PERIODYZACJA ROZWOJU :

1. Okres prenatalny - od poczęcia do narodzin

2. Wczesne dzieciństwo - od narodzin do 3 roku życia

• wiek niemowlęcy - od narodzin do końca 1 roku życia

• wiek poniemowlęcy - od 2 do 3 roku życia

Średnie dzieciństwo - okres przedszkolny - od 4 do 6 roku życia

Późne dzieciństwo - młodszy wiek szkolny - od 7 do 11/12 roku życia

Adolescencja - okres dojrzewania 0 od 11/12 do 20/23 roku życia

• wiek dorastania - od 11/12 do 15 roku życia

• wiek młodzieńczy - od 16 do 20/23 roku życia

• Wczesna dorosłość - od 20/23 do 35/40 roku życia

• Średnia dorosłość - od 35/40 do 55/60 roku życia

• Późna dorosłość - od 55/60 i więcej

CO DZIEDZICZYMY :

1. Indywidualny wzorzec tempa rozwoju - indywidualny wzorzec okresów przyspieszeń lub zahamowań rozwoju.

2. Budowę fizyczną i wygląd zewnętrzny - kształt głowy, nosa, kolor oczu, włosów.

3. Płeć.

4. Właściwości układu hormonalnego - produkcja i stężenie w organizmie hormonów np. testosteronu, adrenaliny.

5. Typ układu nerwowego - jego strukturę i funkcjonowanie, zestaw neuroprzekaźników.

6. Typ temperamentu - indywidualne zapotrzebowanie na bodźce z otoczenia, aktywność.

7. Stronność ciała - prawo i leworęczność

8. Niektóre choroby - zespół Downa, pląsawica Huntintona, anemia sierpowata.

9. Predyspozycje do pewnych chorób - schizofrenia, psychoza maniakalno-depresyjna, choroby nowotworowe.

NA CO MAJĄ WPŁYW GENY :

1. Ogólny stan zdrowia - ogólna odporność organizmu na czynniki szkodliwe.

2. Ogólne zasady metabolizmu - tendencja do tycia, podatność na uzależnienia.

3. Ogólna aktywność - ekstrawersja, introwersja

4. Sposoby ekspresji - mimika, pantomimika, manieryzmy.

5. Zdolności ogólne - iloraz inteligencji, maksymalne (potencjalne) możliwości poznawcze.

6. Uzdolnienia szczegółowe - muzyczne, plastyczne, motoryczne.

7. Zaburzenia umiejętności czytania - dysleksja (dotyczy kłopotów wynikających ze słuchu fonematycznego)

8. Podatność na lęki - tendencja do rozpaczania, zamartwiania się.

9. Odporność na stres - umiejętność radzenia sobie ze stresem.

10. Skłonność do zachowań agresywnych, aspołecznych, antyspołecznych.

OKRES PRENATALNY - OD ZAPŁODNIENIA DO URODZENIA :

I. Zygota : 0 - 2 tydzień

• przekazanie materiału genetycznego w 23 parach chromosomów

• zagnieżdżenie zapłodnionego jaja w macicy

II. Embrion : 2 - 8 tydzień

• tworzą się wszystkie zawiązki narządów wewnętrznych i zewnętrznych (kończyn górnych i dolnych, narządów płciowych)

• szybki rozwój głowy, twarzy, mózgu, który pod koniec fazy wysyła impulsy nerwowe koordynujące pracę organów wewnętrznych

• okres krytyczny dla działania wielu teratogenów

III. Płód : 3 - 9 miesiąc

3 miesiąc :

• dalszy rozwój rdzenia kręgowego i mózgu - formowanie głównych struktur mózgowych (widoczne reakcje na hałas)

• słyszalne serce, działają nerki, rozpoczyna się wydzielanie hormonów

4 miesiąc :

• gwałtowne przyspieszenie wzrostu (12 cm)

• całkowicie ukształtowane ręce, nogi, stopy, palce kończyn

• oczy posiadają powieki (ale są stale zamknięte)

• główne struktury mózgu przypominają mózg dorosłego

5 miesiąc :

• dalszy wzrost rozmiarów ciała (do 20 cm)

• wyczuwalne przez matkę pierwsze ruchy

• płód ma okresy snu i czuwania. Podczas czuwania ssie palec, ma czkawkę, fika koziołki

6 miesiąc :

• wzrost około 30- 35 cm

• na głowie pojawiają się włosy. Powieki otwierają się

• rozpoczyna się proces twardnienia kości

• fale mózgowe przypominają fale noworodka. Intensywny proces mielinizacji mózgu i tworzenia się połączeń nerwowych

• okres wrażliwy na pojawienie się teratogenów, w tym natury psychologicznej (emocji matki)

• ciągle małe szanse na przeżycie poza organizmem matki (niedojrzałość płuc i nerek)

7, 8, 9 miesiąc :

• wyraźny wzrost ciężaru i długości ciała (do ok. 3 kilogramów i 50 cm)

• przekaz przeciwciał od matki do płodu

• trwa mielinizacja włókien nerwowych i rozbudowa sieci połączeń nerwowych

• dojrzewa kora mózgowa - możliwość warunkowania, uczenia się i procesów pamięci, doświadczanie pierwotnych emocji

• zauważalne indywidualne różnice w funkcjonowaniu mózgu, co uwidacznia się e cechach temperamentu

• pojawia się faza snu REM - porządkowania informacji, doświadczeń.

