Andragogika- zagadnienia

1. Etymologia terminu andragogika i terminy pokrewne.

Termin „andragogika” posiada rodowód grecki aner (andros) i agein (ago). Słowo „aner” oznacza mężczyzna, mąż, człowiek, „gen”... andros, słowo agein - prowadzić (ago-prowadzę). Pojęcie andragogika wskazuje te destygnaty, które mieszczą się w szeroko rozumianym pojęciu wychowania człowieka dorosłego. Społeczna użyteczność pojęcia andragogika dowodzi, że jest ono naciskiem takich znaczeń jak: kształcenie, celowe kierowanie rozwojem, kształtowanie osobowości, uczenie się i włączanie człowieka dorosłego w życie społeczne.

Definicja ze słownika pedagogicznego:

Andragogika- dział pedagogiki zajmujący się zagadnieniami pobudzania, ukierunkowywania i wspomagania procesów wychowania, kształcenia i samokształcenia ludzi dorosłych.

2. Rozwój andragogiki jako subdyscypliny pedagogiki; nauki wspierające i współdziałające z andragogiką.

Andragogika to subdyscyplina pedagogiki zajmująca się kształceniem dorosłych. Dziedzina ta powstała w XX wieku. Początkowo stanowiła część składową pedagogiki ogólnej i filozofii wychowania. Jej rozwój związany jest także z antropologią filozoficzną, psychologią człowieka dorosłego, etyką, socjologią kultury i wychowania, historią oświaty i myśli pedagogicznej.
Andragogika to nauka o celach, treściach, formach, metodach, zasadach nauczania, kształcenia, wychowania, samokształcenia, samowychowania ludzi dorosłych. Jest nauką społeczną, humanistyczną i o wychowaniu.
W jej skład wchodzą takie działy jak:
- andragogika dorosłych (wprowadzenie do działów szczegółowych)
- teoria wychowania ludzi dorosłych (charakteryzuje się aktywnością ludzi dorosłych; co robić aby zmieniać swoje poglądy itp.)
- dydaktyka dorosłych (teoria nauczania ludzi dorosłych)
- historia andragogiki (pewne rzeczy są ponadczasowe, przekłada się je na grunt

andragogiki, pewne się ulepsza).
Przedmiot zainteresowania tej nauki jest trójstopniowy:
- zajmuje się możliwościami rozwoju ludzi dorosłych, ich edukacją,
- procesami, które składają się na edukację, w obrębie tych procesów jeszcze bardziej szczegółowymi procesami,
- odpowiednie instytucie w których ten proces zachodzi, np. szkoła, przychodnia lekarska, biblioteka, czytelnia, zakłady pracy.
Wychowanie:
- proces przystosowywania się człowieka do zmian, które wokół niego się odbywają w rozmaitych dziedzinach życia,
- zachowanie indywidualności człowieka oraz rozwinięcie jego osobowości.
Kształcenie człowieka jest związane z samokształceniem. Ma na celu zdobywanie wiedzy, nawyków, itp.

Cele andragogiki jako nauki:
- badania procesów edukacyjnych ,
- uogólnienie badań,
- formułowanie wniosków,
- wprowadzanie do życia.
Dzięki andragogice są to cele dotyczące kształcenia dorosłych:
- rozwój harmoniczny pełnej osobowości (człowiek jako całość)
- upowszechnienie wiedzy ogólnej w edukacji dorosłych, co daje człowiekowi elastyczność, rozszerza horyzonty myślenia, łatwiejsze przystosowanie się do zmian
- umożliwianie dorosłym osobom przekwalifikowania się, zdobycia nowych wiadomości, nowych kompetencji zawodowych, rozwój zawodowy.

3. Historyczne początki myśli i praktyki edukacyjnej wśród dorosłych w Europie i Polsce.

Początki myśli nad calozyciowym wychowaniem człowieka i możliwościami jego rozwoju:

Utopie społeczne:

Platon (427-347)starożytność - Rzeczypospolita - idealne państwo

We wczesnym okresie były to jednak dość luźne wizje życia społecznego formułowane na granicy fantazji społecznej. Jednym z pierwszych który wypowiedział te mysl o możliwościach kształcenia i wychowawczego kształcenia i oddziaływanie na człowieka dorosłego.w swoim dziele Rzeczypospolita podkreślających model społeczeństwa mowil on o możliwości a nawet konieczności kształcenia najzdolniejszych ludzi jednak tylko do 35 r.z. kolejne wizje (koncepcje) odnośnie zycia społecznego i możliwości oddziaływania na osoby dorosle znajdujemy w Utopiach społecznych w okresach odrodzenia (renesans).

