Zajęcia nr 5 oraz nr 6

Pojęcie dyskursu.

Sposoby badania dyskursów w tradycji anglosaskiej oraz romańskiej

Dyskurs

Najogólniej mówiąc, dyskurs jest to tekst postrzegany i opisywany w oparciu o dynamiczną, zmienną sytuację towarzyszącą jego powstaniu. Jej elementami składowymi są m.in. uczestnicy komunikacji, miejsce porozumiewania się, czas, w którym dokonuje się interakcja słowna. Powyższe czynniki wpływają na językowy kształt tekstu oraz jego funkcję.

To, jak zrozumiemy tekst, zależy nie tylko od słów, które są jego składowymi.

Informacje, jakie czerpiemy w oparciu o tekst, niekoniecznie pochodzą z jego warstw językowych. Część wiedzy, jaka pojawia się w momencie odbioru wypowiedzi, pojawia się dzięki naszej znajomości realiów życia oraz ocenie sytuacji komunikacyjnej.

Podsumowując, tworząc tekst, należy sobie zadać pytanie o czym będziemy pisać, w jakim celu, dla kogo i w jakiej sytuacji.

Badania nad dyskursem

Od kilkunastu lat zaobserwować można w lingwistyce i naukach związanych z komunikowaniem (socjologii, psychologii etc.) ekspansję terminu dyskurs na wszystkie pola, które do tej pory zajmowały pojęcia: komunikat, wypowiedź czy tekst. Przyczyny swoistej mody na rozpatrywanie wypowiedzi w kategoriach dyskursywnych są złożone. Niemniej jednak podstawową z nich wydaje się ewolucja, jaką w ciągu ostatnich trzydziestu lat przeszły analizy tekstów.

Badania nad tekstami rozumianymi jako dyskursy zaczęły się w momencie, kiedy zrozumiano, że zjawiska takie metatekst, rama tekstowa czy typ kohezji cechuje różnorodność wynikająca z sytuacji, w jakiej powstaje wypowiedź. Na przykład inaczej witamy się w rozmowie oficjalnej (z wykładowcą, lekarzem itd.), odmiennie w rozmowie z kolegą czy koleżanką. Stąd konieczne było w badaniach tekstów uwzględnienie komponentów sytuacji, w której pojawia się określony komunikat.

Anglosaska Teoria Dyskursu

Po raz pierwszy termin dyskurs w językoznawstwie zastosował w 1952 roku amerykański lingwista - Zellig Harris. Jak wywnioskować można na podstawie prac powstałych w kręgu anglosaskiej nauki o dyskursie, ich podstawę teoretyczną stanowią trzy następujące kierunki badawcze: kognitywizm (postrzeganie tekstu - jego rozumienia - w oparciu o procesy myślenia), pragmatyka językowa oraz studia kulturowe.

A. Kognitywizm

Istotą szeroko pojętych badań kognitywistycznych jest badanie umysłu i jego funkcji. Do tych ostatnich zaliczyć można: pamięć, uczenie się, percepcję, koncentrację, świadomość oraz rozumowanie. Oryginalnie kognitywizm jest zatem prądem w obrębie psychologii. Ponieważ jednak wymienione wyżej aspekty wpływają na różnorodne dziedziny ludzkiego życia, takie jak edukacja czy komunikowanie, dlatego kognitywistyczne podejście do analizy badanych zjawisk rozszerzyło się na dziedziny inne niż psychologia. Jedną z nich jest językoznawstwo. W swej orientacji kognitywnej głosi ono pogląd, że język jest immanentną częścią poznania, zaś analiza jego wytworów powinna zostać osadzona w kontekście wiedzy na temat zdolności poznawczych człowieka. Celem tak rozumianej lingwistyki jest udzielenie odpowiedzi na pytania, co to znaczy znać język, w jaki sposób się go przyswaja oraz używa.

Językoznawcy kognitywiści zajmują się badaniem na przykład:

Podsumowując, językoznawcy kognitywiści, poprzez wyrażenia istniejące w języku oraz ich ukształtowanie, starają się dociec na temat sposobów ludzkiego myślenia i konceptualizacji zjawisk.