WIEK NIEMOWLĘCY - OD NARODZIN DO KOŃCA 1 ROKU ŻYCIA :

Sfera motoryczna :

1. Postawa ciała, lokomocja

• 6 - 8 miesiąc życia : siedzi bez podparcia, pełza przy pomocy rąk

• 9 - 10 miesiąc życia : raczkuje, wstaje przy pomocy podparcia, stoi, chodzi podtrzymywane

• 10 - 12 miesiąc życia : samodzielne kroki

2. Rozwój chwytu

• 0 - 2 miesiąc życia : chwyt bezwarunkowy

• 2 - 4 miesiąc życia : okres neutralny, zanik odruchu bezwarunkowego

• 4 - 5 miesiąc życia : początek chwytu dowolnego, chwytają obie ręce, pracują barki, brak dominacji ręki

• 5 - 6 miesiąc życia : chwyt 4 palcami, nakładkowy

• 7 - 8 miesiąc życia : chwyt „nożycowy” kontrolowany wzrokiem

• 9 miesiąc życia : chwyt pęsetkowy

Sfera emocjonalna :

• do 3 miesiąca życia : stany pobudzenia emocjonalnego słabo zróżnicowane (uogólnione zadowolenie lub niezadowolenie) i łatwo zmieniające się (kontrolowane przez ośrodki podkorowe). Źródłem emocji są głównie stany własnego organizmu

• 11 - 12 miesiąc życia : źródłem emocji stają się inni ludzie, własne działania dziecka i ich efekty. Pojawiają się przywiązanie, radość, zazdrość, nieśmiałość. Nadal są to stany nietrwałe, łatwo zmieniające się od pozytywnych do negatywnych i odwrotnie

Sfera poznawcza : Już od urodzenia wszystkie zmysły dziecka są zdolne odbierać bodźce (informacje) z otoczenia, chociaż wybiórczo i nieprecyzyjnie.

• 0 - 2 miesiąc życia : dziecko ogranicza do ćwiczeń odruchów wodzonych

• 4 miesiąc życia : różnicowanie znanych twarzy i podstawowych barw. Mowa tzw. głużenie

• 5 miesiąc życia : pojawia się spostrzeganie głębi. Mowa tzw. gaworzenie - pełni funkcje ekspresji emocji

• 11 - 12 miesiąc życia : początek mowy właściwej. Pierwsze słowa (dwusylabowe) - mowa czynna. Rozumienie kilkunastu słów, poleceń - mowa bierna.

Myślenie ma postać sensomotoryczną - dziecko poznaje świat polisensorycznie (wszystkimi zmysłami), wykorzystując w tym celu także działanie.

Sfera społeczna :

• 3 miesiąc życia : tzw. „kompleks ożywienia” na widok matki

• 4 - 5 miesiąc życia : niezadowolenie, gdy nikt się nim nie zajmuje, obserwacja innych dzieci, reagowanie uśmiechem na obecność innych

• 6 - 8 miesiąc życia : oznaki przywiązania do opiekuna (matki) czyli nieufność wobec obcych, protest przeciw rozstaniu, redukcja negatywnych emocji wobec opiekuna

• 8 - 9 miesiąc życia : próby współdziałania z innymi (dawanie zabawki), naśladowanie ruchów innych, różnicowanie w wyglądzie twarzy wyrazu radości od strachu

• 11 - 12 miesiąc życia : zabawa z matką lub rodzeństwem, próby zwracania na siebie uwagi innych przez gaworzenie

• 12 miesiąc życia : początek procesu tzw. „odniesienia społecznego” - wykorzystywanie informacji płynących od innych (np. z mimiki) do regulacji własnego zachowania.

WIEK PONIEMOWLĘCY - OD 2 DO 3 ROKU ŻYCIA :

Sfera somatyczno - motoryczna :

1. Intensywny rozwój somatyczny wszystkich układów wewnętrznych np. mięśni, układu kostnego. Dalszy rozwój tkanki nerwowej, doskonalenie się połączeń nerwowych.

2. Manipulacja specyficzna - dostrojenie ruchów do kształtu przedmiotu (wielkość, oddalenie). Stopień rozwoju koordynacji wzrokowo-ruchowej umożliwia proste czynności konstrukcyjne :

• budowanie wieży z klocków (3-4 klocki w 18 miesiącu życia, 8 klocków w 30 miesiącu życia)

• budowanie „pociągów” z klocków

• budowanie „babek” z piasku

• Początki twórczości plastycznej (rysowania i malowania). Okres tzw. bazgrot i

głowonogów. Umiejętność rysowania kółka (3 rok życia).

4. Intensywna nauka posługiwania się przedmiotami codziennego użytku i samoobsługi

• 2 rok życia - posługuje się łyżką, ołówkiem

• 2,5 roku życia - przenosi szklankę napełnioną w połowie wodą, zdejmuje i nakłada części ubrania ( sweterek, spodnie)

• 3 rok życia - myje twarz i wyciera ręcznikiem

• Zdobywa umiejętności panowania nad swoim ciałem, co prowadzi do swobodnego

poruszania się w przestrzeni - chodzi, biega, wspina się, wchodzi po schodach, jeździ na trzykołowym rowerku.

Sfera poznawcza :

1. 12 - 18 miesiąc życia : poznaje przedmiot polisensorycznie, wykorzystując wiele tzw. schematów czynnościowych np. postukuje, obraca, ogląda, smakuje, potrząsa, obwąchuje - odkrywa stałość i obiektywność przedmiotu.

2. 18 - 24 miesiąc życia : tworzy umysłowe reprezentacje (obrazy) przedmiotów i wykorzystywanych na nich działań.

• myślenie nadal silnie związane z działaniem, ale pojawia się już myślenie o charakterze wyobrażeniowym (interioryzacja działań) - powiązanie myślenia z mową, tworzenie pojęć (słowo reprezentuje kilka, ale znanych przedmiotów)

• 24 - 36 miesiąc życia : zna około 2 tys. Słów i podstawowe reguły gramatyczne

(36 miesiąc życia), buduje proste zdania złożone z 3, 4 słów.

• pojęcie jest uogólnieniem wielu przedmiotów i odrywa się od ich cech sensorycznych, konkretnych (np. słowa meble, zabawka)

• poznaje takie systemy symboliczne jak : rysunek, muzyka, liczby. W zabawie ujawnia elementy fikcji : czynności „na niby”, symboliczne używanie przedmiotów, przyjmowanie ról innych osób

• pojawia się elementarne planowanie swoich działań np. określenie w co się będziemy bawić

• tworzy umysłowe reprezentacje świata społecznego (ludzi, sytuacji społecznych, zachowań społecznych)

• odkrywa istnienie umysłu - odmiennych pragnień, intencji i uczuć

• uwaga dziecka jest mimowolna, mało podzielna. W trzecim roku życia w zabawie trwa ok. 20/30 minut.

