XI. WŁADZA KONTROLUJĄCA

NAJWYŻSZA IZBA KONTROLI

• naczelny organ kontroli państwowej - obowiązek innych organów kontroli, rewizji i inspekcji, działających w administracji rządowej i samorządzie - współpracy, współdziałania z NIK

• przedkładanie posłom analizy wykonania budżetu państwa, założeń polityki pieniężnej, opinii w przedmiocie absolutorium, informacji o wynikach kontroli, wniosków i wystąpień

• podlega Sejmowi

• Zasady organizacji, struktura NIK

• Prezes - powoływany przez Sejm za zgodą Senatu, 6-letnia kadencja (1 reelekcja)

• zgłaszanie kandydata - Marszałek lub 35 posłów

• wybierany bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy

• w ciągu miesiąca - Senat w uchwale; niezaaprobowanie kandydata - procedura od nowa z inną osobą

• status prawny - wymóg apolityczności, zakaz zajmowania innego stanowiska bądź wykonywania innych zajęć zawodowych (z wyjątkiem prof. szkoły wyższej), zakaz piastowania mandatu parlamentarnego, formalny immunitet

• wygaśnięcie kadencji: w razie śmierci, orzeczenia TS o utracie stanowiska, odwołania (decyduje Sejm - w przypadku zrzeczenia się stanowiska, uznania trwałej niezdolności, skazania prawomocnym wyrokiem sądu, orzeczenia TS zakazu zajmowania kierowniczych stanowisk) - nie może zostać odwołany, jeżeli kierunek działań kontrolnych NIK lub rezultaty kontroli oceniano jako niewłaściwe lub nierzetelne

• obowiązkowe uczestnictwo w posiedzeniach Sejmu

• Sejm powołuje i odwołuje wiceprezesów NIK (2-4) oraz członków Kolegium NIK (14) - na wniosek Prezesa NIK

• zasadą organizacji - kolegialność działania organu - Kolegium jako organ decydujący we wszystkich ważniejszych kwestiach związanych z funkcjonowaniem NIK

• Kolegium: uprawnienia zatwierdzające - analiz wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej oraz rocznego sprawozdania z działalności NIK; uprawnienia stanowiące - uchwalanie opinii w przedmiocie absolutorium dla RM, wniosków w sprawie rozpatrzenia przez Sejm problemów z działalnością organów, wystąpień zawierających wynikające z kontroli zarzut wobec działalności członków RM, kierujących urzędami centralnymi, Prezesa NBP, projektów statutu NIK, budżetu NIK, okresowych planów pracy NIK; uprawnienia opiniodawcze - programy kontroli i informacje o wynikach szczególnie ważnych kontroli wniesione przez Prezesa NIK, inne sprawy wniesione przez Prezesa

• w skład Kolegium: Prezes, wiceprezesi, dyrektor generalny NIK i członkowie Kolegium

• zasada niezawisłości w sprawowaniu przez nich funkcji - prawo zgłaszania zdania odrębnego wobec uchwał podejmowanych przez Kolegium

• wewnątrz NIK - Komisja Dyscyplinarna i Odwoławcza Komisja Dyscyplinarna; bieżąca działalność kontrolna - departamenty i delegatury

• Kryteria i zakres kontroli

• legalności (czy działalność jednostki posiada podstawę prawną i jest z prawem zgodna)

• gospodarność (czy poniesione nakłady przyniosły możliwie maksymalne efekty)

• celowość (czy zrealizowane działania prowadziły do zamierzonego celu)

• rzetelność (zgodność podejmowanych działań z wymaganiami wiedzy i techniki, zasadami dobrej wiary)

• w odniesieniu do organów administracji rządowej, NBP, państwowych osób prawnych, innych państwowych jednostek organizacyjnych - kontrola legalności, gospodarności, celowości i rzetelności - całokształt działalności, szczególnie wykonanie budżetu, realizacja ustaw i innych aktów normatywnych

