LASY PIERWOTNE

CHARAKTERYSTYKA DZIAŁALNOŚCI POWSTA­NIA GOSPODARSTWA LEŚNEGO

Pierwotne drzewostany puszczańskie były bogate pod względem składu gatunkowego i struktu­ry warstw roślinnych. W dawnych puszczach rosły nie tylko stare, potężne drzewa, lecz również wiele drzew przygłuszonych, opanowanych, porażonych przez grzyby oraz młode drzewka rosnące w lukach po wywałach i złomach.

Lasy pierwotne były znacznie silniej zróżnicowane niż obecne. Składały się z około 38 gatunków drzew, 31 liściastych i 8 iglastych.

IGLASTE: 3 gat. sosny, świerk, jodła, modrzew, cis.

LIŚCIASTE: 2 gat. dębów; 3 gat. klonów, 2 gat. lip, buk, grab, 3 gat. wiązów, jesion,

3 gat. brzozy, 3 gat. topoli, 2 gat. olszy, 3 gat. wierzby, 3 gat. jarzębiny, trześnia, czeremcha, jabłoń, grusza.

Polskę pokrywała niegdyś nieprzebyta puszcza ciągnąca się od wschodnich formacji stepowych ku zachodnioeuropejskim lasom liściastym.

Krajobraz wczesnofeudalny - to niejedna wielka puszcza z nielicznymi osadami. Inne zbiorowiska roślinne zajmowały około 10%.

Z przyczyn naturalnych las nie występował w wysokich partiach gór (Sudetów, Beskidów, Tatr), w pradolinach rzek, na bagnach, jeziorach, zalewanych łąkach, na wydmach nadmorskich, na suchych polanach i wrzosowiskach.

Gospodarka, działalność człowieka na terenach Polski miała miejsce od dawna. Uszczuplenie pierwot­nej szaty leśnej spowodowała prowadzona od ponad 1000 lat uprawa roli.

W średniowieczu można wyróżnić 3 podstawowe typy krajobrazu: polno-leśny; leśno-polny; puszczański.

KRAJOBRAZ POLNO - LEŚNY obejmował okręgi o gęstym osadnictwie rolniczym. Lasy tworzy­ły tylko odosobnione, mniejsze płaty poprzedzielane polami. Obszary takie występowały na żyznych, od dawna zasiedlonych okolicach Krakowa, Wiślicy, Sandomierza, Wrocławia, Poznania, Gniezna, Kruszwicy, Kalisza, w Ziemi Chełmińskiej, wokół Pyrzyc i Kołobrzegu.

KRAJOBRAZ LEŚNO - POLNY - tutaj osiedla rolnicze występowały jako "wyspy" różnej wielko­ści wśród otaczających lasów. Spotykany był w różnych częściach ziem polskich.

KRAJOBRAZ PUSZCZAŃSKI. Las okresu wczesnofeudalnego wykazywał dużą różnorodność. Polska średniowieczna była krajem znacznie wilgotniejszym niż obecnie. Przez puszcze przepływały liczne, nieuregulowane rzeki szerokimi i krętymi korytami, tworząc wiele odnóg, starorzeczy i ramion. Występowało wiele jezior, jeziorek i stawów. Duże, rozległe obszary zajmowały mokradła i torfowi­ska.

W zalewowych dolinach rzek występowały lasy łęgowe, złożone z olchy, wierzby, topoli, brzozy omszonej, dębu szypułkowego, grabu, jesionu, wiązu polnego. Na torfowiskach występowały drzewo­stany mieszane, najczęściej sosnowe i osikowe.

NA WYBRZEŻU BAŁTYKU występowały bory wydmowe i kępowe, lasy mieszane z udziałem ja­rzębiny i brzęku (jarząb brekinia).

W STREFIE MORENOWO-POJEZIORNEJ przeważały lasy bukowe, bukowo-dębowe i bukowo sosnowe, nie występował świerk, spotykany obecnie.

