Naukopań hisxxwdo1945, POLSKA, historia XX w

POLSKA, historia XX w. do 1945.

Przed I wojną światową w polityce polskiej dominowały dwie orientacje. Zwolennicy orientacji rosyjskiej, gł. narodowi demokraci, uważali, że w przypadku zwycięstwa państw ententy ziemie polskie będzie można zjednoczyć pod panowaniem Rosji i uzyskać daleko idącą autonomię. zwolennicy orientacji austro-węgierskiej, tj. socjaliści i ugrupowania galicyjskie, sądzili, że zwycięstwo państw centralnych pozwoli na połączenie zaboru rosyjskiego z Galicją i utworzenie trzeciego członu monarchii habsburskiej (koncepcja trialistyczna). Po wybuchu wojny zwolennicy orientacji austro-węgierskiej 16 VIII 1914 w Krakowie powołali Naczelny Komitet Narodowy, który przystąpił do organizowania Legionów Polskich;

NACZELNY KOMITET NARODOWY (NKN),

16 VIII 1914-15 X 1917, organ polityczny utworzony w Krakowie z inicjatywy polityków galicyjskich o orientacji proaustriackiej; podlegały mu politycznie oraz częściowo organizacyjnie Legiony Polskie; rozwiązał się po powołaniu Rady Regencyjnej; kolejni prezesi: J. Leo, W.L. Jaworski, L. Biliński.

RADA REGENCYJNA,

formalnie najwyższa władza tymczasowa w Królestwie Polskim, utworzona IX 1917 przez Niemcy i Austro-Węgry i całkowicie od nich zależna; miała pełnić funkcje do chwili powołania króla lub regenta; w jej skład wchodzili: arcybiskup A. Kakowski, książę Z. Lubomirski i hrabia J. Ostrowski; 7 X 1918 proklamowała niepodległość Polski; XI 1918 rozwiązała się przekazując władzę J. Piłsudskiemu.

J.Piłsudski rozbudowywał Polską Organizację Wojskową.

POLSKA ORGANIZACJA WOJSKOWA (POW),

tajna organizacja wojskowa, założona X 1914 w Warszawie z inicjatywy J. Piłsudskiego; prowadziła działalność (głównie wywiadowczo-dywersyjną) w Królestwie Polskim, Galicji, na Ukrainie i w Rosji; 1917 podjęła walkę przeciwko okupantom austriackim i niemieckim; 1918 wcielona do WP; Komendant Główny - Piłsudski, następnie po VII 1917 - E. Rydz-Śmigły; 1918 powstała odrębna POW w Poznaniu, a 1919 - POW Górnego Śląska.

Władze Austro-Węgier, ze względu na stanowisko Niemiec, zachowywały dwuznaczny stosunek do sprawy polskiej. Rosja, która planowała po zwycięstwie w wojnie przesunięcie granicy na linię Odry, nie wspominała o autonomii Polaków; jej stanowisko nie uległo zmianie nawet po wycofaniu się 1915 wojsk rosyjskich z Królestwa Polskiego. Wielka Brytania i Francja uznawały sprawę polską za wewnętrzny problem Rosji. W następnych latach straty wojenne skłoniły państwa centralne do szukania rekruta w okupowanym Królestwie Polskim za cenę utworzenia satelickiego państewka polskiego. Takie były 1916 założenia aktu 5 listopada cesarzy Niemiec i Austro-Węgier, wktórym wezwano Polaków do wstępowania do armii, choć nie sprecyzowano ani granic, ani ustroju przyszłej Polski.

AKT 5 LISTOPADA,

manifest wydany 5 XI 1916 w imieniu cesarzy Niemiec i Austrii, proklamujący utworzenie państwa polskiego o bliżej nie sprecyzowanych granicach i podporządkowanego politycznie państwom centralnym (centralne państwa); celem ogłoszenia aktu było m.in. uzyskanie rekrutów do dalszej wojny przeciw Rosji.

