Karpaty Zachodnie.
Położenie i budowa geologiczna
Alicja Babiuch
Karpaty położone są w przedłużeniu Alp, z którymi łączy je wspólny okres powstania oraz podobieństwo w budowie geologicznej i rzeźbie. Długość łańcucha górskiego wynosi około 1300 km. Karpaty podobnie jak Alpy mają budowę płaszczowinową, ale występujące w ich obrębie strefy: krystaliczna i wapienno - dolomitowa nie tworzą zwartych ciągów, lecz występują wyspowo. Silnie rozbudowana jest strefa fliszowa.
Łuk karpacki składa się z trzech części, zróżnicowanych pod względem budowy geologicznej, rzeźby i ułożenia pasm górskich. Od przełomu Dunaju w Kotlinie Wiedeńskiej po Przełęcz Łupkowską na terenie Polski, rozpościera się część Karpat zwana Karpatami Zachodnimi, następnie od przełęczy Predealu i doliny Prahovy rozciąga się część Karpat Wschodnich, a do przełomu Dunaju zwanego Bramą Żelazną rozprzestrzeniają się Karpaty Południowe zwane także Alpami Transylwańskimi.
W budowie geologicznej Karpat Zachodnich wyróżnia się trzy jednostki strukturalne: zewnętrzny pas fliszowy, pas wewnętrzny i wulkaniczny pas południowy. Pas zewnętrzny jest młodym, trzeciorzędowym górotworem obejmującym płaszczowiny i fałdy fliszowe. Flisz jest zróżnicowany stratygraficznie i facjalnie, tworzą go piaskowce, zlepieńce i łupki. Powstawał on do dolnej kredy po oligocen. Pas wewnętrzny budują utwory starsze, fragmentarycznie pokryte warstwą fliszową. Stare podłoże podlegało fałdowaniom kaledońskim i hercyńskim, a w górnej kredzie nasunęły się na nie płaszczowiny mezozoiczne. Podczas fałdowania pasa zewnętrznego, starsze podłoże podlegało ruchom załomowym. W ich wyniku część Centralnych Karpat Zachodnich ma postać trzonów krystalicznych, stanowiących fragmenty starszych górotworów zbudowanych ze skał magmowych. Wulkaniczny pas południowy stanowi obszar zanurzony pod utworami trzeciorzędowymi, pokrytymi na powierzchni pokrywami wulkanicznymi: riolitów, andezytów i tufów. W neogenie Karpaty Zachodnie podlegały częściowym transgresjom i denudacji. W pliocenie nastąpiło dalsze dźwiganie się górotworu z równoczesnym wcinaniem się dolin rzecznych w podłoże. Na obszarach wapiennych rozwinęły się formy krasowe.
Karpaty Zachodnie dzielą się na Karpaty Zewnętrzne i Karpaty Wewnętrzne zwane też Karpatami Centralnymi. Zewnętrzne Karpaty Zachodnie pod względem geologicznym składają się z kilku nasuniętych z południa płaszczowin, złożonych z piaskowców, zlepieńców i łupków paleogeńskich i górnokredowych (fliszu). Ruchy górotwórcze zakończyły się tu u schyłku paleogenu. W ciągu neogenu ponasuwane na siebie masy skalne podlegały procesom wypiętrzającym, które były przerywane okresami względnego spokoju tektonicznego. W wyniku procesów denudacyjnych doszło do powstania powierzchni ścinających struktury fałdowe. Zrównanie dolnoplioceńskie spowodowało powstanie w północnej części Karpat pogórza o krajobrazie rozciętej erozyjnie wyżyny, której wysokości względne dochodzą do 100 - 150 metrów. Zróżnicowanie struktur geologicznych i urzeźbienia Zewnętrznych Karpat Zachodnich umożliwia wyodrębnienie w granicach Polski kilku mikroregionów. Są nimi: Pogórze Zachodniobeskidzkie, Beskidy Zachodnie, Pogórze Środkowobeskidzkie, Beskidy Środkowe (Beskid Niski) stanowiące człon przejściowy do Beskidów Wschodnich w prowincji Karpat Wschodnich. Zewnętrzne Karpaty Zachodnie zajmują w granicach Polski 16 tyś. km² (5% obszaru kraju).
