Plany życiowe jako główne składniki ukierunkowania osobowości.
T. Mądrzycki, zajęcia 12
Warunkiem tworzenia przez jednostkę planów na przyszłość jest jej umiejętność odraczania zaspokajania potrzeb, czyli odraczania gratyfikacji, która idzie w parze z rozwojem motywacji wewnętrznej. Konieczna jest też zdolność rozumowania i wybiegania myślą w przyszłość oraz przewidywania warunków i skutków swego przyszłego działania.
Koncepcja planów osobistych B. R. Little`a
Plan - „wewnętrznie powiązana sekwencja działań zmierzających do osiągnięcia określonego celu osobistego”
Plan charakteryzuje to, że:
- jego cele są stworzone przez podmiot
- integruje on sferę poznawczą, afektywną i behawioralną
- organizuje codzienną aktywność jednostki
- jest związany z określonym czasem i kontekstem sytuacyjnym.
Metoda do badania planów - Personal Projects Analysis (PPA). Badani mają wypisać 10 projektów, które realizują lub o których myślą. Następnie oceniają je na 17 dymensjach stosując skalę od 0 do 10 (oceniają ważność projektu, jego zgodność z osobistymi wartościami, zaabsorbowanie nim, spostrzeganą kontrolę, stres, trudność itp.).
Tak rozumiane plany osobiste nie są tożsame z celami.
Istotą tego podejścia jest założenie, że psychologia osobowości ma zajmować się przede wszystkim badaniem osobistego działania, którego jednostkami oceny są zadania życiowe, osobiste dążenia, plany osobiste i podobne konstrukty.
Według Little`a „ja” jest nie tylko ukrytym centrum osobowości, lecz także przejawia się na zewnątrz w działaniu, również w planach osobistych (osobistych poszczególne plany pełnią określone funkcje wobec „ja”, np. mogą służyć wyrażaniu przez jednostkę zainteresować pewną dziedziną czy podnoszeniu swojej wartości).
Metoda Little`a spełnia następujące wymogi:
- stosuje jednostkę analizy (projekt osobisty), która jest wytworzona przez sam podmiot,
- stosowana jednostka jest wrażliwa na kontekst sytuacyjny i dotyczy realnej sytuacji,
- jest jednostką średniej wielkości, która integruje różne sfery psychologicznego funkcjonowania,
- jest to jednostka, która ma bezpośrednie praktyczne zastosowanie.
Badania Little`a pozwalają sądzić, że właściwości planów stanowią dobry predykator zadowolenia z życia. Stwierdzono w nich, że osoby zadowolone mają większą tendencję do dzielenia się z innymi informacjami o planach oraz wspólnego ich realizowania.
Słabe strony koncepcji:
- Little zbyt szeroko ujmuje pojęcie personal projects - interesuje się nawet bardzo błahymi projektami i traktuje je podobnie jak długofalowe plany
- takie samo traktowanie projektów aktualnie realizowanych z tymi, o których jednostka dopiero myśli
Koncepcja dążeń osobistych R. A. Emmonsa
Osobowość jednostki najlepiej określa to, co ona próbuje zrobić, nie zaś posługiwanie się pojęciem cech. Autor ten stworzył pewną hierarchię motywów podzieloną na cztery poziomy:
- poziom pierwszy - dyspozycje motywacyjne, które cechują się największym stopniem stałości i ogólności, jak np. potrzeby
- poziom drugi - dążenia osobiste, które wypływają z ogólnych dyspozycji, jednak są od nich bardziej szczegółowe (np. być lepszą, starać się poznać wiele nowych osób)
- poziom trzeci - zainteresowania, cele, plany, zadania (stanowi uszczegółowienie dążeń)
- poziom czwarty - specyficzne działania
Realizacja dążeń osobistych stanowi źródło dobrego samopoczucia i nadaje sens życiu.
Emmons stworzył Skalę Oceny Dążeń (SAS), jednak jego koncepcja nie bierze pod uwagę wyniku działań, jedynie samo usiłowanie. Wątpliwości budzi też sprowadzanie osobowości do motywacji i rozważanie dążeń w oderwaniu od temperamentu i zmiennych instrumentalnych.