CENTRALNE PAŃSTWA,

nazwa przyjęta w I wojnie światowej dla bloku państw: Niemiec, Austro-Węgier, Bułgarii i Turcji, przeciwników ententy; nazwa od centralnego położenia geograficznego w Europie głównych państw bloku.

Akt przekreślił stuletnią solidarność państw zaborczych i wznowił kwestię polską na arenie międzynarodowej. 6 XII 1916 w Warszawie powstała Tymczasowa Rada Stanu (TRS).

TYMCZASOWA RADA STANU,

6 XII 1916-26 VIII 1917, namiastka przedstawicielstwa polskiego powołana przez generałów-gubernatorów niemieckiego i austriackiego, z siedzibą w Warszawie; ograniczona do roli opiniodawczej, miała przygotowywać projekty ustaw - m.in. konstytucji, ordynacji wyborczej.

Po rewolucji lutowej w Rosji Piotrogrodzka Rada Delegatów przyznała Polsce prawo do niepodległości, a Rząd Tymczasowy zapowiedział utworzenie państwa polskiego w sojuszu z Rosją; powołano Komisję Likwidacyjną do Spraw Królestwa Polskiego, Naczelny Polski Komitet Wojskowy (Naczpol) i rozpoczęto formowanie Korpusów Polskich w Rosji.

KORPUSY POLSKIE W ROSJI,

Korpusy Wschodnie, polskie formacje wojskowe tworzone w Rosji 1917-18 pod patronatem Naczelnego Polskiego Komitet Wojskowego; I Korpus Polski formowany od VIII 1917 na Białorusi, dowódca generał J. Dowbor-Muśnicki, ok. 29 tys. żołnierzy; II Korpus Polski, formowany od XII 1917 w Besarabii, dowódca generał J. Stankiewicz, od 1 II 1918 dowódca płk J. Haller, ok. 7 tys. żołnierzy (V 1918 bitwa pod Kaniowem); III Korpus Polski formowany od XII 1917 na Ukrainie, dowódca generał E. Michaelis de Henning i generał A. Osiński.

Zachodni członkowie ententy coraz częściej opowiadali się za odbudową Polski. Ententa uznała Komitet NarodowyPolski w Paryżu, powstały w VIII 1917, za przedstawicielstwo polskie; zaczęto formować Armię Polską we Francji. Ponieważ państwa centralne zwlekały zrealizacją aktu 5 listopada, Piłsudski odmówił złożenia przysięgi na wierność obu cesarzom i został internowany w Magdeburgu; przysięgi odmówiły także I i III Brygada Legionów, które rozbrojono i internowano. We IX 1917 państwa centralne powołały Radę Regencyjnąjako najwyższą władzę tymczasową w Królestwie Polskim.

RADA REGENCYJNA,

Po brzeskim traktacie pokojowym tereny przedrozbiorowej Polski znalazły się pod kontrolą Niemiec i Austro-Węgier. Warunki pokoju wywołały rozczarowanie Polaków; Królestwu Polskiemu odebrano nawet Chełmszczyznę, którą oddano Ukrainie. Walczący u boku państw centralnych Polski Korpus Posiłkowy przeszedł pod Rarańczą przez front, by połączyć się z oddziałami II Korpusu Wschodniego; V 1918 siły te stoczyły bitwę pod Kaniowem, która stała się symbolem współdziałania sił polskich walczących dotąd po przeciwnych stronach frontu. Korpusy Wschodnie, broniące Polaków przed bolszewikami, zostały rozbrojone przez Niemców. W I 1918 prezydent USA W. Wilson poparł niepodległość Polski (czternaście punktów Wilsona).
Wojna zakończyła się klęską wszystkich trzech zaborców, co umożliwiło wyzwolenie Polski; 7 X 1918 Rada Regencyjna wydała manifest formułujący postulat niepodległości Polski; 28 X w Krakowie powstała Polska Komisja Likwidacyjna.

