WYWIAD NARRACYJNY
Wywiad zgodnie z definicją K. Rubacha to kierowana przez badacza rozmowa z osobą badaną lub osobami badanymi. Wywiad stosujemy szczególnie wtedy, gdy pragniemy dowiedzieć się o opiniach respondentów na temat interesujących nas spraw. Przydatny może okazać się również w badaniach postaw, motywów i zainteresowań badanych. Należy pamiętać, iż dopiero w warunkach przekształcenia wywiadu w proces interakcji i co za tym idzie stwarzania odpowiedniego klimatu psychicznego może wyzwolić w respondentach nieodpartą chęć do szczerych i wystarczająco pogłębionych wypowiedzi.
Wśród wywiadów mało kierowanych ( wywiad mało kierowany to rozmowa, w której dominują wypowiedzi badanego na temat zainicjowany przez badacza) Rubacha wyszczególnia wywiad narracyjny, który występuje zarówno w formie indywidualnej, jak i grupowej. W formie grupowej badacz powinien ukierunkowywać badania nad daną grupą, którą łączy określony typ doświadczeń edukacyjnych czy społecznych.
Idea otwartego wywiadu pogłębionego ma swoje źródło w założeniach hermeneutyki , zgodnie z którymi rozumienie ludzkiego działania, życia, jest możliwe dzięki procesom interpretacji dokonywanych z pozycji analizującej własne działanie jednostki. Badany snując opowieść, interpretuje swoje działanie, nadaje im sens w perspektywie wcześniejszych i aktualnych doświadczeń. W związku z tym, każdy badany może skupiać się na innych problemach i sygnalizować inne aspekty interesującego badacza zjawiska
Przedmiotem wywiadu narracyjnego są głównie historie życia, takie jak np. historie karier zawodowych, historie doświadczeń związanych z klęskami żywiołowymi, przeżyciami wojennymi, itp. Nie wszystkie opowieści są narracjami. Narracjami są tylko te opowieści, które mają wyraźnie zaznaczony, w historycznym czasie, początek, po czym następuje opis rozwoju pewnych zdarzeń w jakiś sposób ze sobą powiązanych oraz opowieść ma czasowo wyraźnie przez opowiadającego zaznaczony koniec (tzw. koda). To co składa się na zakończenie opowieści jest konsekwencją opowiedzianej historii życia, często dodatkowo pojawiają się w tym momencie pewne oceny i interpretacje tego co się wydarzyło w życiu opowiadającego. W koncepcji wywiadu narracyjnego zakłada się, że opowiadający jest najlepiej zorientowany w wiedzy o swojej biografii dlatego też należy mu zostawić pełną swobodę w opowiadaniu swojej historii życia
Bardzo ważnym elementem technicznym wywiadu narracyjnego, jest zaaranżowanie otoczenia, w którym wywiad ma zostać przeprowadzony. Otoczenie to, czyli miejsce przeprowadzenia wywiadu, powinno zapewnić wystarczający komfort opowiadającemu by mógł on spontanicznie przedstawić historię swego życia, bądź jego części.
Wywiad narracyjny jest nagrywany na dyktafon. Po czym jego treść jest dokładnie i w całości przepisywana. W trakcie przepisywania zaznacza się w tekście przy pomocy różnych symboli długość przerw pojawiających się w trakcie opowiadania (milczenie, nagłe przerwy), różne sygnały parawerbalne (np. śmiech, westchnienia), podkreśla się z naciskiem wypowiadane słowa, itp. Znajomość tych elementów jest często niezbędna dla interpretacji wypowiedzi.
Natomiast F. Schutze wyróżnia dwie odmiany wywiadu narracyjnego:.
Narracyjny wywiad ekspercki, który umożliwia poznawanie zagadnień dotyczących życia społecznego (np. środowiska szkolne, rodzinne). Ten typ wywiadu stosowany jest w przypadku, gdy chcemy się czegoś dowiedzieć od ludzi będących specjalistami lub znawcami w zakresie problemu, który badamy np. chcemy poznać nauczycielskie sposoby radzenia sobie z problemami wychowawczymi. W wywiadzie tym badacz formułuje prośbe do badanego o skoncentrowanie opowieści na określonej fazie życia lub na określonym obszarze problematycznym. Przeprowadzający wywiad sam powinien być ekspertem w zakresie poruszanych problemów. Dyspozycje do wywiadu tego typu nie powinny zawierać zbyt wielu zakresów tematycznych, a na zakończenie powinno się poprosić badanego o informację o sobie. Wywiad taki może być przeprowadzany przez jedną bądź dwie osoby. Wywiad ekspercki przeprowadzony z jedną osoba może być traktowany jako wstępne rozpoznanie problemu. Jeżeli jednak badacz chce zdobyć obszerniejsza wiedzę na dany temat, to powinien dążyć do przeprowadzenia kilkunastu wywiadów z ekspertami.