Koncepcja zadań życiowych Nancy Cantor
Zgodnie z nią cele stanową poznawczą reprezentację motywacji i służą jako standardy kontrolowania działania. Skonkretyzowaniem celów są zadania, które rozumiane są to jako problemy do rozwiązania.
Koncepcja dotyczy zadań życiowych, które uznane są przez jednostkę jako ważne, zgodne z „ja” i organizujące codzienną aktywność. Tworzenie i urzeczywistnianie zadań dokonuje się za pomocą odpowiednich strategii, one zaś stanowią różnorodne zasady interpretowania działań, zdarzeń i problemów, które dotyczą planowania, kierowania działaniem, oceny postępów i rozumienia przyczyn uzyskanych wyników.
Ludzie wybierają różne strategie. Tendencja do posługiwania się określoną strategią wypływa z doświadczeń życiowych jednostki. Zazwyczaj pozytywne doświadczenia sprzyjają tworzeniu optymistycznej strategii, zaś negatywne - strategii obronnego optymizmu.
Najlepsze warunki do poznania zadań życiowych stwarzają okresy przełomowe w rozwoju człowieka, takie jak przejście ze szkoły średniej do wyższej, podjęcie pracy, małżeństwo.
Wyodrębniono dwa typy zadań życiowych młodzieży:
- dotyczące osiągnięć
- odnoszące się do relacji interpersonalnych
Różnice pomiędzy koncepcją Emmonsa a Cantor:
- Emmons wskazuje, że jednostka jest wewnętrznie motywowana do szukania dróg realizacji swoich dążeń, wg Cantor jest ona motywowana do opanowania społeczno - kulturowego kontekstu w dogodny dla siebie sposób,
- dążenia osobiste (Emmons) - stałość i ogólność, zadania życiowe (Cantor) - dynamika, zmienność i zależność od kontekstu sytuacyjnego i wieku życia.
Do polskiej literatury pojęcie planu życiowego wprowadził W. Szewczuk. Określił on go jako „system celów, do których jednostka zmierza w swoim działaniu oraz zasady ogólne ich realizowania”.
Wśród powyższych autorów panuje zgoda co do tego, że:
- plany czy zadania życiowe dotyczą spraw bardzo ważnych dla podmiotu,
- są realizowane przez dłuższy czas (wyjątek - Little),
- obejmują znaczną część codziennej aktywności jednostki,
- odzwierciedlają jej potrzeby, wartości, pogląd na świat.
Na tej podstawie plan życiowy można określić jako stworzony lub dowolnie wybrany przez jednostkę ważny cel główny powiązany z szeregiem celów pomocniczych (instrumentalnych) i ogólnych zasad operacjonalizacji tych celów.
Plany życiowe różnią się od planów pojedynczych działań (zadań) tym, że obejmują znacznie szerszy zakres aktywności jednostki rozłożonej w dłuższym czasie.
Pojęcie planu życiowego nie jest tożsame z pojęciem celu życia, cel określa bowiem tylko to, do czego człowiek dąży, a plan - przynajmniej w ogólnych zarysach - wyznacza drogi dojścia do celu.
Plany różnią się też od marzeń tym, że są tworzone z myślą o ich realizacji, dotyczą więc nie tylko wartościowych celów, lecz celów, które mają zarazem odpowiednie prawdopodobieństwo urzeczywistnienia. Marzenia kierowane są zaś głównie uczuciami i życzeniami.
Plany życiowe powodują, że aktywność jednostki jest dobrze zorganizowana i ukierunkowana, co pozwala jej maksymalnie wykorzystać własne możliwości.
Tendencja do tworzenia planów na przyszłość związana jest z warunkami życia jednostki. Gdy umysł zajęty jest trudna sytuacją życiową ludzie myślą tylko o tym, jak zrealizować podstawowe potrzeby, nie wybiegają myślą w przyszłość.
Kontinuum planowości życia
Na jednym krańcu tego kontinuum będą znajdowały się jednostki o w pełni dojrzałej osobowości, świadomie kierujące swą aktywnością, którym los sprzyja i realizują one stworzone przez siebie plany życiowe.
Na przeciwnym krańcu umieszczone zostaną osoby, które z różnych przyczyn (wewnętrznych lub zewnętrznych) nie mają swych planów lub mają je, ale ich nie realizują. Tworzą one jedynie i realizują luźno ze sobą powiązane plany działań.