POLSKA KOMISJA LIKWIDACYJNA,

tymczasowy organ władzy polskiej dla Galicji i Śląska Cieszyńskiego, utworzony X 1918 w Krakowie; I 1919 połączona z lwowskim Tymczasowym Komitetem Rządzącym w Komisję Rządzącą dla Galicji, Śląska Cieszyńskiego, Orawy i Spiszu; zlikwidowana III 1919.

Na początku XI 1918 Komitet Obywatelski zaboru pruskiego ujawnił się jako Naczelna Rada Ludowa (NRL).

NACZELNA RADA LUDOWA (NRL),

1916-VIII 1919, organizacja polityczna, założona 1916 w Poznaniu (Centralny Komitet Obywatelski w Poznaniu) , do 11 XI 1918 nielegalna; postulowała pokojowe przywrócenie ziem zaboru pruskiego Polsce; XII 1918 kierowała powstaniem wielkopolskim.

CENTRALNY KOMITET OBYWATELSKI w Poznaniu

(CKO), VII-XII 1918, organizacja polityczna powstała (z przekształcenia działającego od 1916 Międzypartyjnego Komitetu Obywatelskiego) w celu przygotowania Polaków do przejęcia władzy po klęsce Niemiec; początkowo tajny, od XI 1918 działał jawnie jako Naczelna Rada Ludowa

Jednocześnie na ziemiach polskich narastała fala nastrojów rewolucyjnych; 5 XI powstała w Lublinie pierwsza Rada Delegatów Robotniczych. W nocy z 6 na 7 XI powołano w Lublinie Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej (premier I. Daszyński).

TYMCZASOWY RZĄD LUDOWY REPUBLIKI POLSKIEJ (TRL)

:
1) pierwszy rząd polski utworzony w Lublinie 6/7 XI 1918 z udziałem Komisji Porozumiewawczej Stronnictw Demokratycznych oraz Organizacji A; 12 XI 1918 podporządkował się J. Piłsudskiemu; premier - I. Daszyński;
2) 18 XI 1918-16 I 1919, rząd powołany przez J. Piłsudskiego w Warszawie, w podobnym składzie jak lubelski TRL, ponadto z udziałem PSL „Piast”, a po jego wycofaniu się - PSL-Lewicy; premier J. Moraczewski.

W jego skład weszli socjaliści i działacze PSL „Wyzwolenie”, a jego trzon stanowili członkowie tajnej Organizacji A. Po powrocie 10XI 1918 Piłsudskiego do Warszawy Rada Regencyjna przekazała mu naczelne dowództwo nad tworzącym się wojskiem, a 14 XI - całą władzę i rozwiązała się. Piłsudski powierzył utworzenie rządu socjaliście J. Moraczewskiemu; 21 XI rząd wydał manifest zapowiadający reformę rolną i nacjonalizację niektórych gałęzi przemysłu, jednak uzależnił te reformy od uznania przez przyszły Sejm Ustawodawczy; jednocześnie wprowadzono korzystne dla robotników ustawodawstwo pracy i zapowiedziano wybory parlamentarne; Piłsudski i nowy premier podpisali dekret o tymczasowych władzach Republiki Polskiej. Przeciwko rządowi i niepodległości występowały siły radykalne (Komunistyczna Partii Polski). Rząd Moraczewskiego był bojkotowany przez prawicę w Polsce oraz nie uznawany przez ententę; dopiero nowy rząd I. Paderewskiego, powołany w połowie I 1919, został uznany przez KNP i ententę. Pod koniec I 1919 odbyły się wybory do Sejmu Ustawodawczego w byłym Królestwie Polskim i Galicji Zachodniej, a w czerwcu - w Wielkopolsce.Układ sił w sejmie był równomierny. Prawica, centrum i lewica uzyskały podobną ilością mandatów; 20 II 1919 roku Sejm Ustawodawczy przyjął Małą Konstytucję; Naczelnikiem Państwa pozostał Piłsudski; pierwszy etap formowania państwowości został zakończony.
Nie rozstrzygnięta była kwestia granic Polski; XII 1918 roku rząd w Warszawie kontrolował byłe Królestwo Polskie i Galicję Zachodnią; 27 XII wybuchło powstanie wielkopolskie, które doprowadziło do przejęcia władzy przez NRL. Wersalski traktat pokojowy 1919 przyznał Polsce Pomorze Wschodnie bez Gdańska (1920 utworzono Wolne Miasto Gdańsk), także prawie całą Wielkopolskę; na Górnym Śląsku oraz Warmii i Mazurach miały się odbyć plebiscyty. W II 1920 roku Polska objęła administrację w Wielkopolsce i na Pomorzu. Na terenach plebiscytowych trwała ostra walka przedwyborcza; VIII 1919 oraz VIII 1920 wybuchły dwa polskie powstania na Śląsku (powstania śląskie 1919-21).