B. Pragmatyka językowa

Za osiągnięcie o największym wpływie na lingwistykę dyskursu uznać należy teorię trzech czynności mowy J. L. Austina. Wyłożył on ją w swym dziele „How to Do Things With Words” z 1962 roku (tłum. polskie: „Jak działać słowami”). Na jej kartach stworzył podział czynności mówienia na lokucyjne, illokucyjne oraz perlokucyjne. Pierwsze z nich oznaczają samą czynność mówienia. Na przykład, mówiąc „Pożycz mi tę książkę”, mówimy właśnie „Pożycz mi tę książkę”. Owo powiedzenie czego to lokucja. Natomiast mówiąc „Pożycz mi tę książkę” działamy z pewnego rodzaju intencją. W tym przypadku zamierzeniem nadawcy jest przekonanie odbiorcy do pożyczenia mówiącemu określonego woluminu. Owo wygłoszenie wypowiedzi z określonym zamiarem to czynność illokucyjna. Trzecim składnikiem triady J. L. Austina jest perlokucja. Jest to efekt, jaki wywołały słowa nadawcy u odbiorcy. Inaczej mówiąc, jest to reakcja, która została uzyskana poprzez wygłoszenie określonej wypowiedzi. Niejednokrotnie różni się ona od zaprojektowanej przez mówiącego. W odpowiedzi na słowa: „Pożycz mi tę książkę” odbiorca może rzeczywiście owo życzenie nadawcy spełnić. Może jednak odmówić lub, co gorsze z komunikacyjnego punktu widzenia, zignorować prośbę, nie ustosunkowując się do niej w żaden sposób.

Drugi z filozofów pragmatyków, John R. Searle, w swoich najwcześniejszych pismach starał się rozwijać i kontynuować myśl J. L. Austina. Za najważniejszą pracę z tego zakresu uznać należy „Speech Acts: An Essay in the Philosophy of Language” z 1969 roku (tłum. polskie „Czynności mowy. Rozważania z filozofii języka”). Stworzył on na jej kartach teorię aktów mowy. Uznał mianowicie, że każde zdarzenie komunikacyjne jest wykonywaniem jakiejś czynności mownej. Ma ona więc w swojej strukturze zaprojektowany rezultat, jaki nadawca chce osiągnąć u odbiorcy. Z intencją przyświecającą powiedzeniu czegoś wiąże się termin siły illokucyjnej wypowiedzi, to jest konwencjonalnej mocy oddziaływania danego komunikatu na odbiorcę. Te same słowa wypowiedziane jako pytanie lub stwierdzenie posiadają zupełnie inną siłę illokucyjną, to jest mają inaczej oddziaływać na odbiorcę.

Trzecim z najsłynniejszych filozofów pragmatyków jest Paul Grice. Jest on twórcą zasad kooperacji językowej oraz teorii implikatur. Zasady współpracy językowej zwane są również maksymami konwersacyjnymi oraz regułami konwersacyjnymi. W myśl poglądów filozofa sterują one efektywnym przebiegiem komunikacji ludzkiej. Ich nieprzestrzeganie informuje bądź o niezrozumieniu tekstu bądź o wystąpieniu implikatur konwersacyjnych, to jest treści przekazywanych przez wypowiedź w sposób implicytny (niejawny).

Najważniejsza spośród maksym P. Grice`a brzmi: Uczyń swój udział konwersacyjny w przewidzianym dla niego momencie takim, jakiego wymaga zaakceptowany cel lub kierunek rozmowy, w którą jesteś zaangażowany. Na jej podstawie wyprowadzić można cztery pozostałe uszczegółowione maksymy. Ich nieprzestrzeganie stanowi czytelny sygnał ostrzegawczy dla odbiorcy. Pierwsza, zwana maksymą ilości, zaleca mówienie tyle, ile wymaga tego dany moment komunikacyjny. Druga, określana jako maksyma jakości, nakazuje przekazywać odbiorcy treści zgodne z prawdą. Trzecia, zwana maksymą odniesienia, zaleca mówienie na temat. Czwarta, ostatnia, określana jako maksyma sposobu, nakazuje mówić jasno i zrozumiale. Ich celowe nieprzestrzeganie przez nadawcę jest czytelnym sygnałem dla odbiorcy, że pewne istotne dla niego informacje mówiący przekazuje mu w sposób niejawny.