Plany analizuje się pod względem:
- ich liczby
- treści (edukacyjne, rodzinne, zawodowe, ekonomiczne, towarzyskie itd.)
- wielkości planu życiowego
- różnorodności
- stopnia ważności
- stopnia zgodności dróg dojścia do celu z normami moralnymi
- stopnia trudności
- realistyczności
- szczegółowości
- elastyczności
- rozpiętości czasowej
stopnia integracji (plany zintegrowane ułożone są w sposób hierarchiczny)
Wpływ na cechy planów życiowych:
- wieku - tworzenie planów życiowych rozpoczyna się w okresie dorastania, konkretyzuje się w okresie przejścia do dorosłości, potem następuje jego stabilizacja, a następnie jest on realizowany
- płci - plany kobiet ogólnie są bardziej skonkretyzowane na rodzinę, podczas gdy mężczyźni- na wartości ekonomiczne. Kobiety są też w większym stopniu skoncentrowane na sprawach towarzyskich i wartościach ogólnych.
Większy odsetek dziewcząt niż chłopców planuje ukończenie studiów wyższych.
- poziomu inteligencji - Nurmi stwierdził, że bardziej inteligentne osoby są mocniej zainteresowane przyszłą edukacją, a mniej inteligentne - przyszłym zawodem. Uczniowie zdolni przedstawiają też plany bardziej rozwinięte, obejmujące większą liczbę obszarów życia i dłuższy okres czasu.
- temperamentu - osoby kompulsywne przejawiają skłonność do nadmiernej szczegółowości w planowaniu, przeciwna tendencja występuje u jednostek histerycznych (ekstrawertywno - neurotycznych).
Neurotyzm negatywnie koreluje z zadowoleniem z planów i poczuciem własnej skuteczności. Ekstrawersja zaś pozytywnie koreluje z poczuciem skuteczności oraz przeświadczeniem, że ma się dużo czasu na realizację planów.
- potrzeb - osoby o wysokiej potrzebie niezależności tworzą średnio więcej planów niż jednostki przejawiające niski poziom niezależności „ja”.
- wzoru zachowania A vs B - osoby reprezentujące wzór zachowania A na ogół wybierają cele trudniejsze, wymagające większego wysiłku, a jednocześnie realizują wiele takich celów. Preferują te cele, przy których realizacji możliwa będzie duża kontrola wykonania. Osoby te są też bardziej wytrwałe i efektywne w działaniu.
Plany życiowe uwarunkowane są też przez czynniki społeczne, takie jak miejsce zamieszkania, wykształcenie rodziców, warunki materialne rodziny.
Plany są wynikiem kumulacji subiektywnego doświadczenia podmiotu i stanowią w znacznej mierze przejaw jego twórczej aktywności.
Plany mogą stanowić nowe i być może bardziej trafne źródło diagnozy osobowości.
Metody badania planów:
M. Frese. J. Stewart i B. Hannover - kwestionariusz do badania dwóch stylów działania - orientacji na cele i planowości („Goal Orientation and Planfulness”). Wyodrębniono trzy czynniki skali: orientacja na cele, planowość, orientacja społeczna.
Cz. S. Nosal - Skala Orientacji Temporalnej o podskalach: teliczność, szczegółowość, presja czasu, planowanie, teraźniejszość, przeszłość.
Planowanie ma następujące właściwości:
stopień orientacji na cele (wytrwałość i doprowadzanie swoich działań do końca)
tendencja do planowania ogólnego vs szczegółowego
zaangażowanie emocjonalno - motywacyjne
orientacja społeczna (kierowanie się sugestiami innych osób przy ustalaniu celu oraz tendencja do ujawniania planów)
perspektywiczny poziom aspiracji (stopień trudności realizowanych planów będzie wskazywał na perspektywiczne aspiracje jednostki)
bogactwo treści życia (im więcej klas planów tworzy człowiek, tym bogatsza jest jego treść życia, czyli swoją aktywnością obejmuje różne sfery)
produktywność (składa się na nią dążenie do wychowania dzieci, pomagania innym ludziom, bycia dobrym mężem/żoną, dokonanie czegoś ważnego dla społeczeństwa; przeciwieństwem jest dążenie tylko do własnych przyjemności)
1