Tomasz More (1478-1535)utopia - powszechna oswiata dorosłych

Jedna z wybitniejszych postaci odrodzenia w Anglii był on. W swojej książce Utopia (1516) przedstawil on jako pierwszy koncepcje powszechnej oswiaty dorosłych, które mieli być objęci wszyscy należący do danej społeczności. W społeczeństwie takim praca była obowiązkiem (6h) a pozostaly czas przeznaczony miał być na kształcenie - swobodna działalność naukowa. Znaczna czesc społeczeństwa swój czas wolny miala przeznaczyc na studia. Panstwo organizowalo to kształcenie np. publiczne wyklady.

Tomasz Campanella (1568-1639)panstwo słońca, wspolna praca, wspolna własność.

Uznawal on rowne prawa wszystkich do korzystania z kultury i zdobyczy gospodarczych. Wszystkie wspólnoty opieraja się na wspolenj pracy. Praca zas jest powszechnym obowiązkiem zarówno kobiet jak i mężczyzn. Praca w społeczeństwie tak funkcjonującym mialo trwac 4 h dziennie. Czas wolny przeznaczony miał być na dokształcenie, rozmowe, dyskusje, rozrywke i cwiczenia fiz.

Jan Amos Komenski (1592-1670)pampeolia (wszechoswiecenie) powszechność oswiaty

Glosil idee powszechności oswiaty. Twierdzil on iż wiedza jest niezbedna każdemu człowiekowi dla jego rozwoju i związany z tym każdy powinien mieć nieograniczony do niej dostep. Uzasadnil on w niej ze wszyscy ludzie zdolni są do przyswojenia wiedzy, do kształcenia. Koncepcje wiec calozyciowej aktywności edukacyjnej człowieka opieral Komenski na przeslankach racjonalnych.

Gerard Winstanley (1609-1660) prawo wolności praca kultury oswiaty wśród dorosłych.

Jest to kolejny reformator społeczny który już bardziej ukierunkowal proces calozyciowy człowieka. Wychowaniem i kształceniem powinni być objeci wszyscy obywatele społeczności zwracal duza uwage na znaczenie pracy kulturalno-oswiatowej wśród dorosłych - wspolne zebrania, wyklady. Organizowaniem takiej działalności miał zajmowac się specjalny urzednik.

W podobnym duchu aż do początku XIX w wypowiadało się wielu twórców a potem przedstawicieli nauk. Myśl o potrzebie kształcenia i wychowania dorosłych była bardziej racjonalizowana, odwoływała się do konkretnych badań a przede wszystkich rozwijała się w kontekście określonych przemian społeczno-politycznych.

Kolejnym waznym etapem powstania rozwoju andragogiki były przemiany polityczno społeczne, które miały miejsce XVIII i XIX w. Szybki postęp nauki, techniki jak i wówczas miał miejsce istotnie zmieniający produkcję przemysłową spowodował zasadnicze zmiany w stosunkach społecznych.

Rozwijał się wówczas przemysł, czemu sprzyjał rozwój miast oraz rozpad tradycyjnych stosunków na wsi. Te wielkie zmiany w stosunkach społecznych znane są pod nazwą rewolucji przemysłowej.

REWOLUCJA PRZEMYSŁOWA

nowe potrzeby oświatowe a edukacja dorosłych

- rozwój przemysłu

- przemiany w strukturze gospodarki rolnej nowe potrzeby oświatowe

- migracje ludności

↓

- powstanie instytucji edukacji dorosłych (Anglia)

Odczyty, pogadanki, kluby dyskusyjne , stowarzyszenia, pierwsza szkoła dla dorosłych (Nottingham)

- działalność oswiatowa wśród chłopców (Dania)

Uniwersytety ludowe (M. Grundtig)

↓

Rozwój praktyki wychowawczej dla dorosłych doprowadził i ugruntował poglądy, iż refleksja naukowa o wychowaniu człowieka nie może ograniczać się tylko do dzieci i młodzieży, ale powinna również uwzględniać dorosłych.

Paweł Bergman (1862-1946) „Pedagogika społeczna na podstawie doświadczenia”.