Wywiad autobiograficzno-narracyjny, stosowany jest wówczas, gdy badacz chce uchwycić proces rozwoju, kształtowania się jednostek, genezę zjawisk. Efektem tego typu wywiadu jest pewna historia życia bądź jego fragment. Czas jest ważnym elementem narracji, ponieważ pozwala badaczowi zarejestrować zachodzące zmiany lub ich brak. Ustne opowiadanie własnych losów skłania ludzi do refleksji nad przeszłością, która dokonuje się w kontekście ich wszystkich dotychczasowych doświadczeń.
Jeszcze inną odmianą wywiadu narracyjnego jest wywiad z zastosowaniem fotografii, szczególnie przydatny w badaniu dzieci. Fotografia może stanowić w tym przypadku zachętę do uzewnętrzniania świata przeżywanego, uzupełnienie lub potwierdzenie tego, co już wcześniej zostało powiedziane lub inspirację do wspomnień
Pytanie badawcze kierujące zbieraniem danych metodą wywiadu narracyjnego musi:
Być pytaniem ogólnym, gdyż tylko takie jest w stanie usprawiedliwić uruchamianie wglądu badanego we własne doświadczenia.
Być pytaniem dopełnienia, otwierającym możliwość uzyskania wielowariantowych odpowiedzi.
Wskazywać populację, z której muszą wywodzić się badani, lecz nie ukierunkowuje sposobu ich doboru.
Zawierać nazwę badanej zmiennej lub zmiennych, które stanowią kryterium uruchomienia przez osobę badaną narracji.
Zawierać informację o metodzie zbieranych danych, jaka będzie zastosowana
Etapy przebiegu wywiadu narracyjnego
Rozpoczyna się on od fazy objaśnień, w której badacz informuje rozmówcę o istocie, warunkach przebiegu wywiadu, funkcjach wywiadu narracyjnego, rejestracji wywiadu oraz zachowaniu tajemnicy przez badacza.
Drugą fazę stanowi wprowadzenie. Ma ono postać pytania opowiadającego, to znaczy zadaje się pytanie, które powinno być krótką historią, uświadamiające badanemu ważność jego opowieści, a także ma stanowić dla niego zachętę do opowiadania.
Fazę najważniejsza stanowi główne opowiadanie. W fazie tej badacz nie włącza się do rozmowy, jedynie słucha, ewentualnie formułuje zdania zachęcające rozmówcę do dalszego opowiadania (np. proszę to wyjaśnić). W trakcie tej fazy możliwa jest także pewna aktywność badacza , a więc
Formułowanie pytań wewnętrznych, czyli dotyczących bezpośrednio opowieści, odnoszących się do któregoś z poruszonych w rozmowie wątków, zazwyczaj pytania formułowane są w taki sposób, aby inspirowały dalszą narrację,
Formułowanie pytań zewnętrznych, to znaczy takich, które dotyczą zagadnień nie poruszonych przez badanego. Są to pytania o nowe wątki, których opowiadający nie umieścił w toku swojej narracji, a które nasunęły się badaczowi podczas słuchania wywodu.
Czwartą i piątą fazę można nazwać fazą uzupełniania i bilansowania wszystkiego tego, co zostało powiedziane, ponieważ jest w niej miejsce na wyjaśnianie wszelkich problemów, które nasunęły się badaczowi, a także możliwość nawiązania dialogu z badanym.
Ostatnia faza wywiadu narracyjnego przyjmuje niekiedy samodzielną formę nazywaną wywiadem w oparciu o dyspozycje. Wyróżnia się w nim dwie części
Obowiązkową, w której podobne pytania zadawane są wszystkim badanym, aby z odpowiedzi na nie można utworzyć „mapę kontekstową” każdego z wywiadów, np. czy jest Pan zadowolony ze swojego życia?
Dowolną, w której zadaje się pytania dotyczące zagadnień, które pojawiły się podczas rozmowy, a które badacz chciałby poszerzyć, lub takie, które są ważne dla zrozumienia specyfiki konkretnego przypadku.
Analiza wywiadu narracyjnego
Warunkiem podjęcia analizy wywiadu narracyjnego jest spisanie go z taśmy wedle ściśle ograniczonych zasad.