ZIEMIA LUBUSKA, ZACHODNIA CZEŚĆ WIELKOPOLSKI, ZIEMIA CHEŁMIŃSKA były pokryte borami sosnowymi, rosnącymi na glebach piaszczystych oraz lasami mieszanymi na gruntach żyźniejszych (buk, grab, dąb).WE WSCHODNIEJ WIELKOPOLSCE, NA KUJAWACH, W REJONIE ŁODZI, MAZOW­SZA i na PÓŁNOCNEJ LUBELSZCZYŹNIE występowały lasy sosnowe z domieszką dębów i lip (bez jodły i jawora). POJEZIERZE MAZURSKIE zajmowały lasy świerkowe i dębowo-grabowe (bez buka). PUSZCZE SUWALSZCZYZNY I PÓŁNOCNEGO PODLASIA to lasy z przewagą sosny i do­mieszką świerka, brzozy, osiki.

POŁUDNIOWE PODLASIE - więcej lasów grabowo-dębowych, w OKOLICACH ŁUKOWA także bory jodłowe lub mieszane.

DOLNY ŚLĄSK - bory z przewagą sosny.

GÓRNY ŚLĄSK - bory sosnowe, lasy bukowo-dębowe z domieszką jaworu, lipy i klonu.

JURA KRAKOWSKO-WIELUŃSKA to lasy bukowo jodłowe, z jaworem i lipą.

GÓRY ŚWIĘTOKRZYSKIE - lasy jodłowe z domieszką buka i modrzewia. ROZTOCZE - lasy jodłowo-bukowo-dębowe.

KOTLINA SANDOMIERSKA - na gruntach wilgotnych występowały lasy łęgowe z olszą, na gór­nych tarasach - lasy mieszane dębowo-grabowo-sosnowe, bory sosnowe, z niewielką domieszką jodły i świerka.

PODGÓRSKI REGION SUDETÓW to drzewostany dębowo-sosnowe z domieszką grabu i lipy, w wyższych partiach drzewostany wielogatunkowe z udziałem buka.

PODGÓRZE MAŁOPOLSKIE - lasy dębowo-grabowe z udziałem sosny, w wyższych partiach ­lasy wielogatunkowe ze świerkiem, jodłą, jaworem i modrzewiem.

Las był od najdawniejszych czasów podstawą egzystencji człowieka. Ówcześni nomadzi (ko­czownicy) zajmowali się w lasach zbieractwem i myślistwem. Przejście neolitycznych plemion do osiadłego trybu życia związanego z uprawą ziemi i hodowlą zwierząt zmieniło funkcję lasów.

Zmiana składu gatunkowego lasu wiąże się ze wzrostem gęstości zaludnienia, rozwojem rolnictwa i przemysłu.

Naturalny przebieg osadnictwa - zajmowano najżyźniejsze i najcieplejsze tereny odpowiadające siedli­skom lasów liściastych.

Rozwój osadnictwa spowodował przede wszystkim wylesienie najżyźniejszych gruntów, na których rosły lasy dębowo-grabowe (grądy).

Rozpoczęto trzebienie i wypalanie drzewostanów dla celów rolniczych.

Rozwój hodowli bydła i owiec spowodował dalsze zagrożenie dla gatunków liściastych. Pasące się w lasach stada zgryzały młode pędy drzew liściastych, wypas świń odbywał się w dąbrowach i bukowi­nach., szczególnie w momencie obradzania żołędzi i bukwi. Na siedliskach uboższych wypas owiec przyczyniał się do powstawania wielkich obszarów wrzosowisk. Przerzedzanie lasów wielogatunko­wych ułatwiło rozprzestrzenianie się gatunków światłożądnych, lekkonasiennych - brzozy, sosny - na miejsce dębów.

Szybkie wyjaławianie gleb w wyniku prymitywnej gospodarki rolnej zmuszało do szukania stale no­wych terenów leśnych pod karczunek. Nowo wykarczowane pola zwano ŹREBAMI, PŁOSAMI, NOWINAMI, NIWKAMI.

Wczesnofeudalne osiedla wiejskie były niewielkie i obejmowały kilka zagród lub wręcz pojedyncze. Grunty pod uprawę zajmowano w sposób całkowicie dowolny, wybierając najżyźniejsze i najdogod­niej położone obszary lasu. Osadników nazywano ŁAZĘKAMI, POPRAŻNIKAMI, ZAŁAZAMI.

