie KRZYWEJ ZAPOMNIANIA - pokazuje ona przebieg zapominania wraz z upływem czasu - w pierwszych godzinach przechowywanie spada bardzo szybko, później wolniej

- kontynuację tradycji Ebbinghausa stanowił nurt badań nad uczeniem się werbalnym, funkcjonujący w ramach behawioryzmu

- zarzuty wobec Ebbinghausa: posługując się bezsensownymi sylabami, chciał wyeliminować z ludzkiej pamięci to, co dla niej najcenniejsze - znaczenie informacji. Dopiero po wielu latach odkryto powszechną tendencję do poszukiwania znaczenia i wprowadzania sensu w przyswajanym materiale.

• Frederic Bartlett

- krytykował sztuczność i uproszczenia związane z podejściem Ebbinghausa, stosując materiały bardziej naturalne dla ludzkiej pamięci

- badanie „czystej pamięci”, pozbawionej wcześniejszych skojarzeń, jest nie tylko daremne, ale wiąże się z wyłączeniem funkcji, towarzyszących pamięci w życiu codziennym

- dużą rolę odgrywa wcześniejsza wiedza , na podstawie której ludzie starają się nadawać sens przyswajanym treściom, co może prowadzić do przekształceń materiału

- badania nad zapamiętywaniem opowiadań i rysunków z zastosowaniem metody wielokrotnego odtwarzania tych samych treści

- najbardziej znany eksperyment - Wojna duchów - odtwarzanie indiańskiej legendy

- WNIOSKI - zmiany w kolejnych reprodukcjach:

* pomijanie niektórych info,

* przekształcanie struktury,

* racjonalizacja,

* wprowadzanie nowych elementów wywnioskowanych z podanych treści

- konstruktywny charakter procesów pamięci - pamięć nie przechowuje wiernego odwzorowania zdarzenia, lecz konstruuje jego reprezentację na podstawie opracowania poznawczego

- rola schematów poznawczych w organizowaniu doświadczeń - uogólniona wiedza na temat określonej klasy przedmiotów lub zdarzeń. Schematy pośredniczą zarówno w percepcji i kodowaniu materiału oraz przypominaniu.

• William James

- swymi rozważaniami przyczynił się do późniejszego rozróżnienia systemów pamięci krótkotrwałej i długotrwałej w wielomagazynowych modelach pamięci

- Pamięć pierwotna - wg Jamesa związana ze świadomością i czasem teraźniejszym, odpowiada treściom, których jesteśmy bezpośrednio świadomi w danej chwili

- Pamięć wtórna - zawiera wiedzę o zdarzeniach lub faktach, o których nie myślimy w danej chwili, ale zdajemy sobie sprawę z tego, że ich wcześniej doświadczaliśmy

• Francis Galton

- badania wyobraźni wzrokowej - próbując poznać różnice indywidualne, prosił naukowców by opisywali wygląd swego stołu i wszystkiego, co się na nim znajduje podczas danego dnia. Były to pierwsze systematyczne badania pamięci przeżyć osobistych i zawartych w niej obrazów.

- kwestionariusz Galtona posłużył za wzór badaczom pamięci autobiograficznej

- Galton pobierał próbki zawarte w swej pamięci za pomocą metody skojarzeń wywoływanych przez różne słowa

• Zygmunt Freud

- hipoteza wyparcia (represji) - mechanizm obronny ego, który nie dopuszcza do świadomości przykrych wspomnień. Wyparte wspomnienia są nieświadome, ale aktywnie wpływają na zachowanie, ujawniają się w snach, są przyczyna nerwic.

- zjawisko amnezji dziecięcej

3. Główne podejścia teoretyczne

• Asocjacjonizm klasyczny

- odwołanie do modelu Arystotelesa i empirystów brytyjskich

- umysł konstruuje wiedzę o świecie z prostych idei, swoistych „atomów psychicznych”, których pierwotnym źródłem są doświadczenia zmysłowe. Idee złożone powstają na podstawie skojarzeń między elementami prostymi, są tworzone w procesach przebiegających „z dołu do góry” (bottom-up)

- teoria asocjacji - traktowana jako ogólna teoria życia psychicznego, obejmuje percepcję, pamięć, wyobraźnię, myślenie

- prawa kojarzenia (podobieństwa, styczności, kontrastu) pozwalają rozumieć następujące procesy: powstawanie obrazów spostrzeżeniowych na podstawie elementarnych wrażeń, przewidywanie przyszłych zdarzeń, rozumowanie przyczynowo - skutkowe, tworzenie nastawień i oczekiwań,

- skojarzenie: wytworzony na podstawie doświadczenia związek pomiędzy elementami takimi jak myśli, wyobrażenia, bodźce, reakcje. Fizjologicznym odpowiednikiem skojarzenia jest ukształtowanie silnego połączenia nerwowego między określonymi ośrodkami w mózgu.

