Hermeneutyka(z greckiego hermeneutikos - "przydatny do objaśniania")

„(…)nie istnieje jedna, jedyna, zadowalająca interpretacja.” Friedrich Nietzshe

„objaśnienie wiersza musi dążyć do tego, by stać się zbędnym.” Martin Heidegger

„Hermeneutyka to nie tyle metoda, co postawa człowieka, który chce zrozumieć innego człowieka, albo - jako słuchacz bądź czytelnik - chce zrozumieć językową wypowiedź.” Hans- Georg Gadamer

„Zadaniem(...)hermeneutyki jest pokazać, że egzystencja dochodzi do słowa, do sensu i do refleksji, jedynie dokonując nieustannej egzegezy wszystkich znaczeń(…)” Paul Ricoeur

Hermeneutyka- definicja pojęcia

„interpretacja jest konieczna wszędzie, gdzie nie chce się zaufać temu, czym dane zjawisko bezpośrednio jest.” Hans- Georg Gadamer

1) w znaczeniu tradycyjnym

-dyscyplina naukowa o charakterze filologicznym (filologia) zajmująca się badaniem, objaśnianiem i interpretacją źródeł pisanych, po to by ustalić ich poprawny tekst i właściwy sens;

-pełni rolę pomocniczą w stosunku do nauk historycznych posługujących się różnego rodzaju dokumentami (np.: historii literatury i filozofii, religioznawstwa, historii jako takiej)

-pytanie o to, gdzie kryje się prawdziwy sens tekstu: hermeneutyka literalna(„tekst mówi to, co mówi”) vs. hermeneutyka figuralna(„sens tekstu jest sensem przenośnym”)→spór literalistów i figuralistów

2) w znaczeniu ściślejszym (obecnie najpowszechniejszym)

-sztuka rozumiejącej interpretacji (rozumienie jest centralną kategoria tak pojętej hermeneutyki) różnych przejawów aktywności ludzkiej, zwłaszcza o charakterze kulturowym, zmierzająca do odkrycia ich głębokiego sensu i umieszczenia ich w szerszym kontekście historycznym, społecznym, światopoglądowym

Hermeneutyka techniczna

-sztuka interpretacji (ars interpretation), odwołująca się do greckiego słowa hermeneus- tłumacz z innego języka

-pewne reguły interpretacji, instrument, narzędzie wykładni tekstu, wyspecjalizowane metody komentowania Pisma Świętego

-początki hermeneutyki, odniesione do konkretnych dziedzin teologii, prawa czy poezji, gdzie rozumienie czegoś (tekstu) nie było proste i jednoznaczne: objaśnianie świętych słów i znaków zesłanych przez bogów

-jej przewodni problem brzmi: jak można osiągnąć możliwe prawidłowe i pełne rozumienie, zwłaszcza znaczących, tekstów?”

-niezbędny składnik kultury humanistycznej

Hermeneutyka filozoficzna

-przejście do hermeneutyki filozoficznej następuje, gdy wzrasta filozoficzność w hermeneutyce technicznej

-początek XIX wieku- nie tylko teksty święte, ale teksty „w ogóle” stają się przedmiotem interpretacji

Friedrich Schleiermacher (1768-1834)- był bezpośrednim poprzednikiem Dithleya w utworzeniu hermeneutyki współczesnej

-w jego ujęciu hermeneutyka przestaje być jedynie kodyfikacją reguł interpretacyjnych, a staje się analizą procesu rozumienia

Antynaturalistyczna teoria nauk humanistycznych Wilhelma Diltheya

-tym, co go interesowało był problem filozoficzny: teoriopoznawczy, leżący u podstaw hermeneutyki, pytanie o możliwość rozumienie i interpretowania

-hermeneutyka, jako nauka o rozumieniu sensu podstawą nauk humanistycznych

-stworzył pojecie nauk o duchu(Geisteswissenschaften); wysunął tezę o ich odrębności od przyrodoznawstwa

Rozumienie -jest wyróżnikiem metodologicznym

-pojmowane jako przeciwieństwo wyjaśniania, charakterystycznego dla nauk przyrodniczych,

-intuicyjny proces uchwytywania sensu ludzkiego wytworu, oparty na umiejętności postawienia się w roli jego twórcy