Rozwój osadnictwa na prawie niemieckim (XIII w.) powodował wzrost liczby pożarów, co również doprowadziło do zmiany składu gatunkowego drzewostanów. Na pogorzeliskach rozwijały się przede wszystkim gatunki światłożądne, lekkonasienne o szybkim wzroście - brzoza, sosna, osika.

OSADNICTWO

Najdawniejsza faza gospodarki leśnej opierała się głównie na łowiectwie i bartnictwie. Drewna było pod dostatkiem, a więc nie przedstawiało ono żadnej wartości gospodarczej.

Wiek VI, VII - gospodarka wypaleniskowa (żarowa), a następnie w miarę ulepszania narzędzi, używa­nia zwierząt jako siły pociągowej, rozwoju orki sprzężajnej za pomocą radła (VIII w.) umożliwiało zagospodarowanie większych obszarów. Następowała zmiana systemu upraw - przejście z gospodarki wypaleniskowej na wypaleniskowo-orną i potem orną. Już około 1000 roku prawie 25% powierzchni kraju stanowiły pola orne i sady, a około 10% łąki i pastwiska. U schyłku średniowiecza (XIV ­XV w.) już około 50% powierzchni Polski użytkowane było rolniczo. Niezorganizowane osadnictwo chłopskie wśród obszarów leśnych miało miejsce do około XII wieku.

Najstarszym układem sięgającym XI wieku była tzw. AKCJA KOLONIZACJI NA PRAWIE POLSKIM. Za­gospodarowano wtedy tzw. OSIECZYNY, czyli rozległe obszary puszczańskie oddzielające pierwot­nie poszczególne plemiona.

Akcja kolonizacyjna w XII w. - przedstawiciele wielkiej własności zachęcali wolnych chłopów do osiedlania się na własnych gruntach przez przyznawanie chłopom ulg. Udzielano chłopom wolnizny lub woli - zwolnienia od świadczeń na rzecz pana gruntu, na okres kilku lat (4-8). Pozostałość - nazwy wsi Wola, Wólka, Wolica. Gospodarka żarowa - nazwy wsi Zgorzelec, Pogorzelica, Pożegowo. Akcja karczowania lasów - wsie Karcze, Przekopa, Karcene, Kopanica.

Wiek XII - XIV - planowa akcja osadnicza na prawie niemieckim. Reorganizacja istniejących osad, zakładanie nowych na obszarach leśnych. Osadnicy pochodzili z miejscowej ludności lub z kolonistów niemieckich (południowa i zachodnia Polska). Ulepszone metody uprawy roli - trójpolówka. Likwida­cja enklaw leśnych rozdzielających pola.

Na wschodzie występowała kolonizacja na prawie ruskim, w górach - wołoskim.

Kolonizacje te wiązały się z nowym podziałem gruntów, zagospodarowaniem nieużytków i dalszym wylesianiem na rzecz powiększania gruntów ornych.

Największe wylesienia datują się od XIV wieku, kiedy zaczęto spławiać drewno do krajów Europy Zachodniej .

POŻYTKI Z LASU - EKSPLOATACJA

Od najdawniejszych czasów drewno i chrust stanowiły główny materiał budulcowy i opałowy. Budowa przeciętnego grodu wymagała wyrębu kilkunastu hektarów lasu, co wobec częstych pożarów osiedli oznaczało duże zużycie budulca. Drewno wykorzystywano również w bednarstwie (beczki), kołodziejstwie, korabnictwie (korab - mały statek). Znaczna część lasów została przerzedzona pod wpływem pozyskiwania drewna dębowego i modrzewiowego na budulec, cisowego - na łuki, jaworowego i lipowego - na wykonanie sprzętów i rzeźb, bukowego, brzozowego i dębowego - na opał, klepki, wyroby koło­dziejskie.

W eksploatacji lasu nie ograniczano się tylko do pozyskiwania surowego drewna, ale zajmowano się jego przetwórstwem. W lasach powstawały zakłady produkcyjne nie związane z eksploatacją bogactw leśnych, ale wymagające dużych ilości opału, np. huty żelaza, huty szklane, produkcja garncarska, papiernie.

