POLSKA LIRYKA ŁACIŃSKOJĘZYCZNA (XV/XVI):
Gatunki:
Satyra - uprawiana przez Krzyckiego, ośmiesza i piętnuje ze szczególną złośliwością (przyjemniaczek…;)
Pamflet - rodzaj utworu publicystycznego lub literackiego ośmieszający osobę lub instytucję (najczęściej polityczną). Charakterystycznymi cechami tego gatunku są ekspresyjny styl i skłonność do satyrycznej hiperboli. Uprawiał ten gatunek Krzycki - mistrz konceptu (w stosunku do ludzi, którzy ubiegli go w staraniach o jakiś urząd, np. sekretarza królewskiego, biskupa krakowskiego)
Panegiryk - uprawiany przez poetów dworskich, jako hołd dla mecenasów (niekoniecznie musi chodzić o podlizywanie się, np. w przypadku Janicjusza panegiryk był manifestem dumy twórczej poety, który uważał siebie za rozdawcę sławy, miał poczucie własnej wartości)
Epigramat - prawie każdy z poetów dworskich pisał te drobne utwory okolicznościowe, w ten sposób ćwiczyli swój kunszt,
Elegia - Kallimach, Celtis, Janicjusz
Oda - Konrad Celtis (dotyczące jego pobytu w Polsce), utrzymane w tonie pochwalnym
Erotyk - Krzycki (tu przede wszystkim ujawnia swój talent jako mistrza konceptu): dalekie od spokojnego liryzmu: śmiałe wyznania, złośliwe wymówki, wytworne komplementy; Celtis: opiewał 4 kochanki w 4-ech stronach Germanii
Epitalamia dworskie - np. Dantyszek (ślub Zygmunta I najpierw z Barbarą Zapolya, a póxniej z Boną), również Krzycki - sekretarz królewski
Epinikia okolicznościowe - Krzycki (zwycięstwo króla nad Moskwą)
Epitafia okolicznościowe - krótkie wiersze nagrobne, okoliczność: pogrzeb; Krzycki
„Emblematy” - Krzycki - pasja portrecisty i karykaturzysty, łowcy szczegółu; tworzył portrety ludzi (Ziomek nazywa to emblematem…)
Tematy:
- autobiografizm (poeta - gwarant pamięci; tak jak u Janicjusza, wcześniej: u Dantyszka)
- owa łacina humanistyczna słuzyła przekazywaniu i utrwalaniu wiadomości o zdarzeniach, obyczajach, historii Polski; poeci nowołac. nie pisali o antyku, lecz o współczesności przy użyciu leksyki, frazeologii, stylistyki klasycznej.
Stąd metonomazja - użycie nazwy pochodzącej z jednego systemu dla przedmiotu z innego systemu (np. nazwanie chrześcijańskiego Boga Jowiszem)
- wątki polityczne, zarówno historyczne (Jan z Wiślicy), jak i aktualne (zwłaszcza w panegirykach poetów dworskich):
częstym motywem był apel do władców chrześcijańskich o wspólne stawienie czoła niebezpieczeństwu tureckiemu (np. Pieśń o żubrze - Mikołaja Hussowczyka napisana dla papieża Leona X z namowy biskupa Erazma Ciołka)
- wątki okolicznościowe, np. ślub króla, czyjaś śmierć, pochwały (panegiryki), itp.
Funkcje:
- poprzez swą twórczoś nowołacińscy poeci polscy uczestniczyli w europejskiej wspólnocie intelektualnej (spór o kształt łaciny pomiędzy cycerończykami a eklektykami)
- literatura jako aktywny środek kształtujący biografię twórców
- ta łacińska twórczość humanistów to początki poezji miłosnej w Polsce (elegie Kallimacha, Celtia, później - łacińskie Kochanowskiego), rozruszali więc w pewien sposób ten zastany, średniowieczny, religijny stan, pokazali nowe możliwości
- celem było podniesienie współczesności do rangi klasyków (idea renesansu). Chciano przekonać o uniwersalności antycznego dorobku artystycznego, który mógł posłużyć jako pewien szablon, dla rozmaitych realiów.
