Wykład VIII

7.04.2004

Ludność w świecie i Polsce

W większości krajów dokonuje się spisów powszechnych, by jak najdokładniej ustalić liczbę ludności i ich strukturę. Zasadniczym problemem w skali świata jest bardzo nierównomierne rozproszenie ludności, które na niektórych obszarach prowadzi do znacznego przeludnienia, a także niedoludnienia na obszarach, gdzie tereny nie są dogodne do zamieszkania.

Przyczyny nierównomiernego rozmieszczenie w świecie:

• Czynniki fizyczno-geograficzne - klimat (np. wyżyna Tybetu - półpustynny i pustynny obszar, kompletnie niezamieszkana, szereg łańcuchów górskich na płn Chin). Większość ludności świata mieszka w pasie przybrzeżnym 50-100 km od brzegu.

• Patrząc na rozmieszczenie ludności w skali całego globu to widać szereg wyraźnych koncentracji -

• Azja płd., płn-wsch. rejony Chin i Japonii łącznie liczacych1,5 mld ludzi,

• Indie z Bangladeszem to 1,3 mld,

• Indonezja 135 mln,

• Europa - 500 mln,

• Zatoka Gwinejska-Nigeria, b. duży przyrost,

• Egipt - 100 mln ludzi,

• wsch. wybrzeże USA z NY i megalopolem- 150 mln,

• płd-wsch Brazylia 150 mln ludzi.

Taki obraz rzeczy powoduje także koncentracje w miastach. W ciągu najbliższych kilkunastu lat największą aglomeracja stanie się Vargas (duży przyrost, migracja z zewnątrz)

Problem przeludnienia przyczynia się do zgiełku, wywóz śmieci, transport komunikacyjny, narastają choroby psychiczne spowodowane stresami, problemy mieszkaniowe

W europie grozi zmniejszanie się liczny ludności, przez mały przyrost, starzenie się społeczeństwa.

Struktura wieku w poszczególnych krajach.

Wykład IX

14.04.2004

Relacje człowiek-środowisko

Są to zależności pomiędzy gospodarką (działalnością człowieka w środowisku) a środowiskiem (obszarem, w którym człowiek działa gospodarczo).

Środowisko przyrodnicze - zespół naturalnych elementów, składników powłoki ziemskiej wpływających na działalność społeczno-gospodarczą człowieka.

Elementy, składniki środowiska przyrodniczego mają wpływ na to jak prowadzona jest i jak będzie efektywna działalność społeczno-gospodarcza.

Elementy środowiska przyrodniczego:

• powietrze atmosferyczne (klimat)

• wody (powierzchniowe, lodowce, podziemne); wody w rzekach, jeziorach stanowią objętościowo niecałe 0,2% wszystkich wód na kuli ziemskiej, pozostałe stanowią 99,8%

• minerały i skały (budowa geologiczna: zasoby litosfery, powłoki znajdującej się od powierzchni w głąb ziemi)

• gleby (najbardziej przypowierzchniowa powłoka litosfery, powstaje w wyniku naturalnych procesów glebo-twórczych, które prowadzą do zamienienia skały w glebę, trwa to wiele lat, wytwarza się wtedy profil glebowy);

Gleby prowadzą do ograniczeń rozwoju przemysłu, budownictwa. Aby w miejsce dobrych glebowo, rolniczych terenów wprowadzić np. tereny komunikacyjne lub budowlane trzeba przeprowadzić całą procedurę wyłączenia dobrych glebowo obszarów z działalności rolniczej. W wielu krajach (także w Polsce) istnieje pewien proces ochrony obszarów dobrych glebowo przed wykorzystaniem na inne niż rolnicze cele (tzw. ustawa o ochronie gruntów rolnych i leśnych przed przeznaczeniem na inne zagospodarowanie)

• rzeźba terenu (ukształtowanie powierzchni)

• świat roślinny i zwierzęcy (świat naturalny, którego nie wprowadził człowiek, ale który w sposób naturalny, przyrodniczy występuje w danych warunkach)

Elementy środowiska można podzielić na dwie grupy:

• elementy biotyczne (ożywione)- świat roślinny i zwierzęcy

• elementy abiotyczne (nieożywione)- powietrze, wody, minerały i skały, rzeźba terenu

gleby natomiast leżą na pograniczu tych dwóch grup; w skład gleb wchodzi tzw. szkielet mineralny (część abiotyczna gleby) i świat mikroorganizmów + próchnica(część biotyczna gleby)

Przyroda - całokształt biotycznych i abiotycznych elementów środowiska bez udziału człowieka

Środowisko geograficzne- środowisko przyrodnicze poszerzone o wytwory działalności człowieka np. działalność rolnicza, budownictwo, linie komunikacyjne

W całej historii ludzkości można powiedzieć, że relacje pomiędzy środowiskiem przyrodniczym a człowiekiem ulegały ewolucji. Człowiek w miarę zbliżania się do czasów dzisiejszych coraz bardziej uniezależniał się od środowiska przyrodniczego, starał się je opanować.

