GOSPODARKA A ŚRODOWISKO WYKŁAD 3 07.03.2008
ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE JAKO PODSTAWA BYTU CZŁOWIEKA
Uporządkowanie terminologii w zakresie pojęcia i zakresu środowiska.
Społeczne aspekty wykorzystywania środowiska;
- Ekologia społeczna
- Świadomość ekologiczna społeczeństwa
- Edukacja ekologiczna
- Promowanie proekologicznych zachowań
3. Prawne aspekty wykorzystania środowiska:
- Pierwsze uregulowania prawne w zakresie ochrony środowiska,
- Środowisko a Konstytucja
- Podstawowe uregulowania prawne w Polsce,
- Współpraca międzynarodowa.
4. Ekonomiczne aspekty wykorzystywania środowiska.
Literatura: Gospodarka a środowisko i ekologia. Pod red. K. Małachowskiego, Wydawnictwo Fachowe CeDeWa, Warszawa 2007, rozdział 1,2,3,4.
ZAKRES ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO
Rozwój społeczno - gospodarczy danego kraju czy regionu związany jest ze sposobem oraz wielkością produkcji dóbr materialnych i usług, zaludnieniem oraz warunkami naturalnymi, czyli odbywa się na konkretnej przestrzeni geograficznej.
Środowisko przyrodnicze (geograficzne) to:
♦ Elementy nieorganiczne ( abiotyczne):
- podłoże skalne ( litosfera)
- ukształtowanie powierzchnie czyli morfologia terenu
- wody (hydrosfera)
- atmosfera razem ze zjawiskami klimatycznymi;
♦ Elementy organiczne ( biotyczne) tj. naturalny świat roślinny i zwierzęcy;
♦ Element przejściowy - gleba ( pedosfera);
♦ Elementy antropogeniczne: domy, drogi, lotniska, sztuczne zbiorniki wodne czyli tzw.
technosferę.
Środowisko przyrodnicze/ geograficzne jest to zespół wszystkich czynników naturalnych i antropogenicznych występujących na danym obszarze, w którym żyją ludzie i które wykorzystują w miarę udoskonalonych umiejętności dla zaspokojenia swoich potrzeb materialnych i innych, to jest rekreacyjnych, estetycznych, twórczych i naukowych.
▼
Środowisko przyrodnicze to konieczny oraz stały warunek istnienia i rozwoju społeczeństwa ludzkiego.
▼
Wszystkie elementy środowiska przyrodniczego oddziałują wzajemnie na siebie i na społeczeństwo. Są w stanie ciągłego ruchu i rozwoju, uczestniczą więc w procesie przeobrażeń cech środowiskowych.
Cechy składników środowiska:
▪ Występują wzajemne powiązania każdego elementu - zamiana jednego powoduje zmiany w
całym środowisku
▪ Zmiany mogą być naturalne pod wpływem procesów geologicznych, klimatycznych lub
antropogeniczne pod wpływem działalności człowieka
▪ Przykłady negatywnego oddziaływania człowieka na przyrodę:
- obniżanie lustra wody i zanikanie akwenu jeziora Aralskiego w Azji;
- Burze piaskowe nad Pekinem;
- Stepowienie Wielkopolski i Kujaw;
Środowisko:
▫ geograficzne - rozpatrywane jest ze względu na wpływ na działalność gospodarczą
człowieka
▫ przyrodnicze - rozpatrywane jest ze względu na wpływ na warunki życia człowieka
▫ naturalne - (tylko około 10% biosfery na świecie składa się z tzw. ekosystemów
naturalnych)
▫ antroposfera lub homosfera można określić jako środowisko człowieka lub środowisko
życia człowieka;
▫ przekształcone - ma charakter przyrodniczy jednak jego elementy uległy znacznemu
przekształceniu (ponad 50%)
▫ sztuczne - (antropogeniczne, kulturowe) - w około 90% jest nasycone elementami
wprowadzanymi przez człowieka - miasta
▫ mikrośrodowisko
Wzajemne relacje człowiek - środowisko
Dwa skrajne poglądy na rolę środowiska w życiu człowieka:
● Determinizm - twierdzi się, że środowisko przyrodnicze całkowicie decyduje
o funkcjonowaniu człowieka
● Nihilizm - pogląd, który mówi, że środowisko przyrodnicze nie ma żadnego
wpływu na działalność człowieka;
● Posybilizm - środowisko przyrodnicze stwarza warunki dla funkcjonowania
człowieka, ale to człowiek decyduje w jaki sposób z nich korzysta.
