T. 14: Analiza złożonych struktur motywacji

Wielość bodźców w czynnościach codziennych:

Klasyczna psychologii motywacji: klasę działania określa bodziec, na który dana czynność jest ukierunkowana. Tymczasem z obserwacji codziennych widzimy, że jednocześnie może działać kilka bodźców (np. ucząc się do egzaminu możemy być motywowani chęcią zaimponowania komuś, utrzymania samooceny na wysokim poziomie, uzyskania stypendium, zrobienia wrażenia na wykładowcy, etc ;-)). Między podstawową wiedzą na temat poszczególnych składników bodźców a złożonymi sytuacjami dnia codziennego występuje rozdźwięk, który trzeba zinterpretować.

Teoria instrumentalności:

• Postulat: zbadanie zespołu bodźców w całości, szczególnie w wypadku często powtarzających się sytuacji

• Koncepcja wywodzi się z badań psychologów przemysłowych badających sytuację rekrutacji do pracy. Występowanie 2 wymiarów:

- instrumentalność (Peak, 1955) -> ścisłość związku jaki istnieje między wydarzeniem X a innym wydarzeniami Y _1-n (w jakiej mierze wydarzenie X stanowi instrument przydatny do spowodowania zawierających bodźce innych zaszłości Y)

- walencja -> subiektywne postrzeganie intensywności bodźca

Vroom (1964) proponuje dla każdego ze skutkowych wydarzeń zestawiać wysokość bodźca (walencję) ze ścisłością powiązania instrumentalnego. Im ściślejszy jest przyjęty związek i im ważniejszy odnośny stan rzeczy, tym silniejsze są skutki motywacyjne.

Rozszerzony poznawczy model motywacji:

Heckhausen (1977) - podjęcie koncepcji Bollesa (1972), który wyróżnia 2 typy oczekiwania:

• Oczekiwanie skutku działania (przypuszczenia co do tego, z jakim prawdopodobieństwem jej działanie doprowadzi do zamierzonego skutku)

• Oczekiwanie skutku sytuacji (przypuszczenie co do tego, jakim kierunku sytuacja rozwinęłaby się, gdyby nie ingerowano w nią własnym działaniem)

Atrakcyjność skutku wynika z jego następstw.

Model Heckhausena składa się z dostrzeganej sytuacji, możliwego działania, skutku tego działania, oraz następstw które można tym działaniem z pewnym prawdopodobieństwem spowodować.

S-> Sk

SYTUACJA DZIAŁANIE SKUTEK NASTĘPSTWA

D -> Sk Sk-> N

• Im wyższe oczekiwanie skutku sytuacji tym mniejsza motywacja (wszystko jest zdeterminowane, więc nie muszę nic robić)

• Im wyższy oczekiwany skutek działania tym silniejsza motywacja i skłonność do działania.

• Im wyższe jest oczekiwanie następstw skutku (instrumentalność) tym silniejsza motywacja.

• Motywacja zależy także od bodźca - bodziec właściwy każdemu następstwu jest porównywany z prawdopodobieństwem rzeczywistego spowodowania tego następstwa przez dany skutek.

Siła skłonności do działania jest opisana takim o to modelem

Pyt. 1 „Czy sądzę, że skutek jest już zdeterminowany przez sytuację?” (jeżeli jednostka odpowie, że tak - nie będzie nic robić)

Pyt 2. „Czy mogę wpłynąć wystarczająco na skutek własnym działaniem? (jeżeli jednostka odpowie, że nie - nie będzie nic robić)

Pyt. 3 „Czy możliwe następstwa skutku są dla mnie dostatecznie ważne?” (jeżeli jednostka odpowie, że nie - nie będzie nic robić)
Pyt. 4 „Czy skutek pociąga ze sobą pozytywne następstwa?” (jeżeli nie - jednostka nic nie zrobi, jeżeli tak - podejmie działania)

Model wypróbowano badając uczniów przygotowujących się do testu - prognozowano trafnie od 70% do 90% przypadków, ALE dotyczyło to tylko jednego konkretnego epizodu. Inny egzamin mógł wyglądać zupełnie inaczej.

Rozróżnienie między oczekiwaniem własnej skuteczności a oczekiwaniem skutku

Oczekiwanie skutku działania = przekonanie o własnej kontroli wewnętrznej. Za tym oczekiwaniem idą dwa składniki: (a) pewność, że oczekiwane działanie prowadzi do pożądanego skutku i (b) pewność, że jest się w stanie dokonać danego zadania

Sytuacje, w której pomimo zakładanej skuteczności działania nie podejmuje się go, uważając że nie jest się w stanie go dokonać (przykład studenta, który ma tydzień na przygotowanie do egzaminu ze statystyki, ma materiały, ale nie przygotuje się, bo uzna że i tak w stanie nie jest tego ogarnąć ;-)). Przyczyny tego zjawiska:
a) przyczyna motywacyjna - dana czynność budzi taką niechęć, że nie jesteśmy w stanie się zmusić. Negatywny bodziec własny, jaki zawierają w sobie czynności

b) przyczyna poznawcza - brak odpowiednich strategii radzenia sobie z działaniem/kontroli własnego układu poznawczego

A. Bandura - oczekiwanie własnej skuteczności i oczekiwanie skutku działania

Osoba Działanie Skutek

Oczekiwanie skuteczności Oczekiwanie skutku

Oczekiwanie skutku odnosi się do opisanych własności założeń, że pewne działanie może sprawić określony skutek. Oczekiwanie skuteczności - moje własne mniemanie, że jestem w stanie dokonać działania.

Skinner, Chapman, Baltes - schematyzacja trzech oczekiwań

b Means (działanie) c

Agent (osoba) a Ends (skutek/następstwa)

Początkowe oczekiwanie sukcesu (a) - przypuszczenia danej osoby co do prawdopodobieństwa osiągnięcia określonego skutku

Efficacy-expectation (oczekiwanie własnej skuteczności) (b) - relacja pomiędzy osobą i działaniem

Outcome-expectation (oczekiwanie wyniku) (c) - relacja pomiędzy działaniem i skutkami

Bodźce płynące z czynności

• Koncepcje przedstawione wyżej są b. racjonalne, natomiast zapomina się o czynnościach, które robi się bo samo ich wykonywanie sprawia przyjemność, niezależnie od ich skutków czy następstw. Patrz: analiza zachowań w czasie wolnym (tja) - Csikszentmihalyi i Rheinberg

• Pewnym celem może być dobre samopoczucie, jednakże trzeba tu rozróżnić sytuację pomiędzy przyjemnością (przyjemność końcowa), której doznaje się po zakończeniu działania i przyjemnością, która trwa podczas wykonywania działania (przyjemność funkcjonalna)

• Tak więc rozszerzono model Heckhausena, by mógł pomieścić w sobie bodźce skoncentrowane na wykonywaniu czynności.

• Kwestionariusz „skali ogniska bodźców” bada ukierunkowanie na bodźce skoncentrowane na celu czy też na czynności

Rozszerzony poznawczy model Heckhausena zakłada trzy płaszczyzny analizy motywacji

1. Płaszczyzna oczekiwania

2. Subiektywna struktury epizodu

3. Płaszczyzna bodźców

Cele w służbie upodobań do czynności zawierających specyficzne motywy

Woodworth (1918) - wrodzone umysłowe, sensoryczne i motoryczne właściwości organizmu mają w sobie własną skłonność do uruchamiania się, przy czym aktywacja ta jest sama w sobie satysfakcjonująca

Buhler (1922) - zasada przyjemności funkcjonalnej - w sytuacjach zabawowych czynności są wykonywane dla nich samych i optymalizowane w swoim przebiegu. Ludzie są wyposażeni w mechanizm samo optymalizacji o podłożu hedonistycznym

Duncker (1940) - w pewnej klasie bodźców (dynamic joys - np. szybka jazda samochodem czy sport) cele są wyznaczane tylko po to, by w drodze do ich osiągnięcia móc doznawać napięcia i przyjemnego podniecenia, które są właściwymi bodźcami zawartymi w danej czynności

Cel i zamierzone skutki wywierają wpływ na działanie nie tylko poprzez wartość następujących po nich konsekwencji, lecz niekiedy także przez to, że poprzedzającym czynnościom nadają jakość, która sprawia, iż mogą one dostarczać przyjemności

Czy duma z własnej sprawności jest jedynym bodźcem do działania podyktowanego potrzebą sukcesu? Pytanie o jakość zawartego w czynności bodźca motywującego do osiągnięcia sukcesu. Rozróżnienie pomiędzy ukrytymi motywami a motywacyjnymi obrazami samego siebie (np. McClelland).

Różne rozumienie motywacji wewnętrznej

• Zmienia się wielkość odniesienia dla tego, co ma być „wewnątrz”

• Najbardziej precyzyjna definicja pojęcia - McReynolds (1971). Linia podziału między motywacją wew. i zew. przebiega między działaniem a skutkiem. Wewnętrznie motywowane są takie czynności, które są spełniane jedynie dla ich spełnienia. Wszelkie czynności ukierunkowane na bodziec zawarty w celach czy skutkach są tym samym motywowane zewnętrznie

• Heckhausen (1976) - za motywowane wewnętrznie można uznać również zachowanie zmierzające do następstw, jeśli następstwa należą do tego samego tematu, co działanie i jego skutki.

• Inne definicje kładą nacisk na mechanizm napędowy leżący u podłoża motywacji wewnętrznej. Hebb (1955) - dążenie organizmu do utrzymania optymalnego poziomu aktywacji ośrodkowego układu nerwowego. Motywacja wynika stąd, że chwilowy sta wew. wykazuje odchylenie od danej wew. wartości wymaganej.

• DeCharms - subiektywnie doznawane pierwotne źródło własnej aktywności. W stanie wysokiej autonomii przyczynowej doznaje się siebie jako źródła własnego działania -> wtedy zachowanie jest motywowane wewnętrznie.

• Deci i Ryan (1980) - zachowanie jest motywowane wew. wtedy gdy jest ono określane przez samą osobę za autonomiczne (niekontrolowane z zewnątrz)

Zainteresowanie a motywacja wewnętrzna

Pedagogiczna teoria zainteresowań - Hans Schiefele. Zaangażowanego zachowania nie rozróżnia się według tematyki zamierzonych stanów, lecz według preferowanych sfer przedmiotowych. Np. zainteresowanie piłką nożną może przejawiać się zarówno w kopaniu jej na boisku jak i śledzeniu meczy przed i TV, jak i przez ganianie z szalikiem ;-)

Doznanie uniesienia flow jako uniwersalny bodziec zawarty w czynności

Flow (Csikszentmihalyi, 1975, 1990) - stan pozbawionego refleksji całkowitego pochłonięcia przez płynnie przebiegającą czynności (np. fanatycy grający na komputerze ileś godzin bez jedzenia, czy tancerze flamenco w stanie duende)

Składniki flow:

1. Zgodność między uzdolnieniem a wymaganiem - czyli optymalne obciążenie

2. Wymagania co do działania i inf. zwrotne są przyjmowane jako jasne i wolne od interpretacji - czyli wiadomo bez zastanowienia co trzeba robić

3. Przebieg działania jest doznawany jako bezzakłóceniowy (czyli nikt nam nie puka w trakcie ;-))

4. Skupienie przychodzi samo z siebie

5. Świadomość czasu jest silnie ograniczona - utrata poczucia czasu

6. Całkowite pochłoniecie przez czynność - utrata samoświadomości

7. Przeważnie stany pozytywne

Czy flow wpływa na osiągnięcia akademickie? Przebadano stan flow podczas uczenia się statystyki - studenci o większych uzdolnieniach matematycznych i wcześniejszej wiedzy z matematyki częściej wpadali w stan flow. Flow może mieć także niekorzystne konsekwencje - motocyklista który wpadł we flow może spowodować wypadek.

Składniki flow uzyskano drogą jakościowych analiz danych z wywiadów, tak też stwierdzono zgodność między uzdolnieniem a wymaganiami. W następnych badaniach Csikszentmihalyi stwierdza, że flow występuje zawsze wtedy gdy występuje owa zgodność na wysokim poziomie. Jednak:

1. Jeden składnik zostaje wtedy utożsamiony z szerszą koncepcją flow

2. Wnioskowanie odwrotne jest niedopuszczalne

3. Schallberger - w warunkach takiej zgodności występuje nie tylko aktywacja pozytywna, ale i aktywacja negatywna (stres)

4. Tak więc flow nie można ujmować tylko przez jeden składnik. Istnieje metoda badania flow nazywająca się Flow-Kurzskala FKS, ale więcej w tekście nie zostało powiedziane.

5. Jak składniki opisane przez Csikszentmihalyi'ego odnieść wzajemnie do samych siebie w sensie funkcjonalnym? Koncepcje Cranacha czy Heckhausena mówiące o tym, że ludzkie czynności są zorganizowane hierarchicznie. Na dolnych poziomach - szczegółowa regulacja ruchów, wyżej cele częściowe, najwyżej aksjologiczne. Jednak działa tu też uwaga i nie wszystkie poziomy w procesie działania mogą osiągnąć świadomość.

6. Tak więc flow jest spójnym w sobie układem, obejmuje chwilową utratę wyższych poziomów świadomości, pochłonięcie przez płynnie przebiegającą czynność, automatyczną koncentrację i utratę poczucia czasu

7. Warunki dla powstawania flow - czynność powinna być nieprzerwana, pewien stopień doświadczenia

8. Konieczność rozróżnienia między wymaganiami (trudnością zadania) a wyzwaniem (zdolnością między wymaganiem i uzdolnieniami)

9. Aelig - badanie ludzi uprawiających wspinaczkę górską - podczas flow wystąpiła pozytywna aktywacja, ale nie uczucie szczęścia (które wystąpiło po uporaniu się z niebezpiecznym wyzwaniem)

Fascynacja czynnościami ryzykownymi i poszukiwanie wrażeń

• Niektórzy ludzie, nawet bardzo dobrze zorientowani poznawczo w danej sytuacji nie kierują się racjonalną kalkulacją i podejmują działania o niepewnym skutku, które niosą za sobą ważne następstwa (czyli utratę czegoś ważnego w razie niepomyślnego przebiegu działania)

• Sporty ekstremalne - wystawia się na ryzyko najwyższe wartości, czyli własne życie, choć dana czynność nie pociąga za sobą skutku, którego osiągnięcie dawałoby jakiś zysk. / można wytłumaczyć to stanem flow, ale stan flow równie dobrze można uzyskać grając w szachy czy na jakichś instrumentach

• Indywidualna ocena składnika zagrożenia życia -> rozwój koncepcji poszukiwania doznań (Zuckerman)

• Zuckerman - w eksperymentach dotyczących deprywacji sensorycznej (pozbawienia bodźców przez dłuższy czas) niektóre jednostki znacznie lepiej znoszą takie monotonne sytuacje, a niektóre stają się niespokojne, awersyjne i je nosi. Różnice należy przypisać dyspozycji do poszukiwania doznań. Można się w tym dopatrywać podstawy ewolucyjnej - istoty żywe otwarte na nowe doznania będą miały większą wiedzę o świecie.

• Pierwsza hipoteza Zuckermana - różnice w poszukiwaniu doznań wynikają z indywidualnie zróżnicowanych standardów optymalności pobudzenia układu nerwowego. Jednakże gdy w badaniach psychofizjologicznych nie potwierdzono tej hipotezy, Zuckerman poparł hipotezę Steina.

• Stein - zainteresowanie i ciekawość są efektem procesów biochemicznych w układzie limbicznym, przy którym ważną rolę gra dopamina i monoaminooksydaza. (ale ta hipoteza też jest kwestionowana)

• Poszukiwanie doznań jako dyspozycja - dla ustalenia syndromu zachowań przydałyby się obserwacje różnych osób w różnych sytuacjach i w różnych momentach, jednakże z braku pieniędzy zrobiono to kwestionariuszem ;-) . 4 składniki poszukiwania doznań:

1. Poszukiwanie grozy i przygód - skłonność do ryzykownych rodzajów aktywności w sporcie i w czasie wolnym z wysoką wartością doznań

2. Poszukiwanie przeżyć - skłonność do poszukiwania nowych doświadczeń (zarówno podróże, poznawanie ciekawych osób jak i narkotyki)

3. Rozhamowanie - skłonność do wyzbywania się zahamowań w sytuacjach społecznych

4. Podatność na nudę - skłonność do unikania monotonnych, powtarzających się sytuacji

Czynniki korelują ze sobą słabo lub umiarkowanie, więc Zuckerman uważa za dopuszczalne stworzenie wartości całkowitej, która powinna ukazać skłonność danej oso by do poszukiwania doznań. (ale to ponoć kontrowersyjne statystycznie ;-)))

W całych badaniach brakuje wyjaśnienie relacji między dyspozycją a zachowaniem, brak określenia przy jakich przejawach poszukiwania doznań jakie czynniki sytuacji pobudzają jakie procesy poznawczy i emocjonalne. Zachowanie wyjaśnione jest tylko w kategoriach cech, zapomina się, że zachowanie jest zawsze funkcją osoby i sytuacji.

Skonstruowano tez skalę preferencji ryzyka (Rheinberg), mierzącą gotowość do podejmowania ryzyka zależnego od kompetencji oraz przypadku. Przebadano tą skalą narciarzy - narciarze ryzykanci wybierają ryzyko zależne od kompetencji nie od przypadku i mają tą cechę (ryzyko zależne od kompetencji) wyższe niż narciarze hobbyści. Te wyniki przeczą teorii, że ludzie uprawiający sporty ekstremalne przejawiają freudowski nieświadomy pociąg do śmierci, tylko chcą udowadniać własną skuteczność w warunkach zagrożenia Pobudzające zagrożenie życia pogłębia znaczenie dostatecznej własnej kompetencji.

Cailllois - czynnik „ilinx” (wir, zawrót głowy) - stan gdy ciało jest wprawiane w szczególne stany ruchowe „upadania lub wyrzucania w przestrzeń, szybkiego kręcenia się, ślizgania, dużej prędkości, ruchu z obrotami, etc”. Kiphard - składnik przedsionkowy (reaguje na ruchy koliste i obrotowe)

Triada bodźców zawartych w ryzykowanych rodzajach aktywności sportowej (Rheinberg)

1. Doświadczenie własnej kompetencji w sytuacjach życiowych o wysokich wymaganiach (podstawowa tematyka sukcesu)

2. Intensyfikacja doznania przez pobudzające dostrzeganie zagrożenia

3. Delektowanie się nadzwyczajnymi stanami ruchowymi.

1

---