C. Studia kulturowe

W krajach anglosaskich zainicjowano badania dotyczące różnic kulturowych uwidaczniających się w języku. Wpłynęły na to doświadczenia związane z historią Wielkiej Brytanii oraz Stanów Zjednoczonych:

a. Wielka Brytania - kolonializm. W czasach największej świetności Imperium Brytyjskiego podporządkowane były mu m.in.: Cypr, Malta, Beczuana (dziś Botswana), Nigeria, Zanzibar, Egipt, Sudan, Zambia, RPA, Kanada, Jamajka, Gujana Brytyjska, Katar, Oman, Bahrajn, Palestyna, Jordania, Kuwejt, Afganistan, Birma, Indie, Hong Kong, Australia. Ponieważ zaowocowało to migracjami ludności (angielskiej do kolonii, kolonialnej do Wielkiej Brytanii), pojawił się szereg sytuacji komunikacyjnych, w których osoby z odmienny kręgów cywilizacyjnych musiały się porozumieć. Dało to podstawę brytyjskim badaniom różnic kulturowych (także uwidaczniających się w języku).

b. Stany Zjednoczone - tradycja kontaktów z ludnością indiańską. Związana jest ona z pojęciem the frontyard, tj. granicy osadniczej białej ludności. Sukcesywnie przesuwała się ona ze wschodu na zachód Stanów Zjednoczonych. Gdy w 1886 roku wódz Apaczów - Geronimo - poddał się Amerykanom w Kanionie Szkieletów, pogranicze przestało istnieć. Od tej pory ludność indiańska żyje w rezerwatach, specjalnych terytoriach, na których mogą oni kultywować tradycyjny styl życia. Ponieważ wojny znaczenie uszczupliły liczebność populacji indiańskiej, na początku XX wieku antropolodzy oraz językoznawcy amerykańscy rozpoczęli intensywne badania nad kulturą i językami czerwonoskórej ludności.

Najważniejsi z nich to: Franz Boas, Edward Sapir oraz Benjamin Lee Whorf. Ich pracy zawdzięczamy pojęcie relatywizmu językowego. Zgodnie z tym poglądem, otaczający nas świat wpływa na używany język, język zaś wpływa na sposób myślenia (hipoteza Sapira - Whorfa).

Wpływ otoczenia na język dostrzec można np.: w ukształtowaniu leksykalnym, istniejących związkach frazeologicznych, metaforach funkcjonujących w mowie codziennej (punkty styczne badań kulturowych oraz kognitywistycznych).

Jak bada się różnice kulturowe w językach?

Lingwista wyznacza sobie pewien obszar komunikacyjny, w którym może dochodzić do problemów czy nieporozumień w interakcji, będących efektem spotkania się osób przynależących do różnych grup społecznych.

Różnice kulturowe (Inność) pojmować można na tle:

• Kulturowym (ujmowanym bardzo szeroko), np. komunikacja dalekowschodnia (japońska, chińska) a zachodnia (Amerykańska, Europejska); brytyjska a amerykańska etc.;

• Narodowościowym, np. komunikacja wynikająca z zasobów języka czeskiego a polskiego;

• Etnicznym, np. komunikacja osób posługujących się gwarą i osób posługujących się polszczyzną literacką w obszarach podmiejskich (badania prof. H. Kurek);

• Biologicznym, np. różnice między językiem kobiet a językiem mężczyzn (tom: „Język a kultura”, t. 9, Płeć w języku i kulturze, http://www.lingwistyka.uni.wroc.pl/jk/).