• Pamięć jest mimowolna ale szybka i trwała, mechaniczna.

• Pod koniec wieku poniemowlęcego dziecko osiąga elementarny poziom autonomii wobec świata, odkrywa własne ja fizyczne i psychiczne, przez słowa i wyobrażenia upośrednia (interioryzuje) kontakty z otoczeniem.

Rozwój emocjonalny :

1. Rozwój hamującego wpływu kory mózgowej na ośrodki podkorowe - wyrównanie proporcji procesów pobudzenia i hamowania. W pewnym stopniu dziecko może podporządkować się zakazom i nakazom otoczenia, powściągnąć zachcianki.

2. Nadal jednak uczucia dziecka są zmienne, żywe, a reakcje emocjonalne gwałtowne

3. Ważnym źródłem emocji są nadal potrzeby biologiczne i stan zdrowia. Znaczące miejsce zajmują jednak emocje związane z otoczeniem społecznym (uczucia miłości, nienawiści, współczucia). Nowymi źródłami emocji staja się słowa oraz odkrycie „ja” (np. zazdrość, wstyd, poczucie winy, zakłopotanie)

4. Utrwala się trwałe przywiązanie dziecka do określonych osób, choć jego objawy nabierają bardziej pośredniego i symbolicznego wyrazu

5. Pojawia się umiejętność rozumienia i interpretacji emocji innych (początki empatii)

6. Lepsze rozumienie innych może stać się źródłem lęków dziecka np. silny wzrost napięcia emocjonalnego w sytuacji konfliktów w rodzinie.

Rozwój społeczny : Inni ludzie stają się dla dziecka coraz bardziej ważni.

1. Silna potrzeba kontaktów z dorosłymi (zwłaszcza w 2 roku życia). Dziecko chętnie przebywa z opiekunami i naśladuje ich zachowania (tzw. manieryzmy środowiskowe)

2. Chętnie uczestniczy w codziennych czynnościach dorosłych (sprzątanie, pranie, gotowanie) - możliwość ukierunkowania dziecka prospołecznie

3. Uczy się rozumienia pragnień i intencji innych - pojawia się możliwość (ograniczona) przyjmowania perspektywy innych osób tzw. decentracja

4. Podlega intensywnemu „treningowi czystości”, który prowadzi do kontroli własnego ciała i jego funkcji trawiennych, podporządkowania się ustalonym społecznie regułom postępowania

5. W grach i zabawach pojawia się duża różnorodność reakcji wobec rówieśników. 2 rok życia to zabawa równoległa. 3 rok życia to zabawa wspólna, początek zabaw tematycznych

6. Początek zachowań altruistycznych - dzielenie się zabawkami, pomaganie płaczącym

7. Emocje negatywne mogą objawiać się agresją fizyczną wobec przedmiotów lub osób

8. Odkrycie „ja” wiąże się z pojawieniem się pierwszego tzw.. Okresu negatywizmu i uporu.

9. Pod koniec wieku poniemowlęcego dziecko :

• opanowało podstawy uspołecznionych sposobów zachowania, które zapewniają przystosowanie do innych (szczególnie w czasie zabaw grupowych)

• poszerzyło zakres kontaktów społecznych poza najbliższą rodzinę, a ważne miejsce zajmują inne dzieci

• wie doskonale czego się spodziewać od najbliższych

• doskonale zdaje sobie sprawę z potęgi swojego wpływu na otoczenie (rodziców, dziadków) i może tego nadużywać !

Rozwój osobowości :

1. Około 12 miesiąca życia - „odkrycie” swojej fizycznej odrębności

2. 15-24 miesiąc życia - odkrywanie swojego odbicia w lustrze, pojawia się poczucie własnej odrębności, początki tworzenia samowiedzy (dotyczy jedynie wyglądu zewnętrznego)

3. 36 miesiąc życia - „odkrycie” swojej odrębności psychicznej, dziecko zaczyna rozumieć, iż może być sprawcą zmian w otoczeniu, często używa zaimka „ja” i zwrotów „ja chcę”, „ja nie chcę”, „pęd posiadania” i wzrost negatywizmu i uporu.

WIEK PRZEDSZKOLNY - OD 4 DO 6 ROKU ŻYCIA

Sfera somatyczno - motoryczna :

1. Rozrost organizmu - około 2-3 kg rocznie

2. Podatność na infekcje, częste przeziębienia. Męczliwość fizyczna. Łatwo o początek wad postawy.

3. Zmiany w proporcjach ciała - wydłużenie kończyn

4. Układ nerwowy

• dalsza mielinizacja włókien nerwowych, zwłaszcza w płatach czołowych - koordynacja połączeń płatów czołowych z innymi strukturami mózgu

• wzrost produkcji neuroprzekaźników

• Wzrost sprawności motorycznej

• proste ruchy łączone są w kombinacje czynności ruchowych (bieg z kopaniem piłki, chwytanie i rzucanie piłki, skakanie na skakance)

• nowe umiejętności - jazda na łyżwach i rolkach, jazda na rowerze, taniec, pływanie

• Usprawnianie ruchów precyzyjnych rąk (trzyma ołówek, tnie nożyczkami)

• Usprawnianie koordynacji wzrokowo-ruchowej - rozwój rysunku i umiejętności odwzorowania

• Dymorfizm płciowy - zróżnicowanie sprawności i zainteresowań ruchowych dziewczynek i chłopców

• Rozwój samoobsługi - załatwianie potrzeb fizjologicznych (3 rok życia), ubieranie i rozbieranie (4 rok życia), jedzenie z wykorzystaniem sztućców (5 rok życia)

• Nieobce są mu zachowania negatywne

• nasilenie negatywizmu, jawnej odmowy (3/4 rok życia)

• napady buntu : odmowa + złość, gniew

• agresja - zachowania podejmowane z intencją szkodzenia innym (spadek pod koniec 6 roku życia)

• agresja instrumentalna - związana z dążeniem do upragnionego celu, skierowana raczej na przedmiot, przeszkodę (nasilenie 2-4 rok życia)

• agresja wroga - zorientowana „na osobę”, z intencją sprawienia bólu innym (wzrasta między 4 i 6 rokiem życia)

Rozwój społeczny :

1. Nadal silna więź (przywiązanie) z rodzicami, choć zmieniają się formy jej manifestowania. Mimo oddalenia od rodziców, dziecko ma silne wewnętrzne poczucie związku z nimi, na którym opiera poczucie bezpieczeństwa

2. Rozwój kontaktów z rówieśnikami. W różnorodnych zabawach i grach zespołowych podejmują współpracę, planują i ustalają wspólne cele. Nawiązują wczesne przyjaźnie - najczęściej w obrębie tej samej płci.