Im wyższy jest stopień rozwoju społeczeństwa, tym mniejsze jest uzależnienie od warunków danego środowiska, im bardziej prymitywna jest produkcja społeczna tym silniejsza zależność od klimatu, gleby, czy szaty roślinnej;
Nie możliwe jest całkowite uniezależnienie się od środowiska!!!
EKOLOGIA (z greckiego „oikos” - dom i „logos” - słowo, wiedza, nauka) to nauka biologiczna zajmująca się strukturą i funkcjonowaniem przyrody, a także badaniem wzajemnych związków między organizmami ( w tym zespołami organizmów) a ich żywym
i martwym środowiskiem.
- Ochroną przyrody zajmuje się sozologia.
- Człowiek przez długi czas w ekologii zajmował pozycje obserwatora
- Ekologia człowieka - bada wzajemne związki miedzy środowiskiem a populacja ludzką
- W latach 70-tych zarzucono antropocentryczne poglądy na rolę człowieka w środowisku i
przeświadczenie, że człowiek może opanować przyrodę.
- Efektem tego było wykształcenie się ekologii społecznej.
Ekologia społeczna - to dyscyplina naukowa z pogranicza biologii, socjologii i geografii, badająca związki między przestrzennym układem danych zjawisk społecznych a ich charakterem.
Zajmuje się ona badaniem relacji między:
- człowiekiem
- społeczeństwem
- środowiskiem.
„Przedmiotem poznania jest system społeczeństwo - przyroda”
Cel:
- poznanie związków i zależności występujących miedzy społeczeństwem a środowiskiem,
- kształtowanie relacji społeczeństwo - przyroda,
- promowanie sposobów przeciwdziałania degradacji środowiska.
Świadomość społeczna to pojęcie socjologiczne oznaczające zbiór wyobrażeń, symboli, pojęć, opinii, poglądów i przesądów, wspólnych dla olbrzymiej większości danej społeczności. Świadomość społeczna w szerszym znaczeniu obejmuje całokształt charakterystycznych dla danego społeczeństwa treści i formy życia duchowego:
wyobrażeń rzeczywistości przyrodniczej i społecznej, czyli całość poglądów naukowych, filozoficznych, ideologicznych, politycznych, prawnych, religijnych, etycznych, estetycznych, które składają się na sposób myślenia i kulturę umysłową danego społeczeństwa.
W tym znaczeniu świadomość obejmuje opinie, poglądy i podstawy ludzi, właściwości psychiczne klas i warstw społecznych, określonych grup etnicznych, środowisk zawodowych, oraz różne formy życia duchowego jednostek.
Świadomość ekologiczna to zespół informacji i przekonań na temat środowiska naturalnego oraz postrzeganie związków między stanem i charakterem środowiska naturalnego, a warunkami życia człowieka
Świadomość ekologiczna w danych społeczeństwie kształtowana jest przez:
- system wartości
- tradycję rodzinną
- wiedzę uzyskiwaną w trakcie edukacji
- informacje dostarczane przez media
- efekty doświadczeń indywidualnych
Proces kształtowania się świadomości ekologicznej:
1. Akceptacja proekologicznych form zachowania.
2. Pojawienie się proekologicznej presji społecznej.
3. Powszechne zainteresowanie problemami ochrony środowiska.
4. Postrzeganie wartości środowiska nie zdegradowanego.
5. Społeczna percepcja skutków degradacji środowiska.
6. Rozszerzenie się objawów degradacji środowiska.
Formy społecznej świadomości ekologicznej
♦ potoczna świadomość ekologiczna kształtuje się pod wpływem zasłyszanych opinii,
poglądów i stereotypów, które nie tworzą zwartej całości. Zdecydowanie
drugorzędną rolę odgrywa wiedza i doświadczenie.