Anglosaskie metody badań dyskursów

Jak zostało to już wyżej nadmienione, opierają się one na osiągnięciach kognitywizmu, pragmatyki językowej oraz studiów kulturowych. Za najbardziej znamienne spośród metod bada© dyskursów uznać należy analizę konwersacyjną wspartą dodatkowo teorią skryptów.

Procesy wytwarzania i rozumienia dyskursów stały się podstawą analizy konwersacyjnej (Conversation Analysis). Kierunek ten zainicjowany został przez Harveya Sacksa na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku w Stanach Zjednoczonych. Jego źródłem jest tradycja etnometodologiczna związana z badaniem narzeczy indiańskich. Językoznawcy, etnolodzy oraz antropolodzy amerykańscy, stanęli na początku XX wieku przed niełatwym zadaniem odczytania i utrwalenia reguł rządzących językami indiańskimi. Procedury wykształcone wtedy dla interpretacji sensu rejestrowanych wypowiedzi oralnych, w dużej części rozmów, okazały się przydatne w analizach konwersacji jako takich. W ich obrębie poszukiwane są odpowiedzi na pytania o to, jak produkowane i rozumiane są wypowiedzi, jak dochodzi do negocjacji znaczenia między uczestnikami interakcji słownych. Cechą charakterystyczną badań materiałowych w tej orientacji jest drobiazgowość, duża ilość operacji i procedur prowadzonych na niewielkim korpusie o charakterze dialogowym.

Teoria skryptów. Właściwymi twórcami tej orientacji byli dwa psychologowie behawioryści - R. Schank i R. Abelson. Doszli oni do wniosku, że człowiek w procesie rozwoju jest uczestnikiem lub obserwatorem różnego rodzaju sytuacji. Ich znajomość stanowi bazę danych zapisaną w umyśle ludzkim. Gdy pojawia się nowa sytuacja, owa baza jest uruchamiana. Na jej podstawie dokonywana jest interpretacja bieżącego zdarzenia, spotykanej osoby czy poznawanego miejsca.

Połączenie obu powyższych kierunków dokonuje się w analizach autentycznych rozmów ludzkich. Bada się w ich obrębie rozwój tematu, negocjowanie znaczenia tekstu (tj. dochodzenie do porozumienia w zakresie intencji wypowiedzi), typowość lub nietypowość replik słownych w zależności od towarzyszącej sytuacji i typu porozumiewania.

Francuska Teoria Dyskursu

Najważniejsi przedstawiciele Francuskiej Teorii Dyskursu w jej językoznawczej odmianie to Dominique Maingueneau (Uniwersytet w Amiens) oraz Patrick Charaudeau (Uniwersytet XIII w Paryżu).

Wpływ na orientację miały pisma dwóch filozofów: Michela Foucaulta oraz Louisa Althussera.

1. Michel Foucault

Określał on samego siebie jako badacza dyskursu. Przez dyskurs rozumiał związaną z jakąś skonwencjonalizowaną relacją społeczną odmianę komunikowania się. Świadectwem jej istnienia jest zbiór tekstów (archiwum), który może zostać poddany krytycznej analizie. Celem tego rodzaju postępowania jest wykazanie granic, a zarazem momentów pęknięcia i niespójności dyskursu. M. Foucault dokonał tego rodzaju badania na różnych odmianach komunikowania się, związanych ze specjalistycznymi instytucjami społecznymi (klinika medyczna, więzienie, szkolnictwo). Wykazał, że w obrębie analizowanych zbiorów wypowiedzi istnieje pewna grupa tematów, które można poruszyć, ale istnieją też zagadnienia, o których się nie mówi lub mówi się w zawoalowany sposób (np. o czyimś szaleństwie).

Niektóre spośród dyskursów, jak choćby medyczny, związane są z władzą, którą posiadający wiedzę sprawuje nad laikiem. Lekarz, prowadząc wywiad z pacjentem, ma nad nim intelektualną oraz instytucjonalną przewagę. Posiada zakres wiadomości nie dostępny choremu, zaś jego wyższość usankcjonowana jest dodatkowo przez społecznie skonwencjonalizowany charakter dyskursu medycznego. Pacjent pełni w nim zawsze rolę podrzędną, stanowiąc łatwy obiekt manipulacji czy znęcania się.