W piecach smolarskich z karczy żywicznych destylowano MAŹ SMOŁOWĄ, z której po odparowa­niu uzyskiwano SMOŁĘ CZARNĄ zwaną PAKIEM.

Z kory i szczap bukowych, względnie brzozowych wyrabiano DZIEGIEĆ - produkt rozkładu termicz­nego drewna, smoła, ciemnobrunatna ciecz, mieszanina związków fenolowych, węglowodorów i ter­penów, stosowana jako środek leczniczy przy schorzeniach skóry.

Wypalano węgiel drzewny na potrzeby metalurgii i farbiarstwa. Zajmowali się tym węgielnicy, na Śląsku zwani kurzakami. Do tego celu używali drewna sosnowego, topolowego i bukowego. Najbardziej wyniszczającą formą eksploatacji lasów było wypalanie popiołu, z którego po wypłukaniu otrzymywano 0,1-0,2% węglanu potasu (K2C03), zwanego później potażem, który miał zastosowanie do wyrobu szkła trudno topliwego, mydła, w farbiarstwie, garncarstwie, piwiarstwie (potaż żrący ­wodorotlenek potasu stosowany jako środek bielący).

W pierwotnej fazie produkcji towarowej użytkowanie lasu miało charakter masowy na terenach w pobliżu portów nadbałtyckich oraz tam, gdzie były dogodne warunki spławu drewna. W miarę kurcze­nia się obszarów leśnych musiano przechodzić do bardziej racjonalnych form użytkowania lasu, a pro­dukcja popielarsko-potażnicza przesunęła się w odleglejsze tereny kraju, gdzie było jeszcze dużo la­sów.

Pierwsze wiadomości o eksporcie drewna i produktów leśnych pochodzą z XIII wieku i dotyczą Po­morza Zachodniego, skąd wywożono drewno, smołę, dziegieć, popiół. Z Powiśla eksport ten rozpoczął się w połowie XIV wieku. Od tego czasu datują się duże wylesienia - las eksploatowano rabunkowo, bezplanowo, nie podejmowano prób wprowadzania uporządkowanej gospodarki, ponieważ jeszcze las był w zasadzie wszędzie.

Głównym przedmiotem eksportu towarów leśnych na rynki zachodnie były materiały drzewne, przede wszystkim do budowy okrętów, drewno masztowe. Szczególnym popytem cieszyło się drewno cisowe pozyskiwane na południu Polski i eksportowane przeważnie do Anglii do wyrobu łuków.

Lasy to już we wczesnym średniowieczu nie tylko drewno. Miały one duże znaczenie dla hodowli zwierząt - żołędzie i bukiew stanowiły podstawową karmę letnią i zimową nierogacizny. Lasy dostar­czały również siana z łąk i polan oraz ściółki.

Zbieractwo miało nieco mniejsze znaczenie, głównie uprawiane było przez kobiety i dzieci. Oprócz grzybów i owoców (jagód) zbierano również tarninę, rdest ptasi, kalinę, surowce na barwniki, korę dębową do garbowania skór, bukiew do wytłaczania oleju, łyko lipowe do wyrobu łapci.

Łowiectwo początkowo było uprawiane przez całą ludność. Niektóre świadczenia ludności zależnej opierały się na dostarczaniu skór wiewiórczych, sarnich, kunich czy rysich. Mniejsze znaczenie miało spożycie dziczyzny, które w XI - XII wieku wynosiło około 4-6% ogólnego spożycia mięsa.

Tak zwane produkty uboczne również podlegały eksportowi. Taryfa celna za Szczecina z połowy XIII wieku wymienia miód, wosk, futra (kunie, lisie, wiewiórcze, bobrze), skóry (sarnie, jelenie), popiół, smołę, drewno w balach i deskach.