Wytworzyły się więc w nauce trzy generalne nurty badań, podejścia do relacji człowiek(społeczność ludzka)-środowisko:

1. Determinizm- kierunek badań, pewien typ podejścia praktycznego do środowiska. Środowisko przyrodnicze decyduje o rozwoju gospodarczym i sposobie życia ludzi; człowiek w ogromnej części swej działalności jest uzależniony od elementów środowiska przyrodniczego. To ono decydowało czy np. człowiek mógł się w danym miejscu osiedlać, czy mógł prowadzić łatwiej, szybciej działalność gospodarczą.

2. Indeterminizm (nihilizm)- przeciwny w stosunku do determinizmu; zakłada, że człowiek tak rozwinął się cywilizacyjnie, że praktycznie stał się niezależny od środowiska, może je dowolnie przekształcać, modyfikować. Elementy środowiska nie stanowią żadnej bariery na drodze rozwoju i funkcjonowania człowieka. Pogląd rozwinął się najpierw w nauce, ale został szybko przejęty przez decydentów gospodarczych, politycznych w wielu krajach i doprowadził do niekorzystnych zmian (w elementach środowiska przyrodniczego) w wielu regionach świata, np. w USA na przełomie XIX i XX wieku w czasach ekspansji teren Wielkiej Równiny Prerii stał się atrakcyjny z punktu widzenia rolniczej działalności człowieka bo występowała korzystna forma terenu, szata naturalna, klimat i gleby. Zaorywano więc ogromne połacie prerii, stosowano gospodarkę ekstensywną. Doprowadziło to do zniszczenia pokryw trawiastych, nastąpiło sianie zbóż. Zmiana jednego elementu środowiska (w tym przypadku szaty roślinnej i przypowierzchniowej warstwy gleby) doprowadziło do poważnych zmian we wszystkich elementach pozostałych, do stosunkowo szybkiego wyjałowienia tych gleb, bo przez zaoranie tych obszarów człowiek doprowadził do wzmożonej erozji eolicznej (wywiewania przez wiatr bo była to równina) gleb. Poza tym stosowano tam uprawy plantacyjne, wielkie połacie obsiane były wyłącznie pszenicą lub kukurydzą, a to nie sprzyjało zachowaniu produkcyjności gleb. Po kilkudziesięciu latach użytkowania w ten sposób jakość tych gleb obniżyła się wielokrotnie.

Podobna sytuacja miała miejsce na Ukrainie- Wielkie Stepy Ukraińskie w rejonie Morza Czarnego; nawadnianie pustyni wokół Jeziora Aralskiego wodami z rzek Syr-Dari i Amu-Dari- doprowadziło to do znacznego obniżenia poziomu wód Jeziora Aralskiego i zmniejszenia przepływu ilości wodnych w korytach rzek

3. Posybilizm- „złoty środek” pomiędzy determinizmem a indeterminizmem; jest to współzależność człowieka i środowiska. Człowiek różnymi sposobami może oddziaływać na środowisko przy równoczesnym oddziaływaniu środowiska na człowieka.

Aby rozwijać się gospodarczo, poprawiać warunki bytu ludności, rozwijać się cywilizacyjnie musi istnieć właściwe poszanowanie zasobów środowiska przez człowieka, bo z drugiej strony jeśli będziemy nadmiernie czerpać i nie szanować elementów środowiska to możemy doprowadzić do niekorzystnych sytuacji. Jest to pogląd ekonomiczno-gospodarczy, obecnie wszechstronnie wykorzystywany. Jest to tzw. rozwój zrównoważony (ekorozwój) - pewna strukturalna, rozwojowa koncepcja rozwoju gospodarczego, która zakłada, że człowiek (społeczeństwo) będzie zakładał rozwój gospodarczo-społeczny przy wykorzystaniu zasobów środowiska, ale z drugiej strony musimy tak czerpać zasoby środowiska, aby nie prowadzić do trwałych i niekorzystnych zmian w środowisku. Musimy więc znać prawa rządzące środowiskiem, znać dokładnie zasoby środowiska, reakcje tych zasobów na nasze sięganie po nie i tak po nie sięgać, w takich ilościach, abyśmy nie zrobili sobie krzywdy. Możemy bowiem doprowadzić do zagrożenia wyczerpania zasobów surowców mineralnych. Jeżeli będzie prowadzona nadmierna, „rabunkowa” gospodarka zasobami wyczerpywalnymi, możemy doprowadzić do tego, że te zasoby które się nie odnawiają, które są w stałej ilości mogą się wyczerpać.

Taki bilans dla Polski został przeprowadzony w końcu lat 80. przez grupę osób prof. Kozłowskiego (ówczesnego ministra ochrony środowiska). Określono, że przy takim wykorzystywaniu surowców mineralnych wyczerpią się one, że np. zasoby węgla w Polsce przy tej eksploatacji starczą na niecałe 200 lat, zasoby miedzi za ok. 55 lat, zasoby rud cynku i ołowiu za 35 lat.

Trzeba zatem tak prowadzić działania w środowisku, aby nie doprowadzić do wyczerpania się zasobów.

Wykład X

28.04.2004

ZASOBY ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO

Zasoby środowiska- dobra wytworzone w wyniku procesów przyrodniczych, po które sięga człowiek, aby rozwinąć, zapoczątkować działalność gospodarczą

Zasoby niewyczerpywalne- nigdy ich nie zabraknie, nigdy się nie wyczerpią niezależnie od tego ile ich zużyjemy;

• człowiek wykorzystuje je w mniejszym lub większym stopniu, a część z nich jest niezbędna do funkcjonowania człowieka na naszej planecie (np. promieniowanie słoneczne)

• energia ruchów wody, geotermiczna, wiatru stanowi trochę inną grupę zasobów niewyczerpywalnych niż promieniowanie słoneczne- bez ich istnienia jesteśmy w stanie funkcjonować, promieniowanie słoneczne jest natomiast niezbędne

• energię, która istnieje jako energia potencjalna (głównie w postaci cieplnej lub mechanicznej-kinetycznej) człowiek może wykorzystywać dla swoich potrzeb i przetworzyć na taką formę energii, która jest w danym momencie człowiekowi potrzebna

• energia alternatywna - możliwa do wykorzystania obok energii konwencjonalnej (tej, którą mamy na co dzień); alternatywne sposoby pozyskiwania energii; takie możliwości i uzyskiwanie potrzebnej formy energii przez człowieka z energii ruchów morskich, ciepła wnętrza ziemi, słonecznej, wiatru są to właśnie energie albo niekonwencjonalne albo alternatywne

• ciągle na świecie dominuje (również w Polsce) energia konwencjonalna (cieplna i elektryczna), którą otrzymuje się z konwencjonalnych źródeł energii- paliw kopalnych (węgiel kamienny, brunatny, ropa naftowa, gaz ziemny, surowce promieniotwórcze); jest ona najczęściej wykorzystywana

• energia niekonwencjonalna (wiatru, geotermiczna, promieniowania słonecznego, ruchów wody) daje tylko niewielki udział w produkcji energii w porównaniu z surowcami konwencjonalnymi

• ponad 96% energii elektrycznej Polski produkowane jest w oparciu o konwencjonalne źródła energii; w innych krajach źródła niekonwencjonalne dostarczają ok. 8-10% energii; nigdzie nie ma takiej sytuacji, żeby dostarczały one więcej niż 50%; średnio na świecie źródła niekonwencjonalne (oprócz hydroelektrowni) dostarczają zaledwie ok.4% energii

• obecnie wiele dziedzin nauki pracuje nad praktycznymi możliwościami zmagazynowania energii niekonwencjonalnej (bo np. w danym momencie wiania wiatru nie potrzeba nam jest znacznie większej ilości prądu elektrycznego, ale np. za 3 dni), żeby móc ją wykorzystać wtedy, gdy jej potrzebujemy; nad rozesłaniem tej energii; nad kosztami- przestawienie całej infrastruktury świata na inne urządzenia, na inną sieć przesyłową

Zasoby wyczerpywalne- w wyniku eksploatacji człowieka, pozyskiwania ich przez człowieka ulegają wyczerpaniu, są to zasoby skończone

Zasoby odnawialne- zasoby, które mogą się wyczerpać, ale jednak w miarę pobierania równocześnie się odnawiają

• np. woda odnawia się- obieg wody w przyrodzie; regionalnie możemy doprowadzić jednak do takiej sytuacji, że zużyjemy wodę w takiej ilości, że nie będzie się ona w stanie odnowić, zaczyna brakować wody w pewnych regionach (np. w Polsce sukcesywnie mamy z roku na rok mniejsze zasoby wody; podobnie jest z pozostałymi zasobami

Zasoby nieodnawialne- zasoby, które pobieramy, nie ma tu miejsca powiększanie zasobów

• bogactwa mineralne- węgiel kamienny, ropa naftowa, rudy żelaza, rudy miedzi, siarka, fosforyty- są nieodnawialne w znaczeniu praktycznym;

• teoretycznie możemy powiedzieć, że jeżeli będą istniały określone warunki geologiczne, klimatyczne i odpowiednio długi czas to np. pokłady węgla mogłyby się odnowić; możliwe to jest, gdy przyjmiemy tzw. strukturę czasu geologicznego (podokres geologiczny, okres geologiczny, era), natomiast działalność gospodarcza ludzkości odbywa się w czasie historycznym (stulecie, dziesięciolecie, rok , miesiąc, dzień, doba, godzina)

• każdy pobór będzie powodował uszczuplanie zasobów

• powierzchnia ziemi 510 mln km², w tym 149 mln km² lądów, ale tak naprawdę terenów do zagospodarowania (bez pustyń, lądolodów, powierzchni rzek, jezior) jest ok. 100 mln km²; nie przybywa nam jej, przybywa ludzkości a powierzchnia użytkowa, która jej służy jest stała

• z roku na rok zaczyna być coraz mniej jednostkowej powierzchni ziemi przypadającej na statystycznego mieszkańca ziemi; w niektórych ogromnych aglomeracjach miejskich osiągamy granicę; dlatego istnieje idea budowania „w górę” a nie „w przestrzeni”, czyli budowa wysokopiętrowych miast z powodu braku powierzchni

Wpływ środowiska na człowieka

1. Z punktu widzenia całokształtu gospodarki ludzkiej istotne znaczenia mają zasoby środowiska

2. Dogodne warunki klimatyczne, ukształtowanie powierzchni, stosunki wodne oraz dostępność bogactw mineralnych przyśpieszają procesy gospodarcze przez rozwój rolnictwa, uprzemysłowienia czy urbanizacji

3. Niekorzystne warunki naturalne opóźniają procesy rozwoju gospodarczego, co jest widoczne zwłaszcza na terenach pustynnych (m.in. Egipt), wysokogórskich (np. Nepal) czy klimatach wybitnie zimnych (np. północne obszary Kanady i Rosji)

4. Rola środowiska nie jest stała- zależy od rozwoju sił wytwórczych i ustroju społeczno- gospodarczego. Te same elementy w różnych okresach tego rozwoju mogą spełniać różne role; np.:

• położenie Wielkiej Brytanii oddzielonej od Europy Kanałem La Manche- dawniej korzystne strategicznie, dzisiaj- w dobie lotnictwa straciło swoje znaczenie, jest raczej utrudnieniem i barierą rozwoju (konieczność budowy podmorskiego tunelu)

• zmienna rola zasobów surowcowych- jeszcze 200-300 lat temu nie miały większego znaczenia dla gospodarki; dziś- w wielu przypadkach stały się podstawą gospodarki wielu państw (np. ropa naftowa- Arabia Saudyjska, boksyty- Surinam, fosforyty- Nauru, itd.)

5. Spośród elementów środowiska największe znaczenie ma klimat, gdyż w decydującym stopniu określa zasięg występowania świata organicznego- wyznacza zasięg ekumeny. Największy wpływ mają:

1. temperatura powietrza

• wpływ na rozmieszczenie człowieka (obszary wysokich szerokości geograficznych mają małą gęstość zaludnienia- brak możliwości zaspokojenia potrzeb żywnościowych; tereny niskich szerokości- większa gęstość zaludnienia na nieco chłodniejszych obszarach- zwykle poniżej 1000 m n.p.m.)

• okres wegetacyjny- w wielu regionach zbyt krótki dla niektórych upraw

• występowanie wieloletniej zmarzliny i lodowców, zlodzenie rzek i przybrzeżnych obszarów morskich- wpływ na eksploatację surowców (np. Syberia, północna Kanada), brak możliwości rozwoju rolnictwa, determinanta okresu żeglugi (rzeki Syberii, Kanady), utrata powierzchni zagospodarowania (np. obszar Antarktydy)

2. natężenie promieniowania słonecznego

• zbyt słabe natężenie- niemożność rozwoju roślinności (rolnictwo)

• rodzaj upraw- rośliny światłolubne i cieniolubne

• funkcjonowanie człowieka- zbyt niskie natężenie światła wywołuje stany depresyjne (strefy podbiegunowe- m.in. noc polarna); miasta w wysokich szerokościach geograficznych to przede wszystkim ośrodki górnicze- najdalej na północ wysuniętym z dużych miast jest Sankt Petersburg 60^oN)

3. długość dnia i nocy

• zwłaszcza w rolnictwie, zboża strefy umiarkowanej (pszenica, żyto, jęczmień) wymagają w okresie wegetacji co najmniej 14 godz. światła słonecznego); ryż w strefie międzyzwrotnikowej- 12 godz., w efekcie granica między uprawami pszenicy i ryżu przebiega na 30^o szerokości geograficznej

4. ciśnienie atmosferyczne

• funkcjonowanie organizmów ludzkich- złe samopoczucie neuropsychiczne przy częstych zmianach ciśnienia (mniejsza koncentracja i wydajność pracy); oddychanie człowieka bez wyraźnych zaburzeń do 4000 m n.p.m. i choroba górska wywołana szybkimi zmianami ciśnienia

5. rodzaj, wielkość i rozmiar opadów

• wielkość i rozkład opadów- wpływ na rolnictwo- zboża i rośliny okopowe wymagają np. w Polsce opadów w innych porach; potrzeby opadowe np. ryżu

• wpływ opadów na stany rzek a transport rzeczny; powodzie i ich wpływ na gospodarkę

• wielkość i charakter opadów a budownictwo- budynki ze stromymi dachami tam, gdzie duże opady śniegu, dachy płaskie na obszarach o niedoborze opadów

• opady nawalne a funkcjonowanie kopalń odkrywkowych

6. wilgotność powietrza

• wpływ na funkcjonowanie człowieka- w klimatach gorących o wilgotności względnej 70-90% człowiek męczy się znacznie szybciej (mięsień sercowy przepompowuje dobowo więcej o ok. 3 kg wody)

Wszystkie działy gospodarki człowieka, począwszy od budownictwa, przez procesy urbanizacyjne, rozwój przemysłu, rolnictwa, komunikacji, turystyki zależą (jedne w mniejszym stopniu, inne w większym) od zasobów środowiska. Niewątpliwie korzystne warunki środowiska, odpowiednia jakość i ilość zasobów będą przyśpieszały, ułatwiały rozwój poszczególnych gałęzi gospodarki. Natomiast niekorzystne warunki środowiska, złe jakościowo i ilościowo zasoby mogą opóźniać procesy rozwoju gospodarczego.

Egipt - ze względu na położenie i jakość zasobów środowiska ma bardzo trudne warunki dla rozwoju gospodarczego. Znaczna część terenów to tereny pustynne; z powodu warunków klimatycznych, ukształtowania powierzchni, braku roślinności, braku gleb na tych obszarach istnieją bariery rozwoju gospodarczego. Możliwość rozwoju rolnictwa, budownictwa jest ograniczona

Nepal - jest krajem leżącym w Himalajach; wysokie góry, określony rodzaj rzeźby, duże nachylenia stoków, czasami nadmierne opady, czasami zbyt niskie temperatury powodują także bariery w rozwoju gospodarczym

Północna Kanada, północna Norwegia, północna Rosja- temperatury nawet w okresie letnim nie przekraczają +5^o, klimat głównie decyduje o ograniczeniach, niemożliwości pełnego rozwoje gospodarczego

boksyty- do hutnictwa, są to rudy glinu, wszystkie huty aluminium muszą mieć ten surowiec

w Polsce gęstość zaludnienia 124 osoby/km²

okres wegetacyjny- liczba dni w roku , w których temperatura średnia dobowa równa lub wyższa od +5^o

Wykład XI

5.05.2004

Dynamiczne oceny relacji człowiek-środowisko

6. Bardzo ważnym elementem wpływającym na działalność człowieka jest ukształtowanie powierzchni (rzeźba terenu)

• blisko 80% ogółu ludności zamieszkuje obszary najniżej położone - do 500 m npm, na terenach ponad 1500 m npm mieszka tylko 3% ludności świata

• rola w przebiegu linii komunikacyjnych (drogi, linie kolejowe, lotniska) - budowa tuneli na obszarach górskich, co zwiększa koszty i czas realizacji inwestycji, 1 km drogi w górach jest wielokrotnie droższy niż na terenach równinnych. Takie działania są uzasadnione, jeśli tunele łączą wysoko uprzemysłowione i gęsto zaludnione obszary (np. połączenie Włoch i Austrii m.in. pod przełęczą Brennar w Alpach)

• wpływ na działalność rolniczo-produkcyjną roślin skoncentrowana jest na terenach równinnych, bo:

• zagrożenia procesami erozyjnymi gleby są najmniejsze

• możliwość większego zastosowania maszyn rolniczych

• mniejsze koszty melioracji (nawadniania i odwadniania)

• większa dostępność terenu

• konieczność terasowania terenów o dużych różnicach wysokości (zmniejszenie erozji), możliwość wykorzystania terenów potencjalnie nie nadających się do rolniczego wykorzystania np. Chiny ok. 20-25 % terenów uprawnych jest na obszarach, gdzie konieczne było terasowanie zboczy

• ekspozycja stoków (wystawienie stoku, pasma górskiego, doliny rzecznej, wzgórz, pagórków w określonym kierunku np. na północ) - często warunkuje rodzaj uprawianych roślin np. w strefie podzwrotnikowej i umiarkowanej ciepłej winną latorośl (potrzebuje dużego promieniowania) sadzi się na stokach dosłonecznych, ściśle związane z promieniami słonecznymi. na płd. jest dłuższy czas naświetlania słonecznego, temperatury są tam nieco wyższe, ilość energii cieplnej dochodzącej do powierzchni ziemi jest większa, północny w cieniu, uprawia się tam rośliny o mniejszych wymaganiach świetlnych, krótszym okresie wegetacyjnym, a ciepłolubne i promieniolubne na stokach płd. Szczególnie widoczne jest to w Europie Zach i Płd-Zach- Austrii, Niemczech Francji, dolina Renu - różnica w strukturze upraw, natężenie winnic na stokach o ekspozycji płd jest dużo większe niż na stokach na płn.

• Równie istotną rolę ogrywa woda. Brak jej spowodował podjęcie takich działań, jak:

• Budowa kanałów, które mogą spełniać zadania nawadniające, jak i odwadniające (m.in. w Indiach, Chinach wielkość terenów nawadnianych odpowiada obszarowi Polski - 350 tys km²)

• Tworzenie zbiorników retencyjnych (naturalnych i sztucznych) -rośnie zapotrzebowanie na wodę, w okręgu Jeziorsko i Sulejowski Zalew, różne funkcje tych zbiorników: zaopatrzenie w wodę (potrzeby komunalne, przemysł, itp.), przeciwpowodziowe, energetyczne- oparte na energii mechanicznej(przepływ wody), energia cieplna, kinetyczna, elektryczna. Elektrownia Itaipu na pograniczu Brazylii, Paragwaju i Urugwaju ma moc 10 tys. MW, gdy największa elektrownie cieplna Europy - Bełchatów ma 4,3 tys. MW, rekreacyjne, ekologiczne

• Wody źródłowe jako drogi transportowe - rzeki są najstarszymi drogami transportowymi, a w wielu państwach transport wodny śródlądowy stał się w przewozach ładunków masowych konkurencyjny dla innych gałęzi transportu; w słabo rozwiniętych gospodarczo regionach świata rzeki są do dziś głównym arteriami komunikacyjnymi (np. Amazonka, Kongo, Indus, Nil, Ganges); najlepiej rozwiniętą sieć dróg wodnych na świecie mają Holandia, Belgia, Niemcy i Francja

• Rzeki i doliny rzeczne jako czynniki lokalizacyjne miast. Pierwsza i największa osada powstała w VI w ne to Tołp koło Łomczycy - największe grodzisko powstałe w pradolinie warszawsko-berlińskiej, pierwsze osady w innych rejonach woj. łódzkiego - Spicynierz, Wolbórz, Ruda powstawały w dolinach albo Warty albo doliny Pilicy z jej dopływami.

• Z punktu widzenia działalności rolniczej jedną z ważnych elementów środowiska są gleby. Szczególną rolę odgrywa w tym przypadku zawartość próchnicy, która w największym stopniu decyduje o wielkości plonów. Zróżnicowanie glebowe świata ma wpływ na lokalizację głównych regionów rolniczych.

• Surowce mineralne - eksploatacja tych zasobów wpływa na rozwój działalności produkcyjnej - okręgi przemysłowe powstałe w XIX i na początku XX wieku posiadają najczęściej lokalizację surowcową. Polska - GOP, Dolnośląski Okręg, Bełchatów, Rosja- Zagłębie Donieckie, Kuźnieckie, Niemcy - Zagłębie Ruhry i Saary, Zagłębie Walijskie w UK, Okręgi szkockie, Inas Heras w Brazylii, Okręg Appalahijski w USA

• Szata roślinna - miała w porównaniu z innymi elementami najmniejszy wpływ na działalność człowieka; wykazuje bardzo ścisłe związki z warunkami klimatycznymi, a jej wpływ widoczny jest głównie na terenach, na których występują większe kompleksy leśne (małe zagęszczenie ludności - pon 1 os/km²) czy obszarach stepowych (dobre gleby i rozwój rolnictwa).

Wpływ człowieka na środowisko

Degradacja środowiska w wyniku działalności gospodarczej

Wyróżnia się pięć grup przyczyn stanowiących podstawowe źródła zagrożeń środowiska:

1. demograficzne - szybki wzrost liczby ludności i przyspieszone procesy urbanizacyjne, koncentracja ludności w małych obszarach - kumulacja zanieczyszczeń powietrza i wód; w efekcie wzrost temperatury i ilości opadów; ze względu na gromadzenie się odpadów i ścieków rośnie zanieczyszczenie wód i gleb; im większa aglomeracja tym większe zakłócenie równowagi ekologicznej - samoczyszczenie się przyrody na tych obszarach nie jest możliwe.

2. geograficzne - wywołane rozbieżnością obszarów, występowanie zasobów środowiska i regionów zapotrzebowania na nie; jest to powodem powstawania zanieczyszczeń w miejscach eksploatacji i załadunku surowców, na drodze transportu ora w miejscach ich przetwarzania i konsumpcji.

3. techniczne - wynikają ze stosowania przestarzałych technologii produkcji, które nie spełniają wymogów ekologicznych; lekceważenie wymogów środowiska w etapie opracowywania i wdrażania nowych technologii oraz zbytniej uciążliwości niektórych wyrobów przemysłowych (np. samochodów, detergentów, tworzyw sztucznych)

4. ekonomiczne - niewłaściwa, z ekologicznego punktu widzenia, struktura gospodarki oraz sprzeczność interesów między miejscami najbogatszymi i słabo rozwiniętymi; kraje wysoko rozwinięte chroniąc właśnie środowisko inwestują w eksploatację zasobów w krajach rozwijających się przy równoczesnej chęci zachowania czystości środowiska tych krajów dla potrzeb turystyki i wypoczynku; kraje słabo rozwinięte widzą w rozwoju przemysłu szansę na poprawę własnej sytuacji gospodarczej, ale nie mają środków finansowych na ochronę środowiska, zużywając je głównie na zakup żywności i walkę z głodem czy podstawową choćby ochronę zdrowia, edukację.

5. społeczno-kulturowe - niedocenianie roli środowiska w rozwoju społeczno-gospodarczym i podwyższenie świadomości ekologicznej jest podstawą racjonalnego korzystania z zasobów przyrody i podejmowania działań proekologicznych np. powstanie terenów chronionych.

Degradacja atmosfery

Zanieczyszczenia atmosferyczne są emitowane do niej pyły i gazy. Pyły powodują zmiany fizycznych cech powietrza a gazy - zmiany chemiczne. Roczna emisja :

• 20 mln + zawiązki węgla (głównie CO, CO₂)

• 700 mln + innych gazów i pyłów, w tym 150 mln SO₂

• od początku XX wieku zawartość CO₂ zwiększyła się o 25% i dzisiaj można mówić o przekroczeniu jego normalnej zawartości w powietrzu o około 30%

Zanieczyszczenie powietrza powoduje szereg niekorzystnych zjawisk:

• efekt szklarniany (cieplarniany) - wzrost temperatury powietrza wywołany obecnością nadmiernej ilości gazów szklarniowych, które przepuszczają krótkotrwałe promieniowanie słoneczne, ale w znacznym stopniu zatrzymują długofalowe promieniowanie emitowane przez powierzchnię Ziemi. Głównymi gazami szklarnianymi są:

• dwutlenek węgla (59% odpowiedzialności za zjawisko), blisko 80% jego ilości pochodzi ze spalania paliw kopalnych, a pozostała część ze spalania i rozkładu materii organicznej (głównie proces wylesienia)

• metan (17%); głównym źródłem emisji jest produkcja rolna (ok. 30%) - głównie uprawa ryżu i hodowla bydła; pozostałe źródła to wycieki z gazociągów i szybów naftowych oraz wydobywanie się go z pokładów węgla; powstaje także jako uboczny produkt spalania drewna i traw oraz w procesie oczyszczania ścieków

• freony - (9,4%) - stosuje się je w pojemnikach z aerozolami (lakiery, kosmetyki), służą również do produkcji gąbczastych mas plastycznych, a także jako rozpuszczalniki, substancje chłodzące

• tlenki azotu (4%) - powstają przede wszystkim w trakcie spalania paliw kopalnych (ok.30%), ale również przy wypalaniu traw i lasów oraz przy stosowaniu nawozów azotowych

• inne gazy (10,6%) - są nimi np. ozon (O₃), powstaje w trakcie spalania paliw kopalnych i halony - spokrewnione z freonami, służy do napełniania gaśnic.

Największymi producentami gazów szklarniowych są kraje wysoko rozwinięte, poza Chinami mają one udział wielkości 15-20% zanieczyszczeń. W najbliższych latach udział tych państw wzrośnie nawet do 50% tej emisji. Tu zaczyna się rola organizacji międzynarodowych, które kontrolują rozwój efektów szklarniowych. Od kilkudziesięciu lat obserwujemy wyraźny wzrost temperatury powietrza, od poł XIXw temperatura na świecie podniosła się o 1,5⁰C. Wg prognoz do poł. XXIw temperatura wzrośnie w porównaniu do dzisiejszej o 2-4⁰C.

Konsekwencje:

Akceleracja procesu topienia się lodowców górskich i lądolodów. Badania wykazały, że już powierzchnia lądolodu na Antarktydzie zmniejszyła się o kilka tys. km². Topią się także lodowce górskie, co powoduje podniesienie się poziomu wód oceanicznych. Jeżeli to prognozowane ocieplenie będzie miało miejsce to powierzchnia wód podniesie się o 0,5-0,7 m wg prognoz optymistycznych, a wg pesymistycznych o 6-7 m. W wyniku poniesienia dojdzie do zalania najniżej położonych terenów nadmorskich, które zamieszkuje 1 mld ludzi, blisko 20% światowego majątku produkcyjnego, prawie 0,5 mld ha intensywnych upraw.

Ponadto nastąpi zasolenie wód podziemnych, wzrost parowania, co wywołuje zróżnicowanie jeszcze większe opadów, w terenach nadmorskich dużo większe, a w centrach kontynentów będą niedobory, odczuwane zwykle na obszarach rolniczych.

Za 50 lat USA będą produkować tylko 30-40% ilości zbóż, które dzisiaj produkują. Granice upraw przesuną się na północ, tajga syberyjska i kanadyjska- nastąpi ich zagłada i deforestacja, obszary te będą zamienione na pola uprawne. Nastąpią również migracje ludności z obszarów niekorzystnych z punktu widzenia ludnościowego, migracje międzykrajowe i wewnątrzkrajowe, uciekinierzy ekologiczni - powstanie konieczność budowania infrastruktury, która dla pewnych państw będzie barierą nie do pokonania.

Dziura ozonowa, kwaśne deszcze, smog - londyński i fotochemiczny LA.

Środowisko

przyrodnicze

człowiek

Środowisko

przyrodnicze

człowiek

Środowisko

przyrodnicze

człowiek

zasoby wyczerpywalne

zasoby niewyczerpywalne

zasoby odnawialne

zasoby nieodnawialne

• bogactwa mineralne

• powierzchnia użytkowa (przestrzeń)

• promienie słoneczne

• energia ruchów wody morskiej (pływy, prądy, falowanie)

• energia geotermiczna

• energia wiatru

• powietrze atmosferyczne

• wody, gleby

• świat roślinny

• świat zwierzęcy

---