Centralne Karpaty Zachodnie mają odmienną budowę od Zewnętrznych Karpat Zachodnich. Składają się z izolowanych masywów zbudowanych ze skał magmowych i metamorficznych oraz częściowo przykrywających je pokryw mezozoicznych o przewadze skał węglanowych (wapieni i dolomitów). Dały one początek płaszczowinom wierchowym (tatrydom), trzem reglowym (granidom), i pienińskim (pienidom). Płaszczowiny pienińskie podczas późniejszych ruchów górotwórczych zostały sprasowane i porozrywane tak, że tworzą dzisiaj wąską strefę różnej wielkości skałek wapiennych, które łukiem otaczają blok Centralnych Karpat Zachodnich. Centralne Karpaty Zachodnie uzyskały swoją strukturę geologiczną w górnej kredzie, lecz w eocenie zostały zalane przez morze, w którym osadził się tak zwany flisz podhalański. Obecne formy Centralnych Karpat Zachodnich powstały w młodszym trzeciorzędzie dzięki uskokom powodującym wypiętrzanie się bloków górskich i zapadanie kotlin. W górach tych odsłaniają się również starsze skały - paleozoiczne skały magmowe (granity), metamorficzne i osadowe. W związku z tym krajobraz Centralnych Karpat Zachodnich jest bardzo zróżnicowany. Całe Centralne Karpaty Zachodnie obejmują około 15 tyś. km², głównie na terytorium Słowacji. W granicach Polski znajduje się tylko około 1,1 tyś. km² (0,3% terytorium Polski). Są to części dwóch makroregionów: Obniżenia Orawsko - Podhalańskiego i Łańcucha Tatrzańskiego.
Beskidy Zachodnie są największym regionem Zewnętrznych Karpat Zachodnich. Stanowią zróżnicowane, neotektoniczne antyklinorium, zbudowane w przeważającej części z odpornych na denudację piaskowców magurskich (a w części północno-zachodniej z piaskowców godulskich).
Beskid Śląski rozpościera się pomiędzy doliną Olzy na zachodzie, Kotliną Żywiecką i Bramą Wilkowicką na wschodzie, na północy opada zaś ku Pogórzu Śląskiemu. Dzieli się na dwie części. Część północna składa się z dwóch południkowo rozciągniętych pasm rozdzielonych doliną Wisły i połączonych ze sobą równoleżnikowym pasmem na dziale wód Olzy i Wisły. Pasmo wschodnie jest znacznie wyższe i nosi nazwę Baraniej Góry. Cała ta część Beskidu Śląskiego zbudowana jest z masywnych piaskowców godulskich i istebniańskich, natomiast południowa część tych gór z fliszu magurskiego. W granicach Polski Beskid Śląski zajmuje około 560 km² (cały ponad 600 km²).
Beskid Żywiecki - właściwy Beskid Żywiecki (od strony południowej nazywany Beskidem Orawskim, a więc Żywiecko - Orawski) składa się z głównego grzbietu oraz jego odgałęzień po obu stronach granicy. Po stronie polskiej wyodrębnia się w jego obrębie czworokątny wieniec górski wokół źródłowych potoków Soły. Cała grupa tych gór zbudowana jest z piaskowców i łupków serii magurskiej.
Pieniny stanowią niewielką grupę górską, będącą częścią długiego pasa skałek wapiennych na granicy Centralnych i Zewnętrznych Karpat Zachodnich. Dwa przełomy Dunajca dzielą Pieniny na trzy człony: grzbiet Braniska - Hombarku, właściwe Pieniny (Trzy Korony) oraz Małe Pieniny wzdłuż granicy polsko-słowackiej. Najbardziej urozmaicona pod względem krajobrazowym jest część środkowa, dzięki masywności bloków wapiennych i głębokiemu rozcięciu przez Dunajec. Pasmo Pienin na od 2 km do 6 km szerokości, a w granicach Polski zajmuje powierzchnię około 100 km².