WŁASNOŚĆ LASÓW, AKTY PRAWNE, GOSPODARKA

Pierwotnie wszystkie obszary leśne uważane były za własność panującego. Dawne prawa ludności chłopskiej do swobodnego korzystania z lasu początkowo doznawały tylko niewielkiego ograniczenia. Najwcześniej, bo w XI-XII wieku ukształtowała się wyłączność feudałów na łowy grubego zwierza, tj. tury, żubry, łosie, jelenie, niedźwiedzie, a także bobry. W XIII wieku zaczęto wyznaczać granice obszarów leśnych tzw. ZAPOWIEDZI. Zapowiedź był to akt formalny, znoszący wspólne użytkowanie lasów. Nikt, a szczególnie sąsiedzi, nie mógł z dziedziny "zapowiedzianej" pobierać jakichkolwiek korzyści, ani wykonywać tam żadnych czynności bez zgody zapowiadającego. Z tą chwilą wstęp do lasu wymagał osobowego zezwolenia pana feudalnego (na wschodzie). Na ogół zezwalano poddanym na zbiórkę suszu, grzybów i jagód, wypas ograniczonej ilości inwentarza, niekiedy także na wyrąb drzew na cele budowlane i łowienie drobnej zwierzyny. Ograniczenie eksploatacji pociągnęło za sobą zaostrzenie kar za przekraczanie zakazów.

W XII wieku, a zapewne i wcześniej panujący zabraniali karczowania lasów pogranicznych w celu zachowania ich obronnego charakteru.

STATUT MAZOWIECKI z 1260 roku jeszcze pobłażliwie traktował wyrąb w cudzym lesie. STATUT WIŚLICKI z 1347 roku przewidywał już wysokie kary za wyrąb szczególnie cennych gatunków drzew, takich jak dąb i cis, oraz za wyrąb lasów w okolicach słabo zalesionych. Wprowa­dzał on także ochronę pni bartnych, zabraniał samowolnego wypasu zwłaszcza nierogacizny, a za wzniecenie pożaru w cudzym lesie przewidywał nawet karę śmierci.

STATUT WARCKI z 1420 roku zwiększał liczbę gatunków drzew uważanych za cenne oraz za­ostrzał kary za nielegalny wyrąb.

Nieliczne jednak średniowieczne zarządzenia ochronne miały na celu nie tyle ochronę lasów przed nadmierną eksploatacją, ile zabezpieczenie właścicieli przed szkodami wyrządzanymi przez podda­nych, sąsiadów i dzierżawców.

Jeszcze w XV i XVI wieku było szereg graniczących ze sobą prywatnych obiektów leśnych, których granice nie były ustalone i z których właściciele korzystali w ilościach i miejscach uznanych przez siebie za odpowiednie. Rozgraniczenie następowało dopiero po sprawach sądowych, kiedy zostały zachwiane proporcje wykorzystywania lasu przez jednego lub kilku współwłaścicieli w stosunku do reszty.

Wraz z wprowadzeniem ograniczeń korzystania z lasu feudałowie starali się również zwiększać swe dochody z lasu przez nakładanie świadczeń na ludność (tzw. Gajowe, płacone przeważnie owsem), np. za pobieranie drewna, wypasanie inwentarza, wypalanie węgli, pędzenie smoły i dziegciu.

W czasie monarchii wczesnofeudalnej powstawały osady służebne, których ludność zajmowała się eksploatacją lasów panującego, np. BARTODZIEJE, BOBROWNIKI, PSARY (opiekujący się sforami psów myśliwskich), SOKOLNIKI itp. Mieszkańcy tych osad pomagali feudałowi przy organizacji polowań, przy zwózce drewna. W XIII wieku wprowadzono daniny BARTNE (świadczenia miodu), PSARSKIE, BOBROWNICZE i ŁOWCZE, które zastąpiono obowiązkiem goszczenia łowców.

Organizacja służby leśnej ukształtowała się już za pierwszych Piastów. Sprawy łowiectwa podlegały kompetencji ŁOWCZYCH i ich pomocników. Osobny urzędnik książęcy, zwany PANEM BOBRO­WYM nadzorował cenne żeremia bobrów. Bezpośrednią straż leśną stanowili GAJOWNICY. Także poszczególni feudałowie, miasta, a nawet wsie chłopskie utrzymywały takich strażników.

Pierwotne 2001

Strona 1 z 8

---