3. Intensywny proces socjalizacji - integrowania się dziecka z grupą społeczną, rówieśniczą. Prowadzi to do :

• zdobycia wiedzy, doświadczenia o grupie

• zdobycia wiedzy o rolach społecznych

• zdobycia wiedzy o regułach postępowania społecznego

• zdobycia wiedzy o wartościach grupowych

• opanowania umiejętności „poruszania się” w grupie

• Potrafi przyjmować cudzą perspektywę w oglądzie sytuacji, co umożliwia pojawienie

się zachowań prospołecznych - udzielania pomocy, pocieszania, dzielenia się, współdziałania

Rozwój emocjonalny :

1. Coraz lepiej rozumie emocje swoje i innych osób

2. Na podstawie przejawów emocji (mimiki, pantomimiki, mowy) przewiduje zachowania rówieśników w zabawie

3. Coraz bardziej świadome przyczyn emocji - świadome znaczenia porażki i niekorzystnych porównań, choć bardziej skłonne jest zwracać uwagę na zewnętrzne przyczyny emocji

4. Potrafi manipulować zachowaniami i emocjami innych poprzez wyrażenie własnych emocji

5. Dalszy rozwój kontroli zachowania przez ośrodki korowe i nauka społecznych reguł wyrażania emocji - rozwija zdolność regulacji ekspresji własnych emocji, jest zdolne do hamowania przejawów emocji negatywnych

6. Przejawia uczucia poznawcze, moralne, społeczne, estetyczne

7. W pewnych sytuacjach społecznych doznaje uczucia lęku - przed brakiem akceptacji kolegów, przed osamotnieniem, przed ośmieszeniem. Równocześnie może przeżywać wstyd przed okazywaniem lęku, strachu, tłumi lęk, okazuje gniew.

Rozwój poznawczy :

1. Percepcja

• doskonalenie różnicowania bodźców w zakresie zmysłu wzroku, słuchu, dotyku

• rozróżnianie barw i odcieni barwnych

• rozpoznawanie kształtu figur geometrycznych, liter, cyfr i ich odwzorowanie - doskonalenie koordynacji wzrokowo-ruchowej

• brak jeszcze ujmowania dokładnie wielkości i proporcji przedmiotów i ich części składowych. W rysunkach brak perspektywy

• wzrasta wrażliwość słuchowa - słuch muzyczny, słuch fonematyczny

• tzw. egocentryzm czasowy - subiektywne odczuwanie czasu, dominacja „tu i teraz”

• orientacja w przestrzeni - potrafi rozpoznawać wiele miejsc i je opisać. Poprawnie używa wielu pojęć odnoszących się do ujmowania przestrzeni np. góra, dół, wysoko, daleko

2. Pamięć

• wzrasta pojemność (zakres)

• bogaci się treściowo - różnorodność wiadomości

• pojawiają się skuteczne strategie zapamiętywania (6/7 rok życia) np. powtarzanie, organizowanie materiału (grupowanie)

3. Mowa

• gwałtowny rozwój języka

• szybki wzrost zasobu słów - przyswaja ok. 10 słów dziennie. W 5/6 roku życia dysponuje 15-20 tys. słów. Są tu nazwy zawodów, jednostki miary i wagi (kg, litr), pojęcia czasowe (miesiące, pory roku), pojęcia obrzędowe (ślub, imieniny)

• tworzy zgodnie z regułami językowymi tzw. neologizmy - nowe słowa przez analogię do słów znanych np. kawniki, rąba, dżemować, szybiarz

• mówi pełnymi, rozwiniętymi zdaniami, używa czasu przeszłego, liczby mnogiej, strony biernej

• opanowuje wiele sprawności komunikacyjnych - opowiadanie, prośba, pytanie, streszczenie, prowadzenie konwersacji

4. Myślenie

• konkretno-wyobrażeniowe - zdolność do myślenia o przedmiocie bez zmysłowego kontaktu z nim

• rozwój obrazów umysłowych, umysłowych reprezentacji rzeczywistości (reprodukcyjnych i antycypacyjnych, statycznych i transformacyjnych)

• podstawowe operacje - porównywanie, szeregowanie, klasyfikowanie. Nadal podporządkowane są konkretnym celom i zadaniom praktycznym, rozwiązywaniu problemów w zabawie

• zrozumienie zasady zachowania stałości i niezmienności (przedmiotu, ilości, masy, ciężaru)

• opanowuje strategie rozumowania przyczynowo-skutkowego, chociaż często dowolnie zestawia fakty na zasadzie „wszystko ze wszystkim” (tzw. brak powściągu myślowego)

• posługuje się symbolami - rekwizyty w zabawie, działania „na niby”, przyjmowanie roli w zabawie, symboliczne przedstawianie rzeczywistości na rysunku np. schemat postaci drzewa, człowieka

• coraz bardziej świadome planowanie działań

5. Rozkwit teorii umysłu - pozwalający wyjaśnić i przewidywać zachowania innych

• ok. 4 roku życia - odróżnia realne zdarzenia od swoich (lub innych ludzi) przekonań na ich temat. Wie, że różni ludzie mogą mieć różne zdania na ten sam temat

• ok. 6 roku życia - zaczyna rozumieć, że istnieje coś takiego jak umysł, w którym zachodzi myślenie, jako swoista aktywność wewnętrzna. Ma i wykorzystuje wiedzę o stanach psychicznych.