♦ Ideologiczna świadomość ekologiczna kształtuje się pod wpływem określonej ideologii
i zwykle ma zabarwienie emocjonalne. Zawiera elementy wiedzy oraz
ideologicznie uzasadnione poglądy, przekonania i opinie.
♦ Naukowa świadomość ekologiczna kształtuje się głownie pod wpływem wiedzy i
proekologicznego wychowania. Ważną rolę odgrywa doświadczenie, natomiast
zdecydowanie mniejszą - potoczne opinie, funkcjonujące stereotypy,
przekonania ideowe i „modne” poglądy.
Edukacja ekologiczna
To ogół procesów oświatowo - wychowawczych, obejmujących kształcenie i wychowanie oraz szeroko pojmowana działalność oświatowa.
Edukacja ekologiczna jest koncepcją kształcenia i wychowania społeczeństwa w duchu poszanowania środowiska przyrodniczego zgodnie z hasłem: „myśleć globalnie działać lokalnie”.
Edukacja ekologiczna obejmuje m.in. wprowadzenie do programów szkolnych tematyki z zakresu ochrony i kształtowania środowiska. Ma na celu wpływanie określonych zachowań korzystnych dla środowiska, upowszechnianie wiedzy w przyrodzie.
Mamy dwie formy edukacji:
• formalną - obejmującą dzieci od wieku przedszkolnego, młodzież, studentów, a także
nauczycieli i specjalistów związanych z ochroną środowiska;
• nieformalną - obejmującą młodzież i dorosłych, prowadzoną przez środki masowego
przekazu oraz za pomocą różnych form tzw. samoedukacji indywidualnej
i grupowej.
Powinna zapewnić:
● Właściwe postrzeganie środowiska i miejsca w nim człowieka, jego działalności
gospodarczej oraz aktywności społecznej.
● Rozumienie procesów zachodzących w środowisku i ich zmian pod wpływem
antropopresji
● Znajomość systemu zarządzania środowiskiem, a szczególnie poznanie narzędzi
zarządzania i mechanizmów ich funkcjonowania.
● Umiejętność zdobywania informacji o stanie środowiska.
Przykładowe kampanie informacyjne:
Od września 2006 r. realizowana jest ogólnopolska kampania pod hasłem „ Kupuj odpowiedzialnie! Twoje pieniądze kształtują świat”, której celem jest kształtowanie wśród ludzi młodych postawy świadomego i odpowiedzialnego konsumenta.
ZASADA 3R = 3U
Reduce ►Unikaj zbędnego kupowania
Reuse ► Użyj powtórnie
Recycle ►Utylizuj ( recycling)
Europejski Tydzień Zrównoważonego Transportu oraz
Europejski Dzień bez Samochodu
▪ W tym roku, Europejski Dzień bez Samochodu (22 września) będzie obchodzony po raz 7, a
Europejski Tydzień Zrównoważonego Transportu (16-22września) po raz czwarty.
Kampanii patronuje Komisja Europejska.
▪ Hasło tegorocznej kampanii brzmi: „Czyste powietrze dla wszystkich”.
Prawne aspekty ochrony środowiska
▪ Prawo to element sterujący oddziaływanie człowieka na środowisko i pełni on funkcję
regulującą.
▪ Prawo ochrony środowiska to zbiór przepisów prawnych, którego przedmiotem jest
środowisko oraz jego elementy.
Rys historyczny:
- Najwcześniejszą formą ochrony przyrody były regalia książęce dotyczące rybołówstwa czy
polowań. Miały one za cel kontrolowanie zasobów przyrodniczych.