• w odniesieniu do Kancelarii (Prezydenta, Sejmu, Senatu), KRRiT, Gen. Inspektora Ochrony Danych Osobowych, IPN, Państwowej Inspekcji Pracy - jedynie wykonanie budżetu państwa oraz gospodarkę finansową i majątkową, kontrola w szerszym zakresie tylko na zlecenie Sejmu, w przypadku Kancelarii Prezydenta - Prezydent, Senatu - izba

• w odniesieniu do TK, RPO, SN, NSA, Krajowego Biura Wyborczego - wyłącznie wykonanie budżetu państwa oraz gospodarka finansowa i majątkowa

• organy samorządu terytorialnego, komunalne osoby prawne i inne jednostki organizacyjne (komunalne) - kryteria legalności, gospodarności i rzetelności (brak celowości)

• inne jednostki i podmioty w zakresie, w jakim wykorzystują majątek lub środki państwowe/komunalne oraz wywiązują się z zobowiązań finansowych na rzecz państwa - legalność i gospodarność

• inicjowanie kontroli: pierwsze 3 segmenty - obligatoryjny charakter kontroli; kolejne dwa (organy samorządu, inne organy i podmioty) - fakultatywny

• kontrola na wniosek/zlecenie Sejmu lub jego organów, Prezydenta, Prezesa RM lub z własnej inicjatywy

• NIK - jako wspierający organy wykonawcze w ich działaniach koordynacyjnych i kierowniczych wobec jednostek podporządkowanych

• samodzielne i bieżące sprawowanie kontroli przez samą NIK nad prawidłowością funkcjonowania administracji publicznej

• Środki pokontrolne/ konsekwencje kontroli NIK

• sporządzenie protokołu i wystąpienia pokontrolnego - w nim oceny działalności, wnioski i uwagi dot. usunięcia uchybień oraz stwierdzenia odnoszące się do winnych uchybień

• wyniki kontroli uzasadniają popełnienie przestępstwa lub wykroczenia - NIK zawiadamia organy powołane do ich ścigania

• warunki dla bezstronnego i fachowego przeprowadzenia czynności kontrolnych, przy zachowaniu prawa jednostki kontrolowanej do przedstawienia własnego stanowiska oraz stworzenie mechanizmów ograniczających arbitralność ustaleń kontrolnych - prawo kierownika kontrolowanej jednostki zgłaszania zastrzeżeń co do ustaleń protokołu i formułowanych ocen, uwag, wniosków w wystąpieniu

• przedstawianie Sejmowi analizy wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej oraz opinii w kwestii absolutorium dla RM

• wnioski (dot. rozpatrzenia przez izbę problemów w działalności organów wykonujących zadania publiczne) i wystąpienia (zawierają wynikające z kontroli zarzuty dot. działalności członków RM, kierujących urzędami centralnymi, Prezesa NBP, innych kierujących instytucjami pomocniczymi najwyższych organów państwa) kierowane do Sejmu

• NIK przedkłada RM i Prezydentowi informacje o wynikach kontroli wszczynanych na ich wniosek oraz o wynikach innych kontroli (delegatury - wojewodom, sejmikom, radom gmin)

• RZECZNIK PRAW OBYWATELSKICH

• samodzielny organ państwowy o statusie konstytucyjnym, wyraźnie oddzielony od organów administracji i sądownictwa; niezależność w relacji do parlamentu

• 2 funkcje: wysłuchiwania skarg obywateli (na nieprawidłowe działanie organów państwowych), podejmowanie stosownych działań oraz informowania parlamentu o stanie praworządności w państwie (w kwestii przestrzegania praw i wolności obywatelskich)

• łatwy dostęp obywateli do tego organy, maksymalne odformalizowanie, daleko idąca swoboda podejmowania decyzji o wszczęciu czynności w konkretnej sprawie - jednoczesne pozbawienie kompetencji o charakterze władczym i rozstrzygającym