- wersyfikacja łacińska miała swój udział w kształtowaniu wersyfikacji w językach nowożytnych (choć nie mogła być bezpośrednim wzorcem do naśladowania!); pobudzała ducha reguły i wynalazczości…
- humaniści, piszący po łacinie, odrzucili średniowieczne wiersze rymowane i izosylabiczne (jednakowa liczba sylab w wersach); zrekonstruowali łacinę czasów Cycerona, posługiwali się klasycznym wierszem metrycznym. Pierwszy w Polsce dokonał tego:
Kallimach - Filip Buonaccorsi (1437 - 1496)
- napisał: „Życie i obyczaje Grzegorza z Sanoka” - utwór pochwalno-panegiryczny na cześć Grzegorza, to również rodzaj tekstu parenetycznego (wzorzec biskupa-humanisty-mecenasa); Pieśń o św. Stanisławie napisana strofą saficką (zastosował więc metrykę antyczną dla wyrażenia treści hagiograficznych, polskich - udowodnił, że humanizm jest narzędziem podtrzymywania tradycji historycznej narodu)
- autor elegii miłosnych i epigramatów
- przypisywano mu też autorstwo „Rad” (głosiły zasadę silnej władzy królewskiej, sprzymierzonej z mieszczaństwem przeciw szlachcie, magnaterii i duchowieństwu)
-związani z Kallimachem: Biernat z Lublina
Konrad Celtis (1459 - 1508)
- typowy wędrowny humanista-poeta, przybył do Krakowa w 1488r. by dopełnić studia; był autorem poetyki, komentatorem Platona, Cycerona, Horacego, Senekii; współorganizował spektakle (grano Plauta i Terencjusza)
- założył w Krakowie tzw. Sodalitas Literraria Vistulana (przy współudziale Kallimacha) - stowarzyszenie humanistyczne gromadzące profesorów AK, wybitnych naukowców, ludzi kultury i sztuki, pisarzy
- pisał elegie (zaduma), ody (pochwała) i epigramaty (złośliwość, żart); głosił powrót do natury i naturalnych obyczajów
Paweł z Krosna (1470 - 1517)
- pochodził z niemieckiego mieszczaństwa osiadłego w Krośnie; czuł się bardziej związany z Węgrami i tamtejszymi protektorami…
- tworzył wiersze okolicznościowe (ślub Zygmunta I z Barbarą Zapolya) i religijne
- charakterystyczne: tematyka chrześcijańska, ujęta w wersyfikację i schematy stylistyczne zalecone do naśladowania przez poetyki humanistyczne, a więc podjął próbę włączenia średniowieczno-chrześcijańskiej tradycji w obieh kultury humanistycznej
Jan z Wiślicy (1485 - 1520)
- uczeń Pawła z Krosna; znany z poematu „Wojna pruska” - w zamierzeniu epos (skromniej wyszło…), charakter raczej kronikarski i genealogiczny; w opisie bitwy pod Grunwaldem wątki epicko-batalistyczne wzorowane na Wergiliuszu
Andrzej Krzycki (1482 - 1537)
- sekretarz królewski (wcześniej żony króla - Barbary); arcybiskup gnieźnieński i prymas Polski; był mecenasem Stanisława Hozjusza.
- jako jedyny w gronie humanistów był pochodzenia szlacheckiego (!); typowy poeta-dworzanin - jego twórczość wyrosła z atmosfery renesansowego dworu krakowskiego
- pisał panegiryki okolicznościowe dla króla Zygmunta I: ślub z Barbarą Zapolya, zwycięstwo nad Moskwą, śmierć królowej Barbary, ślub z Boną Sforza (był zwolennikiem silnej władzy królewskiej)
- z większą pasją uprawiał satyrę i pamflet (nie był zbyt miły…)
- pisywał śmiałe erotyki (naśladowanie poezji petrarkistów; koncepty: np. palący śnieg, którym rzuca w niego ukochana; poetyka paradoksu)
Jan Dantyszek (1485 - 1548)
- dyplomata, dostojnik Kościoła
- jego poezja miała charakter publicystyczny, przeważał w niej ton moralizatorski
- napisał elegię Ad Grineam, w której operował równocześnie 2 konwencjami (rozstanie kochanków - nawiązania mitologiczne, obok: napomknienia o faktach historycznych, rzeczywistych, identyfikacja podmiotu z autorem elegii; to charakterystyczna dla humanistów autodemonstracja uczuć
- pod koniec życia napisał autobiografię (podsumowanie); zgromadził tu swe doświadczenia ku przestrodze przed światem wielkiej polityki, intrygi i zapobiegliwości o dobra doczesne; to swego rodzaju wiersz konsolacyjny szukający pociechy w miłosierdziu Boga (zbawienie)
- napisał też zbiór hymnów kościelnych (w roku śmierci) - to zmiana drogi życiowej humanisty; odszedł to od cyceronianizmu, jako maniery niestosownej dla hymnu
Klemens Janicki (1516 - 1543)
- najlepsza w Polsce renesansowej łacińska poezja wyszła spod jego właśnie pióra;
- korzystał z typowych loci communes; pierwszym jego zbiorem były „Zywoty arcybiskupów gnieźnieńskich” - pełniły funkcję popularnego skrótu historii Polski; studia w Padwie pod okiem, m.in. Pietro Bembo - petrarkisty włoskiego; „Żywoty królów polskich”. Jego mecenasi: Andrzej Krzycki, Piotr Kmita
Janicjusz to punkt graniczny poezji nowołacińskiej; reguły zostały opanowane, a możliwości kombinatoryczne wyczerpane; ta poezja łac. nie może się już dalej rozwijać (to szczyt). Zaczyna się więc etap poetów dwujęzycznych.
Jan Kochanowski (1530 - 1584)
- debiutował po łacinie (pisał nią zresztą przez całe życie), nieznane daty
- jak to Borowski rzucił: „ta liryka łac. jest szkołą liryki polskiej…”
- zaliczymy tu 3 zbiory:
Lyricorum libellus
Elegiarum libri IV (elegie miłosne do Lidii
Foricoenia (fraszki, motywy epigramatyki greckiej, rzymskiej, nowołacińskiej; później przerabiał je we „Fraszkach” polskich; po0wstały zarówno w okresie padewskim, jak i później)
Wyszukiwarka