Rozwój osobowości :

1. Związek mechanizmów kształtowania osobowości z typem temperamentu dziecka, rozwojem jego sfery poznawczej, społecznej, emocjonalnej

2. Mechanizmy i narzędzia budowania osobowości:

• identyfikacja z osobami znaczącymi

• naśladowanie i modelowanie

• naśladowanie i modelowanie

• sytuacje i doświadczenia typowe, codzienne

• sytuacje wyjątkowe, doświadczenia traumatyczne

• Budowanie poczucia własnej podmiotowości - świadomość iż jest się sprawcą pewnych zdarzeń i skutków ( w 3 roku życia objawem jest obstawanie przy swoim pragnieniu robienia czegoś samodzielnie)

• Ustalanie tożsamości płciowej :

• wie, że natura dziewczynki/chłopcy jest stała i niezależna od ubioru czy długości włosów (tzw. stałość płci)

• świadome stabilności płci tzn. iż przez całe życie jesteśmy osobą tej samej płci

• poznaje jakie zachowania wiążą się z faktem bycia dziewczynką/chłopcem-uczenie się roli społecznej związanej z płcią, z czym wiąże się bycie dziewczynką/chłopcem w danej kulturze.

• Rozwój zdolności do samokontroli czyli działania zgodnie z oczekiwaniami osób znaczących, nawet przy braku zewnętrznej kontroli. Objawia się w możliwości powstrzymywania się od :

• natychmiastowego działania (stosowanie się do poleceń i reguł)

• ujawnienia emocji (4 rok życia-początek kontroli emocji)

• szybkiego wyprowadzania wniosków (5-10 rok życia-rozwaga w odpowiadaniu na pytania)

• dokonywania wyborów bez rozważenia sytuacji (4-6 rok życia-początek planowania działań)

• domagania się natychmiastowej nagrody (odraczanie gratyfikacji)

• Kształtowanie poczucia obowiązku

• Początki obrazu własnej osoby i samooceny związane z myśleniem konkretnym: samowiedza zawiera pojedyncze, niezależne od siebie informacje na temat różnych aspektów własnej osoby. W skład obrazu samego siebie wchodzą najczęściej : imię, płeć, posiadane przedmioty, codzienne zachowania.

MŁODSZY WIEK SZKOLNY : OD 7 DO 11/12 ROKU ŻYCIA

Sfera somatyczno - motoryczna :

1. Zmiany fizyczne nie są już tak wyraźne. Waga i wzrost przyhamowują na rzecz wewnętrznego rozrastania i dojrzewania organizmu

2. W 7/8 roku życia kościec jest jeszcze bardzo słaby-łatwo ulega deformacjom, nie powinien być znacznie obciążany

3. Dalsza koordynacja działania dużych grup mięśni. Zwiększa się szybkość i siła działania. Duża potrzeba ruchu. Uczestnictwo w grach zespołowych i sportowych.

4. Rozwój drobnych grup mięśni. Większa precyzja motoryki, chociaż nadal przewaga ruchów zamaszystych i silnych nad wymagającymi dokładności.

5. Rozwój koordynacji wzrokowo-ruchowej. Precyzja pracy rąk, możliwe pisanie, rysowanie, wycinanie, gra na instrumentach.

6. Prawie zakończony rozrost mózgu w zakresie ciężaru. Trwa proces mielinizacji w obrębie wyższych pięter mózgu.

7. Wzrasta odporność organizmu na zachorowanie.

8. Wzrasta ryzyko uszkodzeń ciała w wyniku nieszczęśliwych wypadków - złamania, skaleczenia, oparzenia.

Sfera poznawcza :

1. Aktywność poznawcza staje się dowolna, selektywna i systematyczna.

2. Znacznie poszerza się zakres wiedzy, w tym o informacje dotyczące zjawisk odległych w czasie i przestrzeni.

3. Wykorzystanie słowa pisanego-nauka czytania i pisania.

4. Ćwiczenie czynności umysłowych - analizy, syntezy, rozumowania, wnioskowania.

5. Percepcja :

• zostaje ukierunkowana i zorganizowana-patrzenie, obserwowanie

• dobry poziom słuchu fonematycznego - umiejętność analizy i syntezy dźwięków mowy

• Uwaga :

• coraz bardziej dowolna, przerzutna, podzielna, kontrolowana wewnętrznie, choć występują tu znaczne różnice indywidualne

• strategie koncentracji uwagi. Uczeń potrafi powiedzieć kiedy, na co, w jaki sposób należy zwracać uwagę.

• Pamięć, uczenie się :

• pamięć w coraz większym stopniu dowolna i logiczna

• wzrost szybkości, trwałości i pojemności pamięci

• potrafi w sposób zamierzony uczyć się i odtwarzać materiał

• tworzy strategie zapamiętywania

• osiąga zdolność świadomego i kontrolowanego rozwiązywania problemów (nadal konkretnych)

• Mowa :

• dalszy wzrost zasobu słów - od 5 do 10 tys. słów rocznie

• znaczny postęp sprawności komunikacyjnych - nawiązywanie rozmowy, podtrzymywanie wątku w rozmowie, przekonywanie, grzeczne odmawianie, komentarze

• umiejętność czytania i pisania - mowa pisana

9. Myślenie - stadium operacji konkretnych :

• odwracalność czynności umysłowych - zrozumienie, że zarówno działania fizyczne jak i umysłowe są odwracalne

• zdolność nabywania i przetwarzania informacji o świecie i o sobie na poziomie konkretu, z próbami operowania symbolami

• zmniejszenie się zależności myślenia od bezpośrednich danych zmysłowych, a oparcie się na wyobrażeniach - myślenie oglądowo-obrazowe

• wytworzone pojęcie stałości liczby, długości, wagi i objętości - możliwe operacje na pojęciach fizycznych, matematycznych oraz społecznych

• pojawienie się myślenia logicznego - przeprowadza wnioskowanie o charakterze przyczynowo-skutkowym. Znaczny postęp w zdolnościach wnioskowania.