Jeśli dwa ośrodki w mózgu, odpowiadające zdarzeniom A i B zostaną podrażnione równocześnie, to pobudzenie rozchodzi się od nich po drogach nerwowych w różnych kierunkach. Ale najsilniej pobudzona jest droga A-B, co prowadzi do utorowania połączenia między tymi ośrodkami i w konsekwencji wystarcza pobudzenie jednego ośrodka by nastąpiła aktywacja drugiego. W ten sposób tworzy się w mózgu sieć skojarzeń o złożonej strukturze.

- Procesy pamięci przełożone na prawa powstawania, aktywizowania i rozpadu skojarzeń:

* zapamiętywanie - wytwarzanie skojarzeń między elementami materiału

* przypominanie - aktywacja asocjacji

* zapominanie - rozpad tych skojarzeń które nie były aktywizowane

- Siła asocjacji zależy od właściwości doświadczenia:

* wyrazistość,

* czas trwania,

* częstość występowania,

* zainteresowanie wzbudzone u obserwatora

- na aktywację asocjacji wpływają następujące czynniki:

* świeżość doświadczenia

* podobieństwo między wskazówką pobudzającą pamięć a oryginalnym doświadczeniem

* liczba współwystępujących asocjacji - interferencja

* chwilowo zmieniony stan umysłu (np. na skutek depresji)

• Behawioryzm

* badania Iwana Piertowicza Pawłowa nad warunkowaniem klasycznym przyczyniły się do rozwoju behawioryzmu. Wykazały, że związki skojarzeniowe nie ograniczają się do zjawisk świadomości, ale mogą mieć formę odruchów warunkowych - łączyć fizjologiczne stany pobudzenia w receptorach zmysłowych i organach wykonawczych (mięśnie, gruczoły).

* Edward L. Thorndike - warunkowanie instrumentalne - badania nad tym jak zwierzę uczy się zachowania prowadzącego do pożądanego efektu (kotki w „skrzynkach problemowych”).

Uczenie się metodą prób i błędów - forma uczenia, w którym w kolejnych próbach następuje eliminacja reakcji nieskutecznych i utrwalenie reakcji prowadzących do celu, przebiega automatycznie, nie wymaga żadnej aktywności poznawczej, bo rządzą nim ćwiczenia i prawo efektu - zachowania prowadzące do pożądanych skutków są powtarzane, a prowadzące do niepożądanych skutków - eliminowane.

* John Watson - przedmiotem badań powinny być tylko zachowania zewnętrzne, poddające się obserwacji i pomiarowi, a nie świadomość i stany umysłowe. Uogólniał odkrycia z badań na zwierzętach na uczenie się ludzi: „behawiorysta nie dostrzega linii oddzielającej człowieka od zwierzęcia”- por. założenie ciągłości ewolucyjnej między gatunkami w teorii Darwina.

- podejście behawiorystyczne przedefiniowało przedmiot psychologii = nauka o zachowaniu, nastąpiło rozszerzenie teorii skojarzeniowej na zachowania zewnętrzne.

Behawioryzm = odmiana asocjacjonizmu - zamiast analizy skojarzeń między idami lub wrażeniami, zajmował się procesem powstawania związków między zdefiniowanymi operacyjnie bodźcami (S) i reakcjami (R). Prawa warunkowania wyjaśniają dlaczego po danym bodźcu następuje określona reakcja. Podstawowym problemem behawiorystów było poznanie reguł rządzących uczeniem się zachowań - zachowanie zrozumiemy dopiero wtedy, gdy dowiemy się jak zostało przyswojone.

Behawioryzm - okres w którym psychologia ignorowała istnienie czynności umysłowych jak pamięć czy myślenie - charakterystyczny dla tego podejścia amentalizm najwięcej uwagi poświęcał uczeniu się.

• Badania nad uczeniem się werbalnym

- kontynuacja badań Ebbinghausa w orientacji behawiorystycznej: dążenie do stosowania ściśle obiektywnych metod badawczych i traktowaniu uczenia jako procesu tworzenia nowych asocjacji, tzw. tradycja badań nad uczeniem się na pamięć - dotyczyła głównie mechanicznego uczenia się przez powtarzanie.