POWSTANIA ŚLĄSKIE 1919-21,

trzykrotne zbrojne wystąpienia polskiej ludności Górnego Śląska przeciw Niemcom w celu przywrócenia tych ziem Polsce; I powstanie śląskie, 16/17-26 VIII 1919, upadło, stłumione przez Niemców; na mocy postanowień traktatu wersalskiego 1919 o plebiscytach na terenach spornych między Polską i Niemcami Górny Śląsk zajęły wojska koalicji, a władzę objęła Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa na Górnym Śląsku; II powstanie śląskie, 20-25 VIII 1920, wywalczyło powołanie polsko-niemieckiej policji plebiscytowej; plebiscyt przeprowadzony w warunkach terroru niemieckiego nie odzwierciedlał dążeń ludności polskiej; III powstanie śląskie, 2/3 V-28 VI 1921, wpłynęło na decyzję Rady Ambasadorów o korzystniejszym dla Polski podziale Górnego Śląska.

Plebiscyt na Warmii i Mazurach odbył się VII 1920, podczas ofensywy bolszewickiej na Warszawę, toteż większość głosujących opowiedziała się za przynależnością do Niemiec. Na wyniki plebiscytu górnośląskiego (III 1921) wpłynęły głosy osób urodzonych na terenie plebiscytowym, ale tam nie mieszkających, gł.Niemców. Gdy okazało się, że Polsce ma przypaść tylko niewielka część Górnego Śląska, V 1921 roku wybuchło trzecie powstanie śląskie; X 1921 roku Rada Ligi Narodów ostatecznie przyznała Polsce 29% obszaru plebiscytowego, 46% jego ludności i większą część jego potencjału przemysłowego. Na Śląsku Cieszyńskim I 1919 wojska czeskie zajęły cały obszar aż do Wisły; VII 1920 roku Rada Ambasadorów Ententy podzieliła sporny obszar pozostawiając po stronie czeskiej dwa powiaty z przewagą ludności polskiej.
W Polsce rozważano dwa programy wschodnie. Endecja pragnęła włączyć do Polski obszary, na których ludność nie polska stanowiłaby mniejszość dającą się zasymilować. Koncepcja federalistyczna Piłsudskiego zakładała utworzenie Litwy, Białorusi i Ukrainy stanowiących przedmurze Polski na wschodzie. Granicę wschodnią II Rzeczpospolitej ustalono jednak w wyniku konfliktów zbrojnych z Ukraińcami i bolszewikami. Do połowy 1919 wojska polskie wyparły oddziały ukraińskie z Galicji Wschodniej (wojna polsko-ukraińska 1918-19).