Osiągnięcie M. Foucaulta polega na dostrzeżeniu skonwencjonalizowanego charakteru wykształconych w toku specyfikacji społecznej typów komunikowania się. Ich istotną cechą jest przyjmowanie przez uczestników określonych ról oraz aktywizowanie specyficznych pól tematycznych przy równoczesnej deprecjacji innych. Obraz dyskursu w dziełach M. Foucaulta jest niezwykle złożony, dynamiczny i osadzony w sieci utartych w społeczeństwie instytucji. Tak więc w pismach francuskiego filozofa dostrzeżone zostało sprzężenie zwrotne istniejące pomiędzy układami społecznymi generującymi typy zachowań mownych oraz tymiż typami, które stanowią rolę strażników określonego systemu współżycia między ludźmi.

2. Louis Althusser

Był on marksizującym filozofem, analizującym sposoby przejawiania się ideologii w życiu człowieka. W myśl jego prac, określony sposób myślenia na temat świata przekazywany jest człowiekowi nie tylko za pomocą powołanych do tego celu wyspecjalizowanych ciał (partii politycznych, stowarzyszeń), lecz również poprzez różnego rodzaju instytucje funkcjonujące w obrębie państwa. Zaliczyć można do nich, co oczywiste, szkolnictwo, Kościół czy urzędy. Na tym jednak nie koniec, albowiem również media i ośrodki kultury przekazują człowiekowi określoną wizję otaczającego go świata. Ów obraz wpajany jest również przez rodzinę, która formuje ideologicznie nowego człowieka od momentu jego narodzin.

Fenomenami, w którym przejawiają się najczęściej ideologie są właśnie dyskursy, zawsze zanurzone w określonym modelu porządkowania i oceny zjawisk świata zewnętrznego. Co więcej, najczęściej owa programowości przekazywana jest przez uczestników interakcji słownych w sposób przez nich niekontrolowany.

Francuskie metody badania dyskursów

Francuzi badają dyskursy zinstytucjonalizowane, czyli związane z określonym systemem społecznym lub ideologicznym. Analizowane są dyskursy: polityczne, ekonomiczne, prawne, edukacyjne etc.

W ich obrębie poszukuje się prawidłowości (norm), które nimi rządzą. Chodzić może tutaj o określony zasób tematyczny wypowiedzi, typ stosowanej grzeczności językowej, normy gatunkowe

Za przykład może nam tu posłużyć sposób badania rozmowy wykładowcy ze studentem. Badając ją, należy starać się odpowiedzieć na poniższe pytania:

- jak powinno się rozpoczynać i kończyć tekst rozmowy z wykładowcą;

- o czym w trakcie takiej konwersacji można mówić;

- jak można zwracać się do wykładowcy;

- w jakiej sytuacji następuje taka rozmowa:

- czemu właśnie tak należy się porozumiewać, tzn. jakie ukształtowanie społeczne leży u podstaw dyskursu akademickiego.

Metafor

Analizując takie wyrażenia: „On jest u szczytu swoich możliwości”, „Wspinam się po szczeblach kariery”, „W 1939 roku Polska osiągnęła dno upadku” dochodzą do wniosku, że wiele zjawisk abstrakcyjnych człowiek postrzega poprzez pryzmat konkretnych, namacalnych zjawisk ze świata fizycznego. Znajduje to swoje odbicie w metaforach istniejących w języku.

Szyku zdaniowego

Analizując szyk zdaniowy istniejący w językach wnioskują, że ponieważ zazwyczaj (tj. w sytuacji neutralnej) podmiot znajduje się na pierwszym miejscu w zdaniu, człowiek obserwując jakąś przemianę stanu rzeczy, najpierw postrzega to, co ową zmianę powoduje, następnie zaś, na czym ona polega (orzeczenie) i jakie są jej okoliczności (okolicznik).

---