• decentracja poznawcza - umiejętność ujmowania rzeczywistości z różnych punktów widzenia, a następnie integrowania ich w ogólny obraz stanu rzeczy

• stopniowe doskonalenie korzystania z pojęć abstrakcyjnych

Sfera emocjonalno - społeczna :

1. Dalsze zwiększenie regulacyjnej roli ośrodków korowych - intelektualizacja emocji, rozwój uczuć wyższych

2. Dalsze różnicowanie źródeł emocji - ważne miejsce w tym zakresie zajmuje życie szkolne

3. Procesy emocjonalne stają się bardziej stałe (nastroje i ustosunkowania emocjonalne) oraz bardziej adekwatne do wywołującej jej przyczyny

4. Nowe uczucia wyższe - poczucie sprawiedliwości, niesprawiedliwości, dumy, solidarności, obowiązku

5. Wejście w nowe środowisko społeczne - poszerzanie kontaktów, podjęcie nowych ról społecznych, wykonywanie nowych obowiązków i zadań

6. Istotne jakościowe przeobrażenia w stosunkach z dorosłymi - nowe autorytety

7. Związek z rodzicami nie jest już taki jawnie czuły, mniej jest zachowań przywiązaniowych, ale więź emocjonalna nie słabnie

8. Zmiany w percepcji i akceptacji autorytetów - od konkretnych osób/opiekunów do ogólnych kategorii

9. Wzrost znaczenia kontaktów z rówieśnikami, w tym także poza domem i poza szkołą

10. 7-9 rok życia - kierowanie się normami instytucji/szkoły. Od 10/11 roku życia częstsze uwzględnianie norm grupy rówieśniczej

11. W I-II klasie nie interesuje go opinia kolegów, tylko nauczyciela. W IV klasie wyraźnie liczy się opinia klasy

12. Segregacja płciowa w zabawach i przyjaźniach

13. Zmiany w spostrzeganiu innych ludzi - uwzględnianie właściwości wewnętrznych, sądy wartościujące, porównywanie zachowań

14. Planowe i zorganizowane wprowadzenie w szerszy krąg społeczny - środowisko, kulturę

15. Decentracja społeczna - umiejętność przyjmowania punktu widzenia innej osoby w zakresie percepcji, myślenia oraz odczuwania

16. Agresja :

• u chłopców - słabnie agresja fizyczna, wzrasta werbalna

• u dziewcząt - wzrasta agresja społeczna, której celem jest zniszczenie czyjegoś poczucia własnej wartości

Rozwój osobowości :

1. Budowanie struktur poznawczych - budowanie uogólnionych przekonań na temat rzeczywistości i swojego w niej miejsca-początek kształtowania trwałych preferencji i postaw. Około 12 roku życia ukształtowane są podstawy obrazu świata w kategoriach opisu i wartości tzw. dziecięca koncepcja świata.

2. Początek procesów internalizacji norm i standardów zachowań prezentowanych przez ważne dla dziecka osoby (modele) - początek struktury programów czynności (charakteru).

3. Budowanie samowiedzy (struktury JA) - kształtowanie się świadomości siebie jako podmiotu własnych działań poprzez porównywanie siebie i innych oraz porównywanie siebie w różnych rolach i sytuacjach

4. Wzbogacanie i integrowanie doświadczeń o sobie i wiedzy o swoich sukcesach i niepowodzeniach, możliwościach i zdolnościach, kompetencjach i rolach społecznych. Prowadzi to do rozbudowania JA-REALNEGO, urealistycznienia i uogólnienia samooceny.

5. Początki poczucia własnej wartości opartego na

• bezpośrednim porównywaniu własnych wyników z wynikami innych

• porównywaniu oczekiwań z realnymi wynikami

• informacjach i ocenach o sobie płynących od innych, głównie w wymiarze ważnych dla samego dziecka a przekazywanych przez osoby dla niego znaczące

• poczuciu wsparcia społecznego (głównie od rodziców i rówieśników)

6. Intensywny trening sprawności i kompetencji prowadzi do ogólnych przekonań o własnej skuteczności (poczucie sprawstwa) i możliwości wpływania na swoje otoczenie (poczucie kontroli zdarzeń). Pozytywne doświadczenia w tym zakresie prowadzą do wysokiej samooceny, akceptacji samego siebie, ukształtowania się motywacji wewnętrznej i tzw. wewnątrzstresowości.

OKRES DORASTANIA - ADOLESCENCJA :

Sfera somatyczno - biologiczna :

1. Skok pokwitaniowy - wzmożone tempo przyrostu długości i ciężaru ciała w stosunkowo krótkim czasie. Dziewczęta - od 10/11 do 12/13 roku życia. Chłopcy - od 12 do 15 roku życia

2. OUN (podwzgórze) uaktywnia układ hormonalny. Który rozpoczyna intensywną produkcję estrogenu (dziewczęta) i testosteronu (chłopcy). Rozwój połączeń w obrębie płatów czołowych i przedczołowych. Rozwój myślenia hipotetyczno-dedukcyjnego.

3. Różnicowanie budowy ciała dziewcząt i chłopców. Drugo- i trzeciorzędowe cechy płciowe. Intensywny rozwój narządów płciowych.

4. Dysproporcje w sylwetkach ciała - tzw. sylwetka wyrostka/podlotka. Nadpobudliwość ruchowa, ruchy niezgrabne, ociężałe.

5. W II fazie dymorfizm płciowy : dziewczęta - ruchy płynne, elastyczne, precyzyjne; chłopcy - wzrost siły motoryki.

6. Zmiany hormonalne wpływają na wzrost wrażliwości i pobudliwości układu nerwowego. Zachwianiu ulega równowaga procesów pobudzenia i hamowania - zmiany w sferze emocjonalnej.

7. Specyficzne tempo rozwoju układu kostnego, mięśniowego i sercowo-naczyniowego powoduje częste bóle mięśniowe, wahania ciśnienia krwi, podatność na choroby, omdlenia.

8. Na bazie zmian hormonalnych rozwijają się potrzeby seksualne - początkowo mają postać stanu ogólnego pobudzenia, a następnie przyjmują formę dążenia ku osobie płci przeciwnej (najczęściej).

Sfera społeczna :

1. Kryzys dotychczasowych autorytetów (rodziców i nauczycieli). Apogeum - 15/16 rok życia. Powrót do rodziny na nowych zasadach (tzw. odpępowienie) - 17/18 rok życia.

2. Konflikty z dorosłymi. Źródła - nieokreślony status dorastających, tendencje do unikania kontroli dorosłych.

3. Ogromny wzrost znaczenia grupy rówieśniczej :

• zaspakaja potrzeby bezpieczeństwa, uznania, przynależności

• określa standardy zachowania i wartościowania

• wpływa na kształtowanie poczucia własnej wartości i tożsamości

• czasem zastępuje rodzinę

• Relacje dziewcząt/chłopców :

• 10/12 rok życia - antagonizm między osobami o różnej płci (dziewczęta i chłopcy unikają się wzajemnie)

• 12/14 rok życia - dziewczęta interesują się chłopcami (często starszymi) i dążą do zwrócenia ich uwagi. Chłopcy nadal przedkładają własne towarzystwo

• 14/16 rok życia - chłopcy zwracają się ku dziewczętom, tworzą się „pary”.

• 16/19 rok życia - pierwsze miłości i pierwsze doświadczenia seksualne

• Okres moralności autonomicznej :

• początkowo pryncypialny stosunek do zasad moralnych - obowiązują one zawsze i wszędzie

• następnie relatywizm moralny - złożone sytuacje społeczne wymagają plastycznego postępowania i bezwzględne stosowanie zasad może być przyczyną konfliktów

Sfera emocjonalna :

1. Wczesna adolescencja :

• wzmożona emocjonalność. Zmiany w treściach przeżyć oraz ich formie (przebiegu, dynamice), wyraźne gwałtowne reakcje emocjonalne

• znaczny wzrost pobudliwości i chwiejności (labilności) emocjonalnej. Oscylacja między nastrojami krańcowymi.

• duża wrażliwość na bodźce natury seksualnej

• silne potrzeby - samostanowienia, akceptacji, uznania, sukcesu, miłości

• przewaga emocji negatywnych - obawy przed ośmieszeniem i odrzuceniem, poczucie wstydu i winy, złości i gniewu

• tendencja do maskowania emocji. Manifestowanie nonszalancji, sarkazmu, ironii, przekory

• pogoń za sensacją, siłą przeżyć - tendencje do zachowań ryzykownych. Ich cele to potwierdzenie dorosłości, rodzenie sobie z lękiem, zdobycie akceptacji i uznania rówieśników

• tzw. przedmiotowość uczuć - odczuwanie wyraźnych emocji bez możliwości wskazania ich przyczyny. Stany nieokreślonych tęsknot, lęków, pragnień

• dominacja sfery emocjonalnej nad innymi sferami rozwoju. Okres „burzy i naporu”

• Późna adolescencja:

• wyrównanie procesów pobudzenia i hamowania - zwiększa się równowaga emocjonalna

• wyrównanie emocji pozytywnych i negatywnych

• wzrost tolerancji na zwłokę

• wzrost kontroli reakcji emocjonalnych

Sfera poznawcza :

1. Doskonalenie wszystkich funkcji poznawczych :

• od rzeczywistości do możliwości

• od konkretu do abstrakcji

• od „tu i teraz” do przyszłości

• Rozwój wszystkich zmysłów osiąga szczytową sprawność - najniższe progi wrażliwości, największa czułość zmysłów

• W procesach pamięciowych dominuje pamięć logiczna i dowolna, a w procesach uczenia się - wyższe formy uczenia (przez zrozumienie, rozwiązywanie problemów)

• Bardzo żywa wyobraźnia, połączona z wrażliwością emocjonalną. Młodzieńcza twórczość - pamiętniki, poezja, eseje, listy, twórczość muzyczna i plastyczna

• Zainteresowania społeczne, kulturalne, polityczne, moralne

• Tzw. monitoring kognitywny (poznawczy) - obserwacja i analiza własnego umysłu, psychiki

• Myślenie abstrakcyjne, hipotetyczno-dedukcyjne :

• rozumowanie : „jeśli - to...”

• rozumienie przenośni, symboli, pojęć przestrzennych i czasowych

• wykrywanie zależności, zestawianie sądów, wyprowadzanie wniosków

• stawianie hipotez, rozwiązywanie problemów teoretycznych, społecznych, filozoficznych, moralnych

• metaforyczne ujmowanie zdarzeń

• krytycyzm wobec otoczenia, wykrywanie sprzeczności i niekonsekwencji

• zdolność do refleksji i autorefleksji, formułowanie własnych wniosków i poglądów

Rozwój osobowości :

1. Rozbudowanie struktur poznawczych :

• scalanie dotychczasowej wiedzy i doświadczenia

• uogólnianie i integrowanie wiedzy o świecie i panujących w nim relacjach

• włączenie elementów abstrakcyjnych, filozoficznych, moralnych

• Rozbudowa sieci wartości :

• zadawanie pytań o dobro i zło, wolność i godność jednostki, granice tolerancji, istotę i granice prawdy

• budowanie światopoglądu

• poszukiwanie filozofii i sensu życia

• tworzenie długo falowych planów związanych z wyborem głównych dla siebie celów działania

• Intensywne poszukiwanie i krystalizowanie poczucia tożsamości:

• scalanie dotychczasowej wiedzy o sobie jako ciągłości swojego istnienia połączonego ze zmienianiem siebie

• integracja własnej przeszłości z teraźniejszością i koncepcją przyszłości

• identyfikacja z własną płcią i związaną z nią rolą społeczną

• silne poczucie własnej odrębności (inności)

• Budowa JA-IDEALNEGO jako wizji siebie i swojej przyszłości.

„Istotą rozwoju osobowości jest rosnąca swoboda wyboru, której naturalną konsekwencją jest odpowiedzialność za własne czyny” (J. Kozielecki : Trangresyjna koncepcja człowieka).

GŁÓWNE ZASADY I PRAWIDŁOWOŚCI ROZWOJU :

1. Zasada indywidualnego tempa rozwoju - indywidualny, charakterystyczny dla jednostki wzorzec okresów przyspieszeń i zahamowań w jej rozwoju fizycznym i psychicznym

2. Istnienie okresów krytycznych - czas, w którym pojawienie się (lub brak) pewnego rodzaju doświadczeń ma szczególne znaczenie dla dalszego rozwoju. Inaczej jest to okres podatności na pewne doświadczenia.