-psychologiczne ujęcie rozumienia opartego na empatii,

-wynikiem tak pojmowanego rozumienia jest interpretacja

-hermeneutyka, jako nauka o rozumieniu sensu

-taka procedura jest czymś bezpośrednio dostępnym każdemu człowiekowi, zatem może stanowić obiektywną podstawę ufundowania nauk humanistycznych

-hermeneutyka Diltheya jest bardziej sztuką interpretacji aniżeli nauką o jej zasadach(dwaj badacze mogą dojść do zupełnie różnych interpretacji tego samego dzieła i brak jest obiektywnych, kryteriów, które pozwalałyby rozstrzygnąć spór między nimi)

Hermeneutyka współczesna

-w wieku XX tendencja widoczna u Schleiermachera i Diltheya uległa dalszemu nasileniu

-współczesna hermeneutyka mocno podkreśla językowy i historyczny charakter rozumienia

-rozumienie dla wielu autorów stało się naczelną kategorią filozoficzną i swoistym sposobem bycia człowieka w świecie, a hermeneutyka jest traktowana jako jeden z nurtów filozofii

Zakres hermeneutyki

-obszar życia codziennego

-techniki egzegezy, metodologia, nauk oraz filozofia egzystencji

-stopniowo poszerzał się zakres tego, co powinno być interpretowane: od tekstu Biblii, poprzez poetów antycznych, filozofów klasycznych w oświeceniu, tekstów, które mogą stać się „przedmiotem zainteresowania dla sztuki interpretacji”(Schleiermacher)aż do włączenia do niej „wszystkich przejawów życia” (Diltheya, Nietsche), po „wszystko, co ma charakter językowy”(Gadamer)

Konflikt hermeneutyk

-ścieranie się budowanych na odmiennych założeniach hermeneutyk

-„nie istnieje hermeneutyka ogólna, nie istnieje dla egzegezy kanon uniwersalny, są jedynie odrębne i sobie przeciwstawne teorie, mówiące o prawidłach interpretacji”

-istnieje wiele współczesnych szkół hermeneutycznych różniących się między sobą szczegółowymi teoriami interpretacji, natomiast cechą je łączącą jest radykalny antykartezjanizm

Koło hermeneutyczne

-rozumienie całości dzieła osiągamy na podstawie rozumienia jego składników, a rozumienie składników na

podstawie rozumienia całości (po raz pierwszy wprowadził do hermeneutyki F. Schleiermacher)

-należy zacząć od pobieżnego oglądu (lektury) całości, następnie skupić się na składnikach, aby osiągnąć pogłębione rozumienie całego dzieła

-proces wielokrotny (potencjalnie nieskończony), który z każdy nawrotem prowadzi do pogłębionej recepcji dzieła

-wszelkie rozumienie osiągamy poprzez język, nawet jeżeli dotyczy ono tworów pozajęzykowych

-właściwe zrozumienie dzieł ludzkich wymaga osadzenia ich we właściwym kontekście historycznym

-umiejętność odnalezienia sensu dzieła poprzez gruntowną znajomość tradycji, w której powstało

Tradycja kartezjańska/ Tradycja hermeneutyczna

-rozróżnieniem ze względu na zależność między mową i świadomością

Tradycja kartezjańska

- mowa stanowi przeszkodę doskonałego samooglądu, stanowiącego podstawę wszelkiej wiedzy

-fenomenologiczna koncepcja świadomości

-zrozumienie świata jest możliwe, gdy jest on dla siebie przedmiotem całkowicie przezroczystej świadomości

-język jest takim samym przedmiotem dla świadomości jak wszystko to, co zjawia się w jej obliczu i co należy do sfery obiektywnego poznania świata

Tradycja hermeneutyczna

-„całe doświadczenie świata jest zapośredniczone przez język”

-relacja między świadomością, językiem i poznaniem - myślenie dokonuje się w żywiole mowy

-nie istnieje podział na język i opisywaną przez niego „obiektywną rzeczywistość”, ponieważ ta rzeczywistość jest rzeczywistością już w języku istniejącą

-język to podstawa doświadczeni

-sens nie istnieje niezależnie od interpretacji, nie istnieje jedna metoda jego uprawomocnienia

-interpretacja niejest operacją obiektywną opisywania sensu, ale praktyką egzystencjalną

Reasumując

-odejście od epistemologii na rzecz hermeneutyki postulował Richarda Rorty w książce „Filozofia a zwierciadło natury”