WOJNA POLSKO-UKRAIŃSKA 1918-19,

polsko-ukraińskie walki o Galicję Wschodnią; rozpoczęta 1 XI 1918 we Lwowie zbrojnym wystąpieniem ukraińskiej organizacji spiskowej; Ukraińcy, dążąc do utworzenia samodzielnego państwa, opanowali Lwów i Małopolskę Wschodnią; walki o Lwów (m.in. udział „orląt lwowskich”) zakończyły się 21 XI 1918 odzyskaniem przez Polaków całego miasta; walki wokół Lwowa do połowy V 1919; od XII 1918 działania zbrojne również na Wołyniu; na początku III 1919 siły ukraińskie zostały rozbite; ofensywa polska, rozpoczęta 14 V, doprowadziła 27 V do zajęcia terenów opanowanych wcześniej przez Ukraińców; podjęta 8 VI kontrofensywa ukraińska została zatrzymana po 3 tygodniach przez wojska polskie; kolejna polska ofensywa (28 VI) wyparła 17 VII wojska ukraińskie ze spornego terenu i spowodowała zaprzestanie działań zbrojnych.

Po klęsce Niemiec Rosja bolszewicka wypowiedziała pokój brzeski i rozpoczęła marsz na zachód. Do pierwszego starcia z wojskami polskimi doszło II 1919 na Wileńszczyźnie (wojna polsko-bolszewicka 1919-21);

WOJNA POLSKO-BOLSZEWICKA 1919-21,

wojna między Polską a sowiecką Rosją; rozpoczęta marszem Armii Czerwonej na Białoruś i Litwę, powstrzymanym II 1919 przez regularne Wojsko Polskie; ofensywa wiosenna (od IV 1919) i letnia wojsk polskich doprowadziła do opanowania Białorusi i części Litwy z Wilnem oraz zachodniej Ukrainy (po rzekę Uszyca i Słucz); kilkakrotnie wznawiane zimą 1919-20 rozmowy pokojowe nie przyniosły rezultatów; nowy sowiecki plan generalnej ofensywy na Europę został wyprzedzony przez działania wojsk polskich na Ukrainie (wyprawa kijowska), rozpoczęte 25 IV 1920 w porozumieniu z S. Petlurą, co doprowadziło 7 V 1920 do zdobycia Kijowa; ofensywa Armii Czerwonej VI-VIII 1920 zmusiła wojska polskie do wycofania się na linię Wisły i w rejon Lwowa; w wyniku tzw. bitwy warszawskiej (13-25 VIII) znaczna część wojsk sowieckich została rozbita („cud nad Wisłą”), a ocalałe jednostki wycofały się na linię Niemna bądź schroniły się w Prusach Wschodnich; IX 1920 armia polska przeszła do ofensywy na Wołyniu i Podolu; o końcowym wyniku działań wojennych przesądziło zwycięstwo polskie 20-28 IX 1920 w walnej bitwie nad Niemnem; wojnę zakończył podpisany 12 X 1920 układ rozejmowy, potwierdzony 18 III 1921 traktatem pokojowym w Rydze.

IV 1919 Polacy zdobyli Wilno, a Piłsudski w odezwie Do mieszkańców byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego zadeklarował wolę stworzenia im możliwości samookreślenia państwowego. Ententa popierała Polaków przeciwko bolszewikom, jednak nie akceptowała działań polskich na Białorusi i Ukrainie; obszary te uznawała za część imperium rosyjskiego. W XI 1919 Polska otrzymała mandat Ligi Narodów w Galicji Wschodniej, ale w grudniu Rada Paryskiej Konferencji Pokojowej odmówiła Polsce prawa zorganizowania administracji na wschód od linii Curzona. Na wiosnę 1920 roku Piłsudski zawarł porozumienie z atamanem S. Petlurą i ubiegając atak bolszewicki na Białorusi 25 IV 1920 rozpoczął ofensywę na Ukrainie; 7 V wojska polskie weszły do Kijowa ustanawiając tam przyjazny rząd ukraiński; VII 1920 bolszewicy zaczęli ofensywę na Białorusi; siły polskie rozpoczęły odwrót; na początku sierpnia Armia Czerwona dotarła do Wisły;Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski w Białymstoku zapowiadał utworzenie polskiej republiki sowieckiej.

TYMCZASOWY KOMITET REWOLUCYJNY POLSKI (TKRP),

w Białymstoku, komunistyczny organ władzy bolszewickiej utworzony w okresie wojny polsko-bolszewickiej 1919-21, na mocy decyzji Biura Polskiego KC RKP(b); działał VIII 1920 na terenach Polski zajętych przez Armię Czerwoną; przewodniczącym J. Marchlewski.

Nastąpiła mobilizacja społeczeństwa, powołano rząd koalicyjny (premier W. Witos); w decydującej warszawskiej bitwie Wojsko Polskie obroniło stolicę, a rozpoczęte 16 VIII kontruderzenie znad Wieprza zmusiło oddziały bolszewickie do wycofania;

WARSZAWSKA BITWA,

decydująca bitwa wojny polsko-bolszewickiej 1919-21, stoczona 13-25 VIII 1920 przez Wojsko Polskie z wojskami Armii Czerwonej, zakończona zwycięstwem Polski; zadecydowała o zachowaniu niepodległości przez Polskę oraz uniemożliwiła Armii Czerwonej dotarcie do Niemiec oraz rozpętanie międzynarodowej rewolucji (wojny rewolucyjnej).

na początku września Polacy nacierali na całym froncie; 12 X obiestrony podpisały rozejm i rozpoczęły rokowania; 18 III 1921 podpisano ryski traktat pokojowy. Odparcie najazdu bolszewickiego obroniło niepodległość Polski i prawdopodobnie zapobiegło bolszewizacji Europy. Nie mogąc wypracować kompromisu z Litwinami w sprawie Wileńszczyzny, Piłsudski polecił generałowi L. Żeligowskiemu zajęcie spornego obszaru pod pozorem buntu części wojsk polskich; na zajętym terenie utworzono Litwę Środkową, a 1922 przeprowadzono wybory do lokalnego sejmu, który uchwalił przyłączenie Litwy Środkowej do Polski.
Obszar II Rzeczypospolitej wyniósł 388,6 tys. km², a ludność liczyła 27,2mln osób (1921). Polska była państwem silnie zróżnicowanym społecznie i gospodarczo. Poziom startu gospodarki polskiej w 1918 roku był bardzo niski ze względu na ogromne zniszczenia wojenne, a także konieczność zastąpienia utraconych rynków państw zaborczych oraz budowy rynku ogólnopolskiego; wobec wysokich kosztów wojny i odbudowy budżet państwa wykazywał stale deficyt, pokrywany drukiem banknotów Polskiej Krajowej Kasy Pożyczkowej, co prowadziło doinflacji. Położenie międzynarodowe Polski było niepewne, gdyż Niemcy i Rosja sowiecka nie pogodziły się ze skutkami wojny, wysuwały roszczenia terytorialne wobec Polski i współpracowały przeciwko zwycięskiej Entencie; 1922 zawarły traktat w Rapallo. Polska polityka zagraniczna opierała się na sojuszu z Francją (1921), pozostałe państwa zachodnie nie były zainteresowane stosunkami z Polską. Ze względu na różnice interesów nie udało się też zacieśnić współpracy z sąsiadami ze wschodniej Europy.
W 17 III 1921 Sejm Ustawodawczy uchwalił Konstytucję marcową; charakteryzowała się ona przewagą władzy ustawodawczej (Sejm i Senat) nad wykonawczą (prezydent i rząd), co wynikało z obaw stronnictw prawicy i centrum przed przyznaniem zbyt wielkich uprawnień Piłsudskiemu, którego uważano za głównego kandydata do prezydentury.

Wyszukiwarka