• RPO jako organ ochrony prawa, ochrona praw i wolności przysługujących jednostkom

• niezawisłość - zw. głównie z płaszczyzną funkcjonalną (niezawisły w działaniach)

• niezależność - zw. z aspektem organizacyjnym, ograniczona odpowiedzialność wobec Sejmu

• przywilej immunitetu formalnego i nietykalności RPO: bez zgody Sejmu nie może być zatrzymany ani pociągnięty do odpowiedzialności karnej

• Organizacja urzędu RPO

• powoływanie - wspólna kompetencja izb; przy dominacji Sejmu - powołuje Rzecznika, Senat - wyraża zgodę

• zgłaszanie kandydata - Marszałek Sejmu lub co najmniej 35 posłów

• głosowanie poprzedzone zaopiniowaniem przez właściwe komisje sejmowe

• wybór bezwzględną większością (obecność połowy) - na zas. wyścigu australijskiego

• wyrażenie zgody - w ciągu miesiące w drodze stosownej uchwały (powołany przez Sejm kandydat może zostać wezwany do złożenia wyjaśnień i udzielenia odpowiedzi) - uchwała podejmowana zwykłą większością głosów (obecność połowy)

• przed Sejmem - ślubowanie Rzecznika

• walory, jakimi powinien się kandydat charakteryzować: wiedza prawnicza, doświadczenie zawodowe, wysoki autorytet ze względu na walory moralne i wrażliwość społeczną → personalne oddziaływanie ma rekompensować „słabości” urzędu

• zakaz piastowania mandatu parlamentarzysty, stanowiska głowy państwa, zakaz zajmowania jakiegokolwiek innego stanowiska z wyj. profesora szkoły wyższej, wykonywania innych zajęć zawodowych; wykluczenie przynależności do partii politycznej, związki zawodowego, prowadzenia działalności publicznej niedającej pogodzić się z godnością urzędu

• ustawa - gwarancja powrotu na dawne stanowisko bądź jemu równorzędne, jeśli nie ma przeszkód prawnych

• urząd - o charakterze monokratycznym, może jednak zostać rozbudowany przez powołanie przez Marszałka (na wniosek RPO) 3 zastępców, w tym ds. żołnierzy

• prawo RPO do ustanowienia swoich pełnomocników terenowych, sam dokonuje określenia zakresu ich właściwości

• 5-letnia kadencja (1 reelekcja(

• odwołanie: jeśli zrzekł się funkcji, stał się trwale niezdolny, sprzeniewierzył się złożonemu ślubowaniu - uchwała Sejmu na wniosek Marszałka bezwzględną większością głosów

• Funkcje RPO

• stoi na straży wolności i praw człowieka i obywatela określonych w Konstytucji i ustawach

• informuje corocznie Sejm i Senat o swojej działalności oraz o stanie przestrzegania wolności i praw człowieka - publiczny wymiar prezentowanych informacji i spostrzeżeń, sprawozdanie RPO do wiadomości publicznej

• właściwość RPO o charakterze generalnym - dot. wszelkich praw i wolności dekodowanych z obowiązujących norm prawnych; Rzecznik Praw Dziecka jako organ wzmacniający ochronę tej sfery praw

• RPO zajmuje się prawami i wolnościami przysługującymi ludziom w ogóle (aspekt podmiotowy)

• zakres działań: sprawy o ochronę praw i wolności - sprawdza, czy na skutek działania lub zaniechania organów, organizacji i instytucji nie nastąpiło naruszenie prawa oraz zasad współżycia i sprawiedliwości społecznej

• przedmiotem zainteresowania RPO - wszelkie zachowania organów państwowych i podmiotów uczestniczących w wykonywaniu władzy publicznej

• kryteria: legalności, zasad współżycia społecznego, sprawiedliwości społecznej

• interwencja także w sytuacjach, gdy formalnej zgodności z prawem towarzyszy sprzeczne z powyższymi kryteriami wykorzystywanie przyznanych kompetencji

• Procedura działania, przysługujące mu środki ochrony praw i wolności

Postępowanie

• łatwa dostępność, daleko idące uproszczenie prowadzonego przed nim postępowania

• zainicjowanie postępowania na wniosek: obywateli, organów samorządowych, Rzecz. Praw Dziecka, z inicjatywy własnej

• formalne wymagania sprowadzone do minimum

• RPO w pełni samodzielnie decyduje o podjęciu lub odmowie podjęcia sprawy - ustawowy wymóg podejmowania czynności i przedstawiania informacji w określonych sprawach na wniosek Marszałka Sejmu oraz skierowanym przez Rzecz. Praw Dziecka

• jedyny obowiązek - konieczność zawiadomienia wnioskodawcy o sposobie załatwienia sprawy

• jeżeli wnioskodawca nie wykorzystał wszystkich przysługujących mu środków działania - RPO wskazuje mu je i przekazuje sprawy wg właściwości

Środki o charakterze kontrolno-wyjaśniającym

• prawo zbadania sprawy na miejscu, żądanie wyjaśnień, wgląd do akt, zlecenie sporządzenia opinii lub ekspertyzy, żądanie przedłożenia informacji o stanie sprawy prowadzonej przez sąd lub prokuraturę

• RPO może korzystać z pomocy innych organów - nadzoru i prokuratury

• wszystkie organy - ustawowy obowiązek współdziałania i udzielania pomocy RPO przy realizacji funkcji

• wniosek o przeprowadzenie czynności kontrolnych przez NIK - tylko za pośrednictwem Sejmu

Środki o charakterze sygnalizacyjno-interwencyjnym

• wystąpienie kierowane do podmiotu, w którego działaniach stwierdzono naruszenie praw i wolności, ew. do jednostki nadrzędnej

• RPO może w nim zawrzeć żądanie wszczęcia postępowania dyscyplinarnego lub zastosowania sankcji służbowym

• obowiązek adresata poinformowania RPO (nie później niż w ciągu 30 dni) o podjętych działaniach lub zajętym stanowisku - odpowiedź niesatysfakcjonująca, RPO może zwrócić się do organu nadrzędnego o podjęcie odpowiednich działań

• w postęp. administracyjnym lub sądowym: żądanie wszczęcia postępowania, udział w każdym toczącym się już postępowaniu - na prawach prokuratora, żadanie wszczęcia przez uprawnionego oskarżyciela postępowania przygotowawczego w sprawach o przestępstwa ścigane z urzędu

• zwraca się o wszczęcie postępowania administracyjnego, zaskarża decyzje do sądu administracyjnego, uczestniczy w postępowaniach

• występuje z wnioskiem o ukaranie, uchylenie prawomocnego rozstrzygnięcia w postępowaniach o wykroczenia, wnosi kasację lub rewizję nadzwyczajną

• zadaniem - rozpoczynanie i oddziaływanie na przebieg postępować i podejmowanych rozstrzygnięć przez właściwe w danych sprawach organy i instytucje

Środki o charakterze inspiracyjnym

• przedstawianie właściwym organom ocen, wniosków zmierzających do zapewnienia skutecznej ochrony wolności i praw człowieka i obywatela oraz usprawnienia trybu załatwienia ich spraw

• występuje do właściwych organów o podjęcie inicjatywy ustawodawczej, wydanie lub zmianę aktów prawnych

• występuje do TK w sprawie zbadania konstytucyjności i legalności aktów normatywnych

• występuje do SN o podjęcie uchwały mającej na celu wyjaśnienie przepisów prawnych budzących wątpliwości lub których stosowanie wywołało rozbieżności w orzecznictwie

Środki o charakterze informacyjno-edukacyjnym

• coroczne informowanie obu izb o stanie przestrzegania wolności i praw

---