-w obu koncepcjach hermeneutyka stanowi najogólniejsze określenie ponowożytnego, pokartezjańskiego dyskursu antyfundamentalistycznego a ich wspólną płaszczyzną jest odejście od teorii poznania(epistemologii)

Martin Heidegger (1889-1976)

-uważany za twórcę XX-wiecznej, antyepistomologicznej filozofii hermeneutycznej

-filozofia hermeneutyczna- najważniejszym zagadnieniem jest rozumiejąca egzystencja człowieka

-„Bycie i czas”(1927)- zakwestionowanie tezy najwybitniejszych metodologicznym charakterze rozumienia

Koncepcja rozumienia

-sposób istnienia w świecie= „bycie-w-świecie”(dasein= tubycie, określenie egzystującej w świecie jednostki)

-poprzez opis i wyjaśnianie bytu ludzkiego (dasein) za pomocą kategorii stosowanych do przedmiotów podkreślał otwartość człowieka na świat (Erschlossenheit) i specyficzne w świecie „zanurzenie" (in-der-Welt-sein), z tego powodu charakterystyczne własności człowieka nie mogą zostać ujęte za pomocą dawnej metafizyki, lecz za pomocą tzw. egzystencjałów; człowiek nie jest bowiem substancją, duchem czy świadomością, lecz egzystencją

-rozumienie należy do wiedzy praktycznej, dzięki której przedmioty należą do mojego świata, są mi bliskie

-człowiek wymaga zrozumienia od świata, w którym egzystuje i który go rozumie

-pierwotna, rozumiejąca przynależność do świata, prze-stawanie ze światem, który odkrywa się człowiekowi jest

podstawą hermeneutyki nowoczesnej

Bycie

-stało się niezbędnym warunkiem istnienia tego, co jest

-niemożliwym jest do opisania przy pomocy języka, zmusza do stosowania dyskursu apofatycznego- możemy mówić o tym, czym bycie nie jest, jednocześnie nie mogąc określić czym bycie jest

-„właściwości” bycia: jedyność, nieprzestawialność, osobliwość, skrywanie się

Koło hermeneutyczne według Heideggera: każde rozumienie musi być poprzedzone przez przed-rozumienie; interpretator, zanim zacznie interpretować, posiada własne rozumienie świata i dysponuje określonymi poglądami; rozumieć można wtedy, gdy już coś rozumiemy.

Mowa a poezja

-przekształca tradycyjną relację między mową a poezją→poezja nie korzysta z mowy, lecz ją umożliwia

-mowa jest zdegenerowaną formą źródłowego powiadania

-poezja poprzedza mowę, która odnosi sie do tego,co jest,a poezja jest „stanowieniem Bycia”- odsyła do tego,co warunkuje każdy byt, bytem sama w sobie nie będąc

-hieratyczna, uświęcona koncepcja języka poetyckiego(odwołanie do Holderina), pozbawionego związków z mową codzienną

Paul Ricoeur (1913-2005)

-hermeneutyka tekstu została zbudowana w odniesieniu do tradycji hermeneutycznej, począwszy od F. Schleiermachera, W. Diltheya, a kończąc na M. Heideggerze i H.-G. Gadamerze.- dwie „szkoły” hermeneutyczne - pierwsza jest zorientowana epistemologicznie (F.Schleiermacher i W. Dilthey), a druga ontologicznie (M. Heidegger i H.-G. Gadamer)

-program hermeneutyki tekstu rozumiał jako swoiste zniesienie (w sensie Heglowskim) różnic i nieprzystawalności obu nastawień hermeneutycznych, zniwelowanie opozycji między hermeneutyką filozoficzną (tu: nastawienie epistemologiczne) a filozofią hermeneutyczną (nastawienie: ontologiczne)

-zaproponował syntezę, dostrzegając niewystarczalność i problemy każdej z opcji

Naiwność hermeneutyczna

-symbolika(tekstualna) sensu, który nie jest dany wprost,

-objaśnianie tekstów(symboli)za pomocą danych technik egzegetycznych,

-egzegeza tekstów(symboli) jest niezbędna na drodze ukonstytuowania się podmiotu

-interpretacja symboli jako sytuacja egzystencjalno- teologiczna(medytacja nad symbolami kultury, implikująca powrót do utraