Teoria społecznej praxis Pierre'a Bourdieu
Pierre Bourdieu jako socjolog osobny
Dorobek akademicki. Antropologiczne badania w Kabylach (Maroko), przygoda z filozofią, zwrócenie się ku badaniom społeczeństwa francuskiego. Ogromny dorobek (25 książek i kilkaset artykułów) i ogromne spektrum badawcze: zajmował się zagadnieniami sztuki, nauki akademickiej, bezrobocia, kwestii chłopskiej, problematyki klas, religii, sportu, pokrewieństwa, polityki i prawa. Bogata kariera naukowa i polityczna (wykłady w Algierze i Lille, profesura w College de France)
Odrzucenie dotychczasowej tradycji. Osobliwości francuskiego życia umysłowego jako bezpośredni punkt odniesienia w krytyce tradycji naukowej. Krytyka strukturalizmu (hipostazuje „obiektywizujące spojrzenie” zewnętrznego obserwatora, wykazuje właściwości determinizmu strukturalnego -Levi-Strauss), krytyka interakcjonizmu i fenomenologii (interakcje zawieszone w społecznej próżni, brak odniesień do obiektywnych struktur społecznych: klasowych czy warstwowych), krytyka utylitaryzmu (ograniczenie racjonalności do kalkulowania bieżących wypłat, ignorowanie faktu, że nawet działania symboliczne mają charakter racjonalny i są zakorzenione w interesach klasowych: np. logika solidarności w wymianie darów ma głęboko racjonalny charakter, choć z pozoru działania podmiotów wydają się irracjonalne)
Oryginalność podejścia: zapożyczenie koncepcji zasad generatywnych, rządzących konstruowaniem klasyfikacji, ideologii, form legitymizowania praktyk społecznych, inspiracje marksowskie - definicje sytuacji nie są ani „niewinne” ani neutralne, raczej uwarunkowane ideologicznie istnieniem obiektywnych struktur klasowych, poszerzenie rozumienia wymiany ekonomicznej o rozbudowane typologicznie i strukturalnie pojęcie kapitału. Wprowadzenie własnego słownika pojęć.
Strukturalizm konstruktywistyczny / konstruktywizm strukturalistyczny: teoria społecznej praxis.
Krytyka idei obiektywizmu w nauce. Homo academicus wnosi szczególną relację ze światem, nakłada zdystansowane i obiektywizujące spojrzenie zewnętrznego obserwatora naukowego, który konstruuje świat jako „spektakl”, będący przedmiotem neutralnej obserwacji.
Struktury w rozumieniu Bourdieu. Struktury wywierają nacisk i ograniczają wolę, lecz zarazem ludzie, w obrębie parametrów owych struktur, posługują się swymi zdolnościami do myślenia, refleksji i działania aby konstruować zjawiska społeczne i kulturowe. Struktury istnieją niezależnie od podmiotów działających i kierują ich zachowaniem, choć zarazem tworzą pola wyborów, możliwości i ścieżki działań twórczych czy konstruowania nowych i niepowtarzalnych zjawisk społecznych i kulturowych.
Praktyka społeczna jest czymś więcej niż reprodukowaniem „gramatyki działania” leżącej u jej podłoża, świat to nie tylko bierne poznanie, ale czynne praktyki, aczkolwiek zakorzenione w obiektywnych relacjach rządzących różnymi sferami działania aktorów. Praktyki społeczne są rezultatem interioryzacji struktur świata społecznego - socjologizm Bourdieu.
Podstawowe pojęcia
Klasy społeczne. Według Bourdieu zróżnicowanie klasowe ma wpływ na wszystkie sfery życia ludzi (styl życia, komunikowanie się z innymi, gusty, upodobania, dietę, rodzaj uprawianych sportów, uczestnictwo w kulturze, stosunki rodzinne, modę). Klasa społeczna bowiem to zbiór ludzi zajmujących podobne pozycje w przestrzeni społecznej, a zarazem „podobne spojrzenie na świat”, „podobne praktyki”, „podobne dyspozycje”, słowem wspólny habitus. O przynależności do klasy nie decyduje posiadanie lub nieposiadanie środków produkcji przez jednostkę, ale całokształt cech społecznych determinujących jej pozycję w społeczeństwie, a więc miejsce w strukturze nadrzędności / podrzędności. Wśród czynników wpływających na tę pozycję może być płeć, rasa, przynależność etniczna, wiek, czy miejsce zamieszkania. Bourdieu rozumie klasę społeczną w sposób znacznie wykraczający poza ekonomiczne konotacje marksowskie. Poza tym dla Bourdieu klasy społeczne są konstruktami teoretycznymi, potencjalnościami, a nie realnymi bytami społecznym, jak u Marksa. W obrębie klas społecznych nieustannie zachodzą procesy dystynkcji - odróżniania się i wyróżniania (dystynkcji) od innych klas społecznych, a tym samym konstruowania i reprodukowania struktur właściwych danej klasie.
Habitus. Habitus jest wytworem materialnych warunków egzystencji właściwych klasie społecznej, łącznym rezultatem oddziaływań socjalizacyjnych, jakim podlega w ciągu życia jednostka, efektem interioryzowania przez nią norm i wartości. Habitus to zatem rezultat całokształtu nabytych przez jednostkę i utrwalonych dyspozycji do postrzegania świata, oceniania go i reagowania nań zgodnie z utrwalonymi w danym środowisku schematami. Habitus nie jest jednak ani rodzajem kliszy - odbitki jakiejś grupowej konfiguracji norm i wartości, ani także rezultatem swobodnego wyboru i manipulacji ze strony jednostki. Stąd gwałtowny atak Bourdieu na teorie racjonalnego wyboru, które, jak twierdził, operują wyobrażeniem jednostki jako antropologicznego monstrum, wyposażając każdego człowieka w głowę teoretyka.
Kapitał. Bourdieu wprowadza różne rodzaje kapitału: ekonomiczny, społeczny (pozycje i relacje w grupach społecznych), kulturowy (umiejętności, zwyczaje, nawyki, style), symboliczny (umiejętność wykorzystywania symboli do uprawomocniania pozostałych typów kapitałów). Formy kapitału mogą ulegać przekształceniom jedna w drugą, ale w ograniczony sposób. Zdolność do przekształcania różnych form kapitału i ich akumulacji jest przedmiotem gry i konfliktu pomiędzy samymi jednostkami, pomiędzy klasami oraz w ich obrębie, pomiędzy różnymi frakcjami i grupami. Posiadacze dyplomów muszą podjąć walkę o przekształcenie ich w kapitał ekonomiczny, posiadacze przedsiębiorstw starają się o uzyskanie kapitału symbolicznego (legitymizacja własnego bogactwa) albo o uzyskanie kapitału politycznego. O kapitały toczy się nieustanna gra, podobnie jak nieustanny wysiłek ich konwersji i rekonwersji. „Kapitałem” jednostek jest przede wszystkim ich „habitus”, będący syntetycznym wyrazem wszelkich zasobów, jakimi rozporządza.
Pole. Pole to autonomiczny obszar relacji rządzących jakimś fragmentem społecznej rzeczywistości, jakąś dziedziną życia i aktywności ludzkiej. Charakteryzuje się swoistą logiką, wytwarza swoisty rodzaj praktyk i układ stosunków pomiędzy jednostkami. Takimi polami są: gospodarka, nauka oświata, religia, sztuka, polityka. Wszystkie owe pola są wobec siebie homologiczne i podlegają tym samym, ogólnym prawom. Nie wszystkie jednak pola są jednakowo autonomiczne i wyraźnie wyodrębnione (np. pole polskiego Jazzu). Szczególne znaczenie ma pole władzy. Pole można, zdaniem Bourdieu, definiować jako konfigurację obiektywnych relacji pomiędzy pozycjami. Pozycje zaś są zdefiniowane obiektywnie określając zajmującym je osobom bądź instytucjom ich aktualną bądź potencjalną sytuację w strukturze dystrybucji różnych rodzajów władzy (czy kapitału). Posiadanie owej władzy lub kapitału określa dostęp do specyficznych korzyści, o które toczy się gra w danym polu”.
Ocena dorobku francuskiego badacza
Unikanie skrajności stanowisk obiektywistycznych i interpretatywnych;
Umiejętne połączenie wątków ekonomicznych i kulturowych (równoległość struktur obu porządków);
Niejasne stanowisko w sprawie krzyżowania się określonych struktur w praktykach społecznych (np. w jaki sposób struktury władzy nakładają się na struktury ekonomiczne, zawodowe, kulturowe itd., itp.)
W pojęciu habitusu przyjęte zbyt mocne założenie o jego podłożu klasowym i stąd o jednorodności oddziaływań socjalizacyjnych w ramach klasy, jak w takim razie rozumieć rolę kultury masowej w wytwarzaniu habitusu - gdzie jest klasowe, materialne, obiektywne podłoże kultury masowej, jaką klasę reprezentuje kultura masowa, czy jest kulturą „społeczeństw klasy średniej”?
Literatura zalecana do wykładu:
J. Turner, „Struktura teorii socjologicznej”, Warszawa 2006, s. 593-603.
J. Szacki, „Historia myśli socjologicznej. Wydanie nowe” Warszawa 2002, s. 889-902.
Literatura uzupełniająca do wykładu (oprócz lektur zadanych na ćwiczenia):
P. Bourdieu, „Struktury, habitus, praktyki”, [w:] P. Sztompka, M. Kucia (red.) Socjologia. Lektury. Kraków 2005. s. 503-508.
Inne źródła wykorzystane w przygotowaniu wykładu:
P. Bourdieu, “The Logic of Practice”, Cambridge 1990.
C. Throop, K. Murphy, „Bourdieu and Phenomelogy”, Anthropological Theory Vol. 2(2) / 2002.
P. Baert, „Social Theory in the Twentieth Century”, Cambridge 1998, s. 29-33.
M. Waters, “Modern Sociological Theory”, London 1994, s. 198-202