7. Podstawy filozoficzne okresu. Przesyt racjonalizmem. Znaczenie myśli Artura Schopenhauera dla młodopolskiego dekadentyzmu, recepcja pism Fryderyka Nietzschego oraz paradoksy nietzscheanizmu Leopolda Staffa.
U podstaw filozofii Młodej Polski znalazły się poglądy takich myślicieli, jak przede wszystkim:
1. Fryderyk Nietzsche
- miał zastrzeżenia do rozumu, który, podając rzeczywistość, zawsze ją fałszuje,
- krytykował chrześcijaństwo jak religię, która wywyższa słabych ludzi, Chrystus to ofiara z życia
- uważał, że nie ma obiektywnej prawdy, więc stwarzamy jej iluzje, które podtrzymują nasze istnienie w świecie,
- wartości moralne są względne ( „moralność panów” - silni, dostojni, sprawność działania, bezwzględność/ moralność niewolników - litość, altruizm, miłość),
- krytyka demokracji: system, który tak jak chrześcijaństwo jest dla słabych ludzi,
- filozofia optymistyczna: wola mocy, w której świat ma wzrastać,
- ideał nadczłowieka: wolny, podobny bogom, by to osiągnąć, trzeba wyzbyć się człowieczeństwa,
- perspektywizm: wszystko to, co osiągamy, nie jest finalnym celem działań, powinniśmy to przekraczać, gdyż nie ma celów ostatecznych, przesuwają się one tak jak horyzonty,
- idea wiecznych powrotów - cykliczność wracania, kwestionująca jego ideę nadczłowieka,
- siostra zrobiła z niego pupilka faszystów i socjalistów, mimo, że tak naprawdę krytykował on ich cechy.
Filozofia ta zakładała niezwykłą władzę i moc kreacji, jaką człowiek dzierży w swoich rękach. Nie każdy jednak człowiek, ale jednostki wybitne, niezwykłe- stąd wywodzący się z nietzscheanizmu kult nadczłowieka, który miał moc i prawo do gardzenia słabszymi ludźmi-wszami. Nietzsche wprowadza do myśli europejskiej podział ludzkości na zhierarchizowane rasy- rasę panów i podległe jej rasy podrzędne. Nadczłowiek jest wcieleniem siły, energii, mocy i władzy, jaką chce przejąć nad całym światem i ludzkością. Jego niezwykłość jest przez nadczłowieka w pełni uświadamiana, przejawia się w postawach egoistycznych, egocentrycznych, skupionych na dążeniu do zaspokajania własnych potrzeb i ambicji- władzy, potęgi, siły. W perzynę obracają się tradycyjne podziały i systemy wartości, bo nadrzędnym dobrem staje się życie, siła i władza nadczłowieka, którego nie ograniczają żadne prawa ani autorytety. Liczy się siła i moc, dlatego obce filozofii nietzscheańskiej są uczucia altruizmu, litości, współczucia czy pomocy jednostkom słabym. Obowiązuje prawo dżungli- silni żyją, słabi giną. Nietzscheanizm nawiązuje więc w wielu założeniach do indywidualizmu romantycznego, poczucia ogromnej mocy niezwykłych jednostek, obdarzonych szczególną mocą buntowników. Nietzsche stworzył niemal metafizykę władzy, odrywającą się od wykształconego przez pozytywizm mieszczańskiego typu "człowieka przeciętnego", szarej masy społecznej. Nietzsche zafascynował współczesnych, ze swoim nieokiełznanym buntem, manią mocy i wielkości, która pokonywała zarówno ideały równości demokratycznej- która umniejszała człowieka i propagowała przeciętność, jak i mieszczańskiej, chrześcijańskiej moralności- operującej ideałami pokory, słabości i miłosierdzia. Nietzsche przeciwstawił się tym ideom, wprowadzając nową, nie podległą niczemu i nikomu moralność panów, a tym samym- nierówność społeczną wyróżniającą panów nad przeciętną, szarą masą godnego pogardy tłumu. Idea wykształcenia wszechmocnego "nadczłowieka"- mędrca, bohatera i twórcy stała się w filozofii niemieckiego filozofa celem rozwoju ludzkości, ostatnim stadium owego rozwoju miała być rasa nadludzi- rasa panów (na tej właśnie filozofii bazował później Hitler, uznając za rasę panów naród niemiecki). Współczesny, mierny człowiek skazany jest więc na zagładę. Koncepcję mitycznego nadczłowieka ujął w swoim najbardziej znanym dziele "Also spracht Zarathustra" ("Tako rzecze Zaratustra").
2. Henryk Bergson
- stworzył filozofię zwaną intuicjonizmem/ bergsonizmem,
- krytyk poznania intelektualnego i analitycznego jako przystosowanych do celów utylitarnych, a nie czysto poznawczych; stworzył oryginalną koncepcję trwania, przeciwstawianego jednorodnemu czasowi fizycznemu, jak również koncepcję intuicji pojętej jako chwytanie rzeczy w ich naturalnym ruchu i zmianie
- świata nie można poznać, tylko przeczuć poprzez intuicję; odrzucenie racjonalizmu i empiryzmu na rzecz intuicji,
- Koncepcja Elane Vitale (przenikający każdego `pęd życiowy'), siła wewnętrzna każdego, która nim kieruje i zmusza do aktywności i działania, siła ta sprawia, że człowiek przekształca świat, który jest dynamiczny,
- rozróżnił społeczeństwo zamknięte, odznaczające się uległością wobec skodyfikowanego prawa i obyczajów oraz społeczeństwo otwarte, przejawiające się w aspiracjach herosów i mistycznych świętych.
Intuicja- odczucie, przeczucie stała się w tej filozofii jedyną drogą do poznania prawd świata. Intuicjonizm, jako zaprzeczenie poznania rozumowego odrzucał więc światopogląd racjonalistyczny opierający się na empirii. Owa wewnętrzna intuicja ujęta została w koncepcję sił życiowych, witalnych (elan vital), sił sprawczych kierujących działaniem człowieka, nie pozwalających mu biernie przyglądać się światu, który również jest bytem dynamicznym, podlegającym ciągłym przemianom- także za sprawą działań aktywnego człowieka. Ruch i przemiana są nadrzędnymi zasadami istnienia człowieka i świata. Przemian tych, ciągłego pędu i powstawaniu nowych, nierzadko momentalnych elementów nie da się ująć w zasadach nauk ścisłych, dlatego Bergson powraca do metafizyki.
3. Artur Schopenhauer
- wolnomyśliciel, krytykował przymus,
- bardzo pesymistyczne poglądy, dobrowolnie żył w odosobnieniu, zagniewany na świat i ludzi,
- cierpienia na pierwszym planie,
- „ŚWIAT JAKO WOLA I PRZEDSTAWIENIE” - wola to sedno świata, nieokreślony, bezcelowy pęd, a przedstawienie to całą sfera zjawisk,
- podział na rzeczy same w sobie i zjawiska. Człowiek był rzeczą samą w sobie, bo może poznawać własne wnętrze, dzięki temu przechodzi do świata wewnętrznego,
- przedstawia sposoby radzenia sobie z cierpieniem: wyzbycie się pożądliwości i potrzeb, litość i współczucie, kontemplacja piękna (sam zatopił się w pracy naukowej i siedział zamknięty w czterech ścianach z pudlem ;p)
Schopenhaueryzm był filozofią bardzo pesymistyczną. Jego modernistyczna rehabilitacja po latach zapomnienia wiąże się właśnie z nastrojami niepokoju, jakie zapanowały po harmonijnym racjonalizmie. Po epoce wynalazków, optymizmu, panującego w Europie Zachodniej dobrobytu cywilizacja europejska zaczynała przeżywać kryzys, którego ostatecznym skutkiem był wybuch wielkiej, światowej wojny. Do tych nastrojów świetnie przystawały myśli kilkadziesiąt lat starsze, zawarte w pismach Schopenhauera, gdzie czytelnik odnajdywał pesymistyczną wizję człowieka i jego egzystencji, istoty narażonej na ciągłe cierpienie niespełnienia, bo upragnione szczęście jest dla niej nieosiągalne, istoty, którą władają popędy biologiczne, nad którymi kontroli nie daje jej ani siła umysłu ani woli, całe jego postępowanie i dążenia są determinowane przez jego biologiczną, cielesną naturę. Niespełnienie, poddanie popędom, biologizm i słabość człowieka sprawiają, że jego życie jest jedną, wielką męką, potęgowaną przez świadomość nieuchronnie zbliżającej się śmierci. Człowiecza egzystencja naznaczona jest wielkim bólem i beznadzieją, bo nie potrafi człowiek przezwyciężyć śmiertelności swego ciała. Człowiek pragnie tego, co nieosiągalne- szczęścia i wiecznego życia- dlatego pogrąża się w pesymistycznych wizjach i cierpieniu. Jedyną formą ratunku jest odczuwane przez ludzi współczucie, bezinteresowność, miłość, a także próba wyzbycia się własnych żądz i pragnień (to widoczne w filozofii Schopenhauera powracanie do założeń chrystianizmu). Ulgę w cierpieniu może także przynieść osiąganie nirwany (stan medytacji charakterystyczny dla buddyzmu), czyli niebytu polegającego na utracie kontaktu ze światem, a także obcowanie ze sztuką- jedyną wartością w zmierzającym ku katastrofie świecie. Sztuka przezwycięża tragizm ludzkiego istnienia. Z taka postawą kojarzono dekadentyzm.
Racjonalizm - to filozoficzne podejście w epistemologii zakładające możliwość dotarcia do prawdy z użyciem samego rozumu z pominięciem doświadczenia, poprzez stworzenie systemu opartego na aksjomatach, z których poprzez dedukcję można wywieść całość wiedzy. Według Młodej Polski ten pozytywistyczny (bo w tej epoce był szczególnie popularny, co już wiemy z autopsji) pogląd się nie sprawdził, stąd w epoce tej pojawia się ogromna niechęć do naukowego, rozumowego oglądu świata, kierowanie się intuicją, sercem (filozofia Bergsona), a także romantyczny mistycyzm, fascynacja snem, baśnią, życiem pozagrobowym, nirwaną (błogostan, pośmiertne przechodzenie w nicość), przeświadczenie, że najważniejsze jest to, co niepoznawalne. Tak w dobie Młodej Polski przejawiał się przesyt racjonalizmem.
Paradoksy nietzscheanizmu Leopolda Staffa z opracowania do wstępu jego poezji:
Sny o potędze należą do poezji typu „poznawczego”, próbują określić stanowisko człowieka w świecie i wszechświecie i pod tym względem nie ustępują Hymnom Kasprowicza. Ale zarówno u Staffa, jak i u jego współczesnych następuje w stopniu silniejszym, niż to było u romantyków, przeniesienie świata do wnętrza poety monologującego bez widzialnej widowni. Wystarczy porównać na przykład monolog Kordiana na Mont Blanc z monologiem Staffa w sonecie: Ja- wyśniony. „Jam jest posąg człowieka na posągu świata”- mówił tam Kordian, ale samotność jego jest pozorna, gdyż szuka ujścia w czynie, konkretnie: w spisku koronacyjnym. „Stoję wielki, olbrzymi, nagi, cyklopowy, Jak posąg na cokole…”- monologuje Staff, ale poprzestaje na marzeniu, tym śnie o potędze. Można by powiedzieć nie obawiając się sprzeczności samej w sobie, że śni świadomie, igrając z własną wyobraźnią.
„Tylko słaby doświadcza czynem swego władztwa.
Zbyt wielka jest potęga ma i me bogactwa!
Dla ogromu mej mocy w czynie ujścia nie ma.
Boska to gra…”
Słynny Kowal, którym rozpoczyna Staff swoją twórczość, przyczynił się do wielu nieporozumień, jakie osnuły debiut poety; odczytano w nim niemal wyzwanie rzucone światu, coś w rodzaju modernistycznej Ody do młodości, gdy sonet ów jest tylko projekcją marzenia i cytowana tu strofa z przedostatniego utworu Snów o potędze komentuje i wyjaśnia, nie pozostawiając żadnej wątpliwości, jakie to znaczenie nadawał poeta takim pojęciom, jak siła, męstwo, słabość, chora niemoc. Pojęcia te zostały niemal całkowicie odwrócone, gdyż właśnie czyn oznacza tu słabość, a siła objawia się w zdolności marzenia tak absolutnego, że nie pragnie wcielenia. Dlatego można tylko z dużymi zastrzeżeniami mówić o nietzcheanizmie Staffa w tym okresie twórczości. Marzenie Nietzschego prowadzi do wizji jakiegoś nowego świata, jest to marzenie demiurga o nadplanecie i nadczłowieku, marzenie, które nie chce poprzestać na sobie, lecz żąda wcielenia. Z postawy Nietzschego pozostały w poezji Staffa jedynie pozory. Przejął on od niemieckiego filozofa mit apoliński, któremu tamten zaprzeczył swoim „organizmem dionizyjskim”. W pierwszych zbiorach Staffa widoczne są ślady lektury Nietzschego (którego główne dzieła później Staff przełożył).
4