Jest on jednym z pierwszych pedagogów który podjął problematykę wychowania i wykształcenia dorosłych . uważał on ze wykształcenie powinno być procesem calozyciowym i nie może ograniczać się tylko do szkoły. Wykształcenie takie jednak powinno mieć charakter autonomiczny - osoby dorosłe powinny pogłębiać i poszerzać swoją wiedzę, umiejętności poprzez uczestnictwo w życiu kulturowym, politycznym i społecznym (samowychowanie). Mowiąc o ważnej roli wpływów i bodźców rozwojowych działających poza szkołą przypisywał duża rolę w wychowawczej działalności w instytucji pozaszkolnej w środowisku ludzi dorosłych czyli biblioteki, czytelnie, kluby, ośrodki wychowania artystycznego. Na drodze kształtowania się andragogiki jako odrębnej subdyscypliny pedagogicznej bardzo ważną rolę przyjmowały badania … na gruncie psychologii. W tym zakresie prowadzona dyskusja otwierała drogę do samodzielności dyscypliny.

Poglądy na możliwości edukacji dorosłych

Stanowisko krytyczne - (np. Wiliam James) - fragment pracy pt. ”zasady psychologii”.

„Wyjąwszy sprawy własnego zawodu, jednymi ideami, które w praktyce ludzi w swoim życiu posiadają, są idee nabyte przez nich przed 25 rokiem życia. Nie mogą się oni nauczyć nic nowego. Bezinteresowna ciekawość należy u nich do przeszłości, umysłem ich rządu rutyna i nawyk a zdolność przyswajania sobie nowych doświadczeń mineła. Wszelkie indywidualne wyjątki, które by można przyłączyć, są tylko wyjątkami potwierdzającymi regułę”.

Stanowisko akceptujące - rozwojowa (np. E. J. Thorndike) - fragmenty pracy Pt. „uczenie się dorosłych”.

- przy uczeniu się sam wiek jako taki odgrywa małą rolę zarówno w powodzeniu jak i w niepowodzeniu. Zdolności, zainteresowanie, energia i czas są czynnikami rozstrzygającymi

Podobne stanowiska

- Ch. Buhler

- Douglas C. Kimmel

W omawianym okresie odwołując się do prowadzonych badań, prowadzono spór o możliwości kształcenia i edukacje dorosłych. Jednak wiedzieli kurs takich możliwości inni podkreślali iż one istnieją i mogą być urzeczywistniana przez całe życie człowieka. E. J. Thorndike uczeń Wiliama Jamesa w pionie psychologii eksperymentalnej dowodził w swoich pracach, że dorośli mogą się uczyć wszystkiego tak dobrze, jak wtedy kiedy byli dziećmi lub w młodości. Ponadto posiadają takie cechy osobowości, które służą efektywnemu uczeniu się. Są to intensywnośc i jasność zainteresowań.

Pierwszą próbę zbadania i charakteryzowania rozwoju człowieka w okresie całego życia podjęła Ch. Buder. Przyjęła ona tezę o konieczności traktowania życia ludzkiego jako ciągłego procesu rozwoju od urodzenia aż do śmierci ze szczególnym uwzględnieniem znaczenia czynników społecznych.

Polska andragogika oraz myśl andragogiczna - jej początki wyraźnie należy wiązać z okresem i czasami dochodzenia do niepodległości. Jedną z dróg, która miała do tego doprowadzić była działalność oświatowa i wszelkie tego typu inicjatywy skierowana szczególnie do osób dorosłych. A Polska rodziła się więc w kręgu działaczy społecznych i oświatowych aktywnych na polu różnorodnych org. Społecznych.

Możemy wymienić też m.in.

- Towarzystwo Kursów Naukowych

- Stowarzyszenie Kursów dla Analfabetów

- Uniwersytet dla wszystkich

- Uniwersytety Latające

- Koło Wychowawców.

Powyższe badania otwierają możliwość powstania andragogiki.

Rozwój polskiej myśli andragogicznej szczególnie wyraźny był na przełomie XIX i XX wieku. Specyficzne warunki polityczno-społeczne sprzyjały rozwojowi inicjatyw edukacyjnych, oświatowych, które kierowane były wówczas do osób dorosłych.

Rozwój mysli andragogicznej w Polsce: (progi rozwoju)

- działanośc komisji edukacji narodowej

działalność wychowawcza wśród dorosłych jako warunek reformy panstwa oraz reformy wychowania młodzieży.