Tatry - Łańcuch Tatrzański jest makroregionem Centralnych Karpat Zachodnich. We wschodniej części osiąga największą w całych Karpatach wysokość bezwzględną (ponad 2600 m). Jego budowa geologiczna i rzeźba lodowcowa jest podobna do wyższych części Alp. Łańcuch Tatrzański w młodszym trzeciorzędzie został nierównomiernie wypiętrzony. Tatry dzielą się na dwa mezoregiony: Tatry Zachodnie i Tatry Wschodnie o pełnym rozwoju wysokogórskiej rzeźby lodowcowej. Budowa Tatr jest asymetryczna. W północnej części gór występują mezozoiczne skały osadowe z przewagą wapieni i dolomitów, zaś wysoko wypiętrzony trzon krystaliczny od strony południowej nasunięty jest bezpośrednio na eoceński flisz Obniżenia Liptowsko - Spiskiego.
W budowie Łańcucha Tatrzańskiego biorą udział trzy główne jednostki strukturalne: trzon krystaliczny z pokrywą skał osadowych, fałdy wierchowe oraz dwie płaszczowiny reglowe. Trzon krystaliczny zbudowany jest ze skał metamorficznych oraz intruzyjnych różnych odmian granitu, przy czym granitoidy przeważają we wschodniej części Tatr, a gnejsy i łupki krystaliczne w części zachodniej. Krzepnąca magma granitowa tworzyła ławice, które są podłużnie i poprzecznie spękane, co wpłynęło w znacznym stopniu na kształtowanie się współczesnych form urzeźbienia. Trzon krystaliczny tworzy poprzeczne do rozciągłości Tatr wypiętrzenia (elewacje) i obniżenia (depresje). Przykładem są fałdy Czerwonych Wierchów i Giewontu w poprzecznej depresji Goryczkowej. Fałd Giewontu ma jądro granitowe, które występuje w postaci tak zwanych czap tektonicznych na Czerwonych Wierchach, Goryczkowych Czubach i Kasprowym Wierchu. Płaszczowiny reglowe zachowały się na północnym skłonie Tatr i w Górach Choczańskich. W ich budowie dominuje złożona z triasowych wapieni i dolomitów płaszczowina reglowa górna, natomiast w reglach zakopiańskich i Tatrach Bielskich płaszczowina reglowa dolna.
Wapienie tatrzańskie ulegały od milionów lat krasowieniu, co powodowało powstawanie jaskiń, którymi krążyły wody podziemne na coraz niższych piętrach wskutek podnoszenia się gór i pogłębiania dolin. Zbocza dolin są strome i skaliste. Wietrzejące dolomity tworzą różnorodne formy skalne. Granit pod wpływem wietrzenia mrozowego wytworzył urwiste turnie i granie, natomiast działalność lodowców przekształciła doliny rzeczne w profilu tak poprzecznym jak i podłużnym, tworząc stopnie i progi.
Trzykrotne zlodowacenie Tatr wytworzyło zespół form urzeźbienia, który potocznie nazywany jest „alpejskim”. Chronologia zlodowaceń została ustalona na podstawie trzech pokryw akumulacyjnych u podnóża gór, występujących na różnych wysokościach, natomiast rzeźba wnętrza Tatr Wysokich uformowała się w dzisiejszej postaci podczas ostatniego zlodowacenia. Największy był lodowiec Białki, który dochodził do 14 km długości. Lodowce Tatr Zachodnich były mniejsze i kończyły się w dolinach (np. lodowiec Doliny Chochołowskiej miał 6 km długości). Obecnie grzbiety Tatr znajdują się poniżej klimatycznej linii śnieżnej, ale w niektórych, zacienionych miejscach śnieg i lód utrzymuje się na stałe.
1