- materiał: sylaby, cyfry, pojedyncze litery, słowa

- paradygmaty:

- uczenia się seryjnego - jak u Ebbinghausa

- uczenia się par skojarzeń - 1 element pary = bodziec, 2 element = reakcja (badaczy bardziej pochłonął sam paradygmat niż możliwość badania pamięci jak „archeolog, który bada swoją łopatę”)

- ateoretyczność badań - koncentracja badaczy na obserwacji zachowania, gromadzeniu danych empirycznych bez prób tworzenia teorii pamięci czy umysłu. Zajmowali się ustalaniem zależności a nie sprawdzaniem hipotez. Wg Ashcrafta ta postawa to agnostycyzm teoretyczny.

- wprowadza nowe pojęcia:

* transfer - wyjaśnia wpływ (pozytywny lub negatywny) wcześniejszego doświadczenia na późniejsze uczenie się nowego materiału. Polega na przenoszeniu wprawy lub ogólnych zasad wykonania jednego zadania na inne.

* interferencja - proces utrudniający przypomnienie danego materiału przez zakłócający wpływ treści przyswojonych wcześniej (interferencja proaktywna) lub przyswojonych później (interferencja retoraktywna). Interferencja - jeden z mechanizmów zapominania.

- dane zebrane w badaniach nad uczeniem się werbalnym dotyczą:

* uczenia się materiałów seryjnych i par skojarzeń

* zależność wyników od liczby prób

* zależność od czasu potrzebnego na przyswojenie jednego elementu

* podobieństwa elementów

* miejsca w serii

• Współczesne wersje asocjacjonizmu

- asocjacjonizm funkcjonuje obecnie w nurcie poznawczym po odrzuceniu mechanistycznego schematu S-R; opisuje związki między elementami psychicznymi (pojęciami, sądami, wyobrażeniami)

- modele neoasocjacjonistyczne - przedstawiają strukturę informacji w pamięci ludzkiej jako sieć węzłów i relacji rozumianych jako asocjacje.

Przykłady: sieciowe modele pamięci semantycznej - Collins i Quilian/ Collins i Loftus

model ludzkiej pamięci asocjacyjnej (ATC) - Anderson i Bower

- modele koneksjonistyczne = modele równoległego przetwarzania rozproszonego (PDP) są programami komputerowymi wzorowanymi na pracy mózgu; zakładają że informacje są magazynowane w sposób rozproszony w sieci połączonych ze sobą jednostek lub węzłów podobnych do neuronów. Połączenia mogą mieć charakter pobudzający lub hamujący i różną siłę. Sieci PDP są zdolne do uczenia, które prowadzi do zmian połączeń między węzłami. Teoria rozwijana głównie przez J.L. McClellanda i D.E. Rumelharta.

• Źródła rewolucji poznawczej

• krytyka behawioryzmu

- wprowadzono materiały pozwalające badanym na wykorzystanie wcześniejszej wiedzy

- nowe zainteresowania: powiązanie pamięci z percepcją, uwagą, myśleniem, obserwacja, że ludzie podczas przyswajania i wydobywania info z pamięci, próbują je organizować

- Noam Chomsky - krytyczna analiza koncepcji S-R w odniesieniu do języka - kształtowaniem zachowania za pomocą wzmocnień nie można wyjaśniać przyswajania ani języka ojczystego przez dzieci, ani wytwarzania i rozumienia wypowiedzi w kontekście

• rozwój technologii informacji

- istotny wpływ książek Ulrica Neissera - Cognitive Psychology (1967) - określa przedmiot badań psychologii poznawczej oraz ksiązki Millera, Galantera i Pribrama „Plany i struktura zachowania” - opis planów związanych z osiąganiem celu

- nowe pojęcia i paradygmaty zaczerpnięto z teorii informacji - np. kodowanie, dekodowanie, ograniczona pojemność systemu oraz przetwarzanie informacji - kolejno następujące po sobie operacje poznawcze, obejmujące analizę wejścia, kodowanie informacji, czyli nadawanie im formy symbolicznej, przechowywanie, organizowanie, interpretowanie a później wydobywanie ich i dekodowanie

• teoria sztucznej inteligencji

- cel: tworzenie sztucznych systemów naśladujących inteligentne zachowanie, np. rozwiązywanie problemów, rozumienie mowy, uczenie się np. Uniwersalny Rozwiązywacz Problemów (GPS) - Allen Newell i Herbert Simon

• powstanie komputerów

4. Charakterystyka podejścia poznawczego

Postulaty:

- pamięć ponownie w centrum zainteresowania

- dąży się do poznania wewnętrznych procesów umysłowych (odwrotnie niż behawioryzm)

- zakłada że procesy umysłowe istnieją, przebiegają w sposób regularny i mogą być badane naukowo

- próba zaglądnięcia do wnętrza umysłu - operacje umysłowe, procesy zachodzące między zadziałaniem bodźca a wystąpieniem reakcji

- psychologowie poznawczy badając zjawiska umysłowe, nie odwołują się do introspekcji, lecz do obiektywnych metod naukowych, weryfikują hipotezy teoretyczne, stosują ścisły pomiar przejawów określonych procesów i analizę statystyczną

- człowiek - aktywny podmiot własnych procesów poznawczych, nie jesteśmy istotami reaktywnymi, bo nasze zachowanie polega na przetwarzaniu informacji przy użyciu różnorodnych strategii, w znacznym stopniu świadomie kontrolowanych

- aktywność podmiotu wyraża się w selekcji informacji, interpretowaniu ich, porównaniu z wcześniejszą wiedzą, a także wytworzeniu własnej umysłowej stymulacji, gdy brak bodźców zewnętrznych.