1 .Należy ustalić schemat komunikacyjny wywiadu przez stwierdzenie (lub nie) jego spontaniczności oraz wyłonienie w wywiadzie fragmentów:
Narracyjnych
Opisowych
argumentacyjnych
2. Następnie ustala się proporcje i relacje między tymi częściami.
Dokonuje się oceny jakości materiału przez wskazanie stopnia jego indeksacji. Wysoki poziom indeksacji występuje wtedy, gdy mamy wiele wypowiedzi szczegółowych i konkretnych;
W argumentacji jednostka podejmuje próbę ustosunkowania się do wypowiedzi, przyjęcia obecnych postaw; oddziela to zdarzenia, które się już wydarzyły od tego, co się obecnie o tym myśli;
3. Następnie dokonujemy strukturalnego opisu wywiadu a zmierza on do ustalenia procesów wynikających z narracji:
Dzieli się więc tekst na części, ze względu na:
tematyczny porządek zdarzeń,
styl ich prezentacji,
zmianę perspektywy ich przedstawień;
Określa się również powiązania między poszczególnymi fragmentami tekstu;
Należy dokonać analitycznej abstrakcji - badacz stara się wyłonić z narracji kategorie, które są wspólne dla innych narracji, oraz te kategorie, które są specyficzne dla tej narracji;
Kolejny etap analizy wywiadu
Komentarze teoretyczne ukazują stosunek jednostki do opowiadanych wydarzeń biograficznych, umieszczane są na końcu sekwencji tematycznych; służą ocenianiu i podsumowaniu. Jeśli umieszczane są przez narratora w środku wypowiedzi, świadczy to o tym, że narrator ma problemy z poddawaną retrospekcji fazą życia;
Konstrukcja w tle - opowiadanie włączone w główną linię narracji, które uściśla, wyjaśnia, a niekiedy upiększa podstawową narrację i powoduje, że jest ona logiczna i ma uporządkowaną strukturę. Jest ona elementem narracji;
Przesłonięcia - częściowe lub całkowite pominięcia, ew. luki w relacjonowaniu biograficznych doświadczeń à są użyteczne przy analizie uprzedzeń;
Przesłonięcia teraźniejsze są dokonywane z perspektywy aktualnej rekonstrukcji doświadczeń biograficznych, pozwalają narratorowi maskować wobec badacza rzeczy, o których nie ma on zamiaru mówić. Zaburzają one proces komunikowania;
Przesłonięcia ówczesne są niezamierzone przez narratora, są trudne do ustalenia, mogą się objawia ć w wyraźnych lukach w wiedzy dotyczącej przeszłych zdarzeń. Zakłada się, że miały one wpływ na dalsze zdarzenia biograficzne w życiu jednostki;
Komentarze argumentacyjne - narrator wyjaśnia sam sobie i słuchaczowi problemy wcześniej nie rozwiązane w jego biografii, pojawiają się też, gdy narrator widzi konieczność skomentowania własnych działań;
Koda - tworzone na żywo narracje muszą mieć zakończenie; narrator stara się powiązać przeszły wymiar relacjonowanych wydarzeń z teraźniejszą perspektywą;
Ponadto uważa się, że opowiadający podlega trzem ograniczeniom, które zapobiegają fałszowaniu opowiadanej historii życia. Opowiadający dąży do
zamknięcia formy, tj. jeśli narrator wprowadził do opowieści jakąś osobę to jest on zobligowany do przedstawienia roli tej osoby w biografii jednostki, w zmianach jej tożsamości, itp.
Innym ograniczeniem jest tendencja do 'kondensacji'. Narrator nie może opowiedzieć całej historii życia, zmuszony jest zatem do opowiedzenia o najważniejszych wydarzeniach odnoszących się do 'punktów zwrotnych' w jego biografii i doświadczeniach życiowych.
Trzecim ograniczeniem narratora jest naturalna tendencja do opowiadania o szczegółach. Tylko wtedy historia życia staje się bardziej wiarygodna jeśli poparta jest szczegółami z przeżywanych doświadczeń
Bibliografia:
Rubacha K. (2008) Metodologia badań nad edukacją. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesionalne.
Łobocki M. (2001) Metody i techniki badań pedagogicznych. Kraków: „Impuls”
Pilch T., Bauman T. (2001) Zasady badań pedagogicznych. Wydawnictwo Akademickie „Żak”.
Prof. Dr Peter Alheit „wywiad narracyjny”
http://qsr.webd.pl/KKonecki/publikacje/publikacja2.html