3. Zasada interakcyjnego wpływu czynników rozwojowych - przebieg i efekty rozwoju człowieka są wypadkową współdziałania wielu czynników

STRUKTURY EMOCJONALNO - MOTYWACYJNE

Względnie stałe ustosunkowania emocjonalne podmiotu wobec elementów rzeczywistości oraz względnie stałe tendencje motywacyjne, wyrażające się głównymi kierunkami działań podmiotu. U ich podstawy stoi indywidualna hierarchia wartości (sieć wartości).

STRUKTURY PROGRAMÓW CZYNNOŚCI (CHARAKTER)

System ogólnych zasad postępowania podmiotu. Jego indywidualne „reguły gry”, normy, którymi kieruje się w swych działaniach (np. nie kradnij, bądź uczciwy lub bądź cwany, wymagaj dużo od siebie i od innych lub nie należy przesadzać z pracowitością itp.). Dają efekt stałości, powtarzalności i przewidywalności naszego zachowania.

STRUKTURY POZNAWCZE = SCHEMATY POZNAWCZE = KONSTRUKTY OSOBISTE = MAPA (OBRAZ) ŚWIATA

System informacji o otaczającej człowieka rzeczywistości, zbudowany na bazie indywidualnych doświadczeń jednostki, pełniący ważne funkcje w jej działaniu.

Jest to umysłowa reprezentacja rzeczywistości, będąca indywidualna (subiektywną) wersją (interpretacją) tej rzeczywistości.

Jest względnie stała, dążąca do samopodtrzymywania, nie zawsze uświadamiana przez jednostkę.

OSOBOWOŚĆ - STRUKTURA PSYCHICZNA

Indywidualny system uogólnionej wiedzy podmiotu o otaczającej rzeczywistości, o sobie samym, wartościach i zasadach postępowania. Kształtuje się w toku indywidualnego rozwoju jednostki. Jest głównym regulatorem zachowania.

DEFINICJA WEDŁUG J. REYKOWSKIEGO :

Centralny system integracji i regulacji czynności człowieka.

ORGANIZACJA WEWNĘTRZNA - ELEMENTY SKŁADOWE :

1. Struktury poznawcze

2. Struktury emocjonalno - motywacyjne (sieć wartości) POSTAWY

3. Struktury programów czynności (charakter)

STRUKTURA „JA” - SAMOWIEDZA

Poznawcza, umysłowa reprezentacja własnej osoby.

System wiedzy zakodowanej w pamięci trwałej podmiotu, a odnoszącej się do niego samego. Składa się z informacji odpowiadających na pytania :

• jaka/jaki jestem - tzw. JA-REALNE

• jaka/jaki chciał(a)bym być - tzw. JA-IDEALNE

Ma ogromny wpływ na nasze funkcjonowanie. Wpływa na:

• sferę poznawczą

• sferę emocjonalną

• sferę motywacyjna

• funkcjonowanie społeczne

• funkcjonowanie zadaniowe

• ogólny poziom odporności na stres

FUNKCJE STRUKTUR POZNAWCZYCH - INDYWIDUALNYCH KONCEPCJI :

1. Determinują percepcję aktualnych zdarzeń, wpływają na rozpoznanie (diagnozę) sytuacji

2. Są podstawą rozumienia, interpretacji zdarzeń i otoczenia

3. Determinują antycypację zdarzeń i sytuacji

4. Wpływają na podejmowanie decyzji i dokonywanie wyborów

5. Determinują rzeczywiste zachowania i działania

POZIOM SAMOAKCEPTACJI (Psa)

Stopień akceptacji siebie samego, wynikający ze stopnia rozbieżności między JA-REALNYM a JA-IDEALNYM.

Gdy rozbieżność ta jest duża poziom samoakceptacji jest niski.

Gdy rozbieżność jest mała poziom samoakceptacji jest wysoki.

Poziom samoakceptacji wpływa na :

• stałość samooceny

• poczucie własnej wartości

• siłę i elastyczność motywacji

• równowagę emocjonalną

• efektywność samokontroli emocjonalnej

• odporność na sytuacje trudne i stres

• orientację zadaniową lub egocentryczną

• podatność na wpływy sytuacyjne (wewnątrz lub zewnątrzstresowość)

• rzeczowe wykorzystanie ocen i krytyki

• funkcjonowanie społeczne (techniki ingracjacyjne, kryteria oceny innych)

POCZUCIE TOŻSAMOŚCI

System informacji o sobie, umożliwiający powstanie przekonania o własnej ciągłości w czasie i przestrzeni oraz odrębności od innych.

Umożliwia odpowiedź na pytanie : kim jestem ?

POCZUCIE KONTROLI OSOBISTEJ

System informacji umożliwiający powstanie przekonania o możliwościach wpływania na otoczenie i przebieg wydarzeń poprzez własne działania.

Może być przyczyną specyficznych zjawisk w sferze poznawczej, które można nazwać złudzeniami. Są to :

• złudne, uproszczone rozumienie rzeczywistości

• złudzenie współzależności

• złudzenie kontrolowalności

• hipoteza sprawiedliwego świata

• złudzenie swobody

POCZUCIE WŁASNEJ WARTOŚCI

System informacji o sobie umożliwiający powstanie przekonania o ważności własnej osoby i jej wartościowości (pozytywności).

Umożliwia przepisywanie stosunkowo wysokiej pozycji w sieci wartości dla JA.

Wpływa na nasze funkcjonowanie poprzez :

1. sposób zorganizowania całej samowiedzy (wady i zalety)

2. tworzenie tzw. Poznawczych mechanizmów obronnych

3. spostrzeganie przyczyn sukcesów i porażek (własnych i innych ludzi)

4. wywoływanie motywacji (a za nimi działań), których celem jest podtrzymanie lub podniesienie poczucia własnej wartości

5. organizowanie aktywności zadaniowej

6. organizowanie kontaktów społecznych--

9

---