- utrata niepodległości

Utworzenie programów oświatowych zmierzających do zaspokojenia potrzeb społeczno- kulturalnych

- pierwsze prace teoretyczne

- Karol Libelt

- August Krzywicki

- prace badawcze

- M. Brzeziński

- Wł. Kozłowski

- prace pedagogów społecznych

- Stanisława Karpowicz

- Helena Radlińska

MYŚL ANDRAGOGICZNA W POLSCE

(przedstawiciele - poglądy - rozwój i przemiany)

1) H. Radlińska - „Praca oświatowa jej zadania, metody, organizacja” - aktywna postawa osób dorosłych i udział w życiu społecznym.

Dla powstania andragogiki i wyodrębnienia się jej jako subdyscypliny odmiennej była radlińska. Rozwijała andragogikę dorosłych w ramach problematyki oświaty dorosłych. Wskazywała na potrzebę działań oświatowych, które stymulowałyby rozwój dorosłych i ukierunkowałyby ich działalność społeczna

2) Maria Librachowa - „Dorosły a dziecko: różnice miedzy psychiką a sposobami percepcji u czł. Dorosłego i dziecka. - w swoich pracach przedstawia różnicę psychiką a stosowaniem percepcji dzieci i osób dorosłych. Dowodziła, że człowiek dorosły z uwago na swoje dyspozycje psychiczne ma lepsze możliwości uczenia się, niż dziecko. Zwracała na duże różnice postrzegania stwierdzające, że postrzeganie dziecka jest ogólne i całościowe a osoby dorosłej analityczne i obiektywne.

3) Wł. Spasowski - „zasady samokształcenia”-samokształcenie i samodoskonalenie dorosłych. W swoich pracach, w które wpisywały się w dorobek andragogikipolski. Podejmował problematykę zasad i metod pracy samokształceniowej. Dowodził on również, że nie powinno być okresu w życiu człowieka, który przestaje się on uczyć. Samokształcenie to jednocześnie proces samodoskonalenia się. I proces ten nigdy nie powinien być zakończony.

4) F. Znaniecki - „socjologia wychowania”-wychowanie dorosłych. Przyjmując i opisując Zycie człowieka, które tworzy się poprzez i w relacjach społecznych. Szczególną wagę zwracał na relacje o charakterze wychowawczym. Najwyższy jednak rozwój indywidualny nie osiąga się tyle przez wychowanie ale przez samokształcenie, które powinno odbywać się przez całe życie człowieka.

5) S. Hessen - „Podstawy pedagogiki” rola samokształcenia jako czynnika determinującego wychowanie moralne. Autor wskazuje na dużą rolę samokształcenia, które jako czynność samodzielna i twórcza wpływa na i buduje rozwój moralny człowieka.

Był za wartościami Platona - DOBRO, PIEKNO, PRAWDA. Uważał, że dzięki uczestniczeniu jednostki w działalności instytucji wychowania pozaszkolnego takich jak m.in. biblioteka, muzea, wystawy, powstaje możliwość realizacji dążeń jednostki do urzeczywistnienia ideału wolności wewnętrznej.

6) J. Chałasiński - „Tło socjologiczne pracy oświatowej” oświata dorosłych jako instytucja. Rozwój myśli teoretycznej oraz podejmowania badań naukowych w zakresie problematyki wychowania dorosłych doprowadził w efekcie do wyodrębnienia się odrębnej subdyscypliny pedagogicznej- andragogiki subdyscypliny to stała się bardzo szybko jednym z działów pedagogiki uprawianym w większości ośrodków naukowych w Polsce.

Ośrodki naukowe

Warszawa - WWP- H. Radlińska

UP - Wł. Okoński

UJ - St. Szuman.

4. Całożyciowy proces kształcenia i wychowania człowieka jako konieczność i szansa wysokiej jakości życia jednostki oraz realizacji humanistycznego ideału współzycia współczesnego społeczeństwa.