- pojęcia: informacje, operacje, strategie

- bardzo poszerzona definicja pamięci - trudno oddzielić procesy pamięciowe od innych procesów poznawczych: percepcji, uwagi, myślenia

Metodologia:

- tworzenie modeli złożonych procesów poznawczych, a następnie sprawdzanie ichw warunkach eksperymentalnych lub przez symulację komputerową

- konstruowanie wielu modeli, często opartych na metaforach, np. metafora komputerowa - zakłada że ludzki system poznawczy przetwarza informacje podobnie jak komputer, postuluje analogiczne struktury i procesy. Błędne koło - tworzono komputer na wzór umysłu ludzkiego, by po latach pojmować umysł na podobieństwo komputera. Jednak prace nad sztuczna inteligencja wykazały, że człowiek i komputer mogą rozwiązywać te same problemy inaczej, wykorzystując inne procedury.

5. Badania nad pamięcią w warunkach naturalnych - podejście ekologiczne

- 1978 0 konferencja poświęcona praktycznym aspektom funkcjonowania pamięci - Ulric Neisser - ostra krytyka badań laboratoryjnych z powodu ograniczeń wprowadzanych po to, by umożliwić ścisłą kontrolę nad czynnikami wpływającymi na pamięć. Warunki laboratoryjne stwarzają sytuacje odległe od życia codziennego - pomijają większość istotnych pytań dotyczących natury i funkcji pamięci

- postulat trafności ekologicznej - Ulric Neisser - zaleca by w badaniach stosować zadania, materiały i sytuacje podobne do tych, które występują w życiu codziennym.

- podejście ekologiczne - cechy:

* funkcjonalne

* ma praktyczne implikacje

* pozwala badać zjawiska niemieszczące się w tradycyjnych paradygmatach

* podejście ekologiczne ma raczej charakter komplementarny - a nie konkurencyjny w stosunku do dotychczasowych badań.

* pozwala sprawdzić istniejące teorie i określić zakres generalizacji twierdzeń wyprowadzonych z badań laboratoryjnych

- nowe perspektywy badań: pamięć miejsc, twarzy, nazwisk, przeżyć osobistych, planów na przyszłość, związków między emocjami a pamięcią

- nowe nurty - pamięć autobiograficzna, związki między pamięcią autobiograficzną a tożsamością jednostki, pamięć prospektywna (plany na przyszłość), zjawisko roztargnienia (zapominanie o czynnościach, które należało wykonać), pamięć naocznych świadków, pamięć ekspertów i osób wyróżniających się osiągnięciami pamięciowymi.

- zarzuty przeciwników podejścia ekologicznego: obniżony poziom kontroli zmiennych utrudnia formułowanie ogólnych stwierdzeń. Zwiększenie precyzji badań = zmniejszenie trafności ekologicznej. Główni przeciwnicy: Banaji i Crowder - „bankructwo badań nad pamięcią w życiu codziennym”. Mimo wszystko większość badaczy zgadza się z tym, że potrzebne są oba rodzaje badań, każdy z nich ma swoje dziedziny badań, a metodologię należy dobrać odpowiednio do celów poznawczych. Badania nad pamięcią kontinuum od ściśle do słabo kontrolowanych warunków.

6. neuropsychologiczne i neuropoznawcze badania nad pamięcią

- nowa dziedzina - neurobiologia/neuronauka poznawcza - nauka oparta na nowych metodach badania aktywności mózgu podczas wykonywania zadań poznawczych. Cel - określenie związków miedzy procesami występującymi w mózgu a aktywnością umysłową.

- badania prowadzono dawniej wśród pacjentów z uszkodzeniami mózgu

- nieinwazyjne metody pozwalające uzyskiwać obrazy aktywności mózgu (obrazowanie czynnościowe), techniki emisyjnej tomografii komputerowej (PET) oraz rezonansu magnetycznego (fMRI) - mierzą one reakcje hemodynamiczne (przepływ krwi, magazynowanie właściwości krwi zależne od poziomu utlenienia) skorelowane ze zmianami aktywności neuronalnej.

8

---