- Statuty Kazimierza Wielkiego II połowa XIV w. dotyczące ochrony lasów;
- Statut Warcki Władysława Jagiełły I połowa XV w. - objęto ochroną cisy;
- Statuty Litewskie z XIV w. wyprowadzały ochronę drzew bartnych, gniazd sokolich, żeremi
bobrowych;
- Utworzenie w końcu XIV w. rezerwatu turów na Mazowszu;
- Uniwersał leśny St. A. Poniatowskiego z 1778 r. zawierał apel o troskę o lasy i nakazywał
zarządcom taką troskę;
- Ustawa o zakazie łapania, wytępiania i sprzedawania zwierząt alpejskich właściwych
Tatrom, świstaka i dzikich kóz z 1886 r. ( obowiązuje do dziś)
Polskie prawo w zakresie ochrony środowiska:
• 1919 r. powstaje Tymczasowa Państwowa Komisja Ochrony Przyrody ►Państwowa Rada
Ochrony przyrody;
•10 marca 1934 r. uchwalono ustawę o ochronie przyrody - pierwszą polską ustawę
ochronną, miała charakter konserwatorski;
• 7 kwietnia 1949 r. Ustawa o ochronie przyrody - za najważniejsze uznawała
gospodarowanie zasobami przyrody, miała charakter biocenotyczny, na jej podstawie
powstała większość parków narodowych i rezerwatów przyrody;
• w 1960 r. powołano do życia Centralny Urząd Gospodarki Wodnej, który na mocy
poniższych aktów prawnych zajął się ochroną wód i powietrza:
- Ustawa o ochronie wód przed zanieczyszczeniami z 31.01.1961 r. Dz.U. nr 5 poz.33;
- Ustawa Prawo wodne z 30.05.1962 r. Dz. U. nr 34, poz. 158;
- Ustawa o ochronie powietrza atmosferycznego przed zanieczyszczeniami z
21.04.1966r. Dz.U. nr 14, poz. 87;
• Ustawa o ochronie i kształtowaniu środowiska z 31.01.1980 r.
• W 1985 r. utworzono Ministerstwo Ochrony Środowiska i Zasobów Naturalnych, obecnie
od 2002 r. Ministerstwo Środowiska ( Minister Maciej Nowicki)
Modernizacja prawa środowiskowego rozpoczęła się od obrad „ Okrągłego Stołu”
Efektem tego był ustawa o ochronie przyrody z 16.10.1991 r.;
Prawo ochrony środowiska ma strukturę hierarchiczną:
- Konstytucja RP;
- Ustawy;
- Umowy międzynarodowe;
- Rozporządzenia;
- Akty prawa miejscowego.
Konstytucja RP z dnia 2.04.1997 r.:
Art.5. Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium,
zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli,
strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się
zasadą zrównoważonego rozwoju.
Art.74.
Władze publiczne prowadzą politykę zapewniającą bezpieczeństwo ekologiczne
współczesnemu i przyszłym pokoleniom.
Ochrona środowiska jest obowiązkiem władz publicznych.
Każdy ma prawo do informacji o stanie i ochronie środowiska.
Władze publiczne wspierają działania obywateli na rzecz ochrony i poprawy stanu środowiska.
Art. 86. Każdy jest obowiązany do dbałości o stan środowiska i ponosi odpowiedzialność za
spowodowanie przez siebie jego pogorszenie. Zasady tej odpowiedzialności określa
ustawa.
Główne regulacje w polskim prawie środowiskowym
- Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska ( Dz. U. z 2006 r., nr 129)
- Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody ( Dz. U z 2004 r., nr 92, poz. 880);
Ustawy szczegółowe:
- Ustawa z 20.07.1991 o inspekcji Ochrony Środowiska;
- Ustawa z 28.09.1991 o lasach;
- Ustawa 4.12.1994 Prawo geologiczne i górnicze;
- Ustawa z 16.03.2001 o rolnictwie ekologicznym;
- Ustawa z 27.04.2001 o odpadach;
- Ustawa z 7.06.2001 o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzaniu
ścieków;
- Ustawa z 18.07.2001 r. Prawo wodne;
- Ustawa z 30.10. 2002 r. o podatku leśnym;
- Ustawa z 11.05.2002 r. o opakowaniach i odpadach opakowaniowych;
6