Rozwój nauki, techniki, przemiany dokonujące się w skali globalnej, regionalnej i lokalnej sprawiają, że człowiek musi stale się rozwijać, poszerzać swoją wiedzę, umiejętności, zdobywać nowe kwalifikacje. W obliczu zmieniającego się życia i warunków pracy człowieka, niezbędne jest dostosowanie się do tych zmian poprzez odpowiednią edukację, wykształcenie i doskonalenie swoich umiejętności. Sprostanie tym wyzwaniom cywilizacji możliwe jest dzięki obecności kształcenia ustawicznego i wzrastającemu poziomowi edukacji. Idea kształcenia ustawicznego i inwestowanie w siebie, w swój rozwój ma w dzisiejszych czasach ogromne znaczenie, a przekłada się to również na wzrost i rozwój postępu społecznego i gospodarczego. Szeroka oferta szkolnictwa (zwłaszcza wyższego) daje ogromne możliwości. Sprawia, że kształcenie ustawiczne jest powszechne, dostępne i dostosowane do wymagań i możliwości jednostek.

Dziś nie można nauczyć się „raz na zawsze", czy „raz na całe życie". Najlepszą inwestycją współczesnego człowieka jest więc edukacja ustawiczna. Nie ogranicza się ona wyłącznie do szkoły obligatoryjnej. Dzieci, młodzież i dorośli w coraz szerszym zakresie „uczą się", czy „mogą uczyć się" poza ramami obligatoryjnego kształcenia intencjonalnego. Bez wątpienia istotnym jest fakt, iż o poziomie życia ludzi decyduje ogólny poziom intelektualny społeczeństwa. Dlatego kształcenie ustawiczne powinno być niezbędnym warunkiem i elementem życia każdego człowieka.

Kształcenie ustawiczne to ogół zorganizowanych procesów oświatowo-wychowawczych różnych treści, form i metod działania, poziomu, stanowiących przedłużenie lub zastępujących kształcenie w różnych typach szkół tj. podstawowych, zasadniczych, średnich i wyższych. Dzięki nim dorośli wzbogacają swoją wiedzę, rozwijają zdolności, podnoszą poziom kwalifikacji zawodowych, co powoduje zmiany w ich postawach społeczno-zawodowych. Proces kształcenia ustawicznego zmierza do wszechstronnego rozwoju osobowości, kształtowania określonych uzdolnień, zainteresowań i ogólnej sprawności umysłowej człowieka.

Niektórzy definiują kształcenie ustawiczne jako koncepcję edukacyjną, drudzy sprowadzają jego treść do procesu uczenia się, inni do zasady określającej trwanie edukacji człowieka. T. Aleksander twierdzi, że „kształcenie ustawiczne stanowi jednocześnie ideę, proces i zasadę. Jest ideą wymagającą realizacji przez całe życie w sposób ustawiczny, bez przerwy. (...) Oznacza ono stan uczenia się, który trwa od narodzin człowieka do kresu jego istnienia, proces dynamiczny, nieprzerwany. Idea kształcenia ustawicznego przeczy zamiarowi zamykania go w jednym tylko lub w kilku okresach życia.

Idea kształcenia ustawicznego nie należy do myśli wyłącznie nowych. Rozważania na temat tego kształcenia pojawiły się już w starożytności, u takich myślicieli jak: Konfucjusz, Hipokrates, Sokrates i Platon. Natomiast w czasach nowożytnych koncepcję kształcenia stworzył Jan Amos Komeński, który uważał, że dla człowieka każdy wiek jest szkołą. Na uwagę zasługują również filozofowie oświecenia - J. J. Rousseau i J. A. Condorcet. W Polsce idea kształcenia ustawicznego podnoszona była również przez Szymona Marycjusza, Andrzeja Frycza Modrzewskiego, a także przez członków Komisji Edukacji Narodowej, m.in.: Grzegorza Piramowicza, Antoniego Popławskiego, Adolfa Kamieńskiego i innych. Wiek dwudziesty to etap tworzenia się właściwego, dynamicznego i racjonalnego kształcenia ustawicznego. Za pierwszego twórcę tego kształcenia uznaje się Basila Yeaxleea (autora „Lifelong education"). Nieco później koncepcję kształcenia ustawicznego stworzył Richard Livingstone („Oświata przyszłości"). W Polsce do tworzenia teoretycznych podstaw kształcenia przyczynili się Bogdan Suchodolski, Ryszard Wroczyński, Józef Półturzycki, Andrzej Cieślak, Wincenty Okoń, Zofia Matulka i wielu innych. Współcześnie zainteresowanie problematyką kształcenia ustawicznego jest znaczne, a świadczą o tym m.in.: liczne konferencje, seminaria oraz publikowane prace.

W drugiej połowie dwudziestego wieku została sformułowana przez nauki humanistyczne i społeczne zasada kształcenia ustawicznego, zgodnie z którą, „w procesie programowania i organizowania edukacji we wszystkich jej wymiarach i na wszystkich poziomach należy respektować ciągłość doświadczeń, potrzeb, aspiracji, wiadomości i umiejętności tworzenia warunków permanentnego ich doskonalenia, uzupełniania, unowocześniania, wiązania w logiczne i merytoryczne całości, użytkowania w różnorodnych coraz to nowych sytuacjach życiowych."

Zgodnie z założeniami Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) „koncepcja uczenia się przez całe życie obejmuje rozwój indywidualny i rozwój cech społecznych we wszystkich formach i wszystkich kontekstach - w systemie formalnym i nieformalnym, tj. w szkołach oraz w placówkach kształcenia zawodowego, w uczelniach i placówkach kształcenia dorosłych oraz w ramach kształcenia incydentalnego - w domu, w pracy i w społeczności. Podkreśla się w niej potrzebę przygotowywania oraz zachęcania wszystkich dzieci do nauki przez całe życie, od najmłodszych lat. Koncepcja ta ukierunkowuje działania w taki sposób, by zapewnić odpowiednie możliwości wszystkim - osobom dorosłym, pracującym i bezrobotnym, które muszą przekwalifikować się lub podnieść swoje kwalifikacje."

Rozwój człowieka dokonuje się w długim okresie czasu - nie kończy się w wieku młodzieńczym i nie można mu także wyznaczyć określonej granicy trzydziestu, czterdziestu czy sześćdziesięciu lat. Żadna szkoła nie daje pełnego „zakończonego" wykształcenia. Ukończenie szkoły podstawowej, średniej, czy nawet uczelni wyższej nie wyczerpuje przecież procesów kształcenia. Każda z nich pozwala tylko na zamknięcie pewnego etapu w życiu, który umożliwia dalszy postęp. Koncepcja kształcenia ustawicznego jako procesu dokonywania planowych zmian w całej osobowości człowieka przez całe życie, staje się składnikiem systemu oświaty, który obejmuje instytucje realizujące różne formy upowszechniania i modernizacji wiedzy, podnoszenia kwalifikacji i doskonalenia profesjonalnego w dojrzałym życiu człowieka. Przyjęcie koncepcji kształcenia ustawicznego stawia przed całym systemem oświatowym wiele zadań, do których zalicza się: doskonalenie kwalifikacji człowieka w toku jego życia profesjonalnego, przygotowanie młodej generacji do edukacji ustawicznej, wzmożenie roli wychowania poza szkołą przez zwiększenie oddziaływania wychowawczego instytucji społecznych, politycznych, gospodarczych i kulturalnych, doskonalenie struktury planowania oświatowego i sieci oświatowej.²²

Kształcenie ustawiczne jest niezbędną koniecznością współczesnego człowieka. Uczyć się trzeba przez całe życie dlatego, iż wiedza się starzeje, kwalifikacje się dezaktualizują, ale również człowiek zapomina to, czego się wcześniej nauczył. Wyższa wiedza i kwalifikacje wpływają na lepszą jakość i efekty pracy. Czas i pieniądze zainwestowane w naukę owocują lepszą pracą i jednocześnie wyższym poziomem życia.

5. Fazy dorosłości i specyficzne potrzeby edukacyjne poszczególnych faz życia ludzi.

Wg Szewczuka:
1. Etap stabilizacji planów życiowych. Na tym etapie konkretyzują się nasze plany życiowe, przystosowujemy nasze plany do rzeczywistości, możliwości. Etap wstępny 18-27 r. ż. tzw. wczesna dorosłość.

2. Etap progresywnej ekspansji z opus magnum u szczytu czyli z wielkim dziełem. Etap największej naszej aktywności; charakteryzuje się nastawieniem na wielkie dzieła, na przyszłość, szczyt naszych możliwości, marzeń.

3. Regresywna ekspansja, gdzie zaczynają się pojawiać elementy starzenia się człowieka. Pojawiają się takie wyjątkowe zdarzenia zwane momentami zrywów. Widoczna jest w wieku 45- 55 lat nadumieralność mężczyzn.

4. Starość wiąże się z przejściem na emeryturę. 65 lat. Cecha charakterystyczna- bilansowanie i przekraczanie tego co się dokonało w przeszłości. U każdego starość przebiega inaczej. Jest ona wykładnikiem tego co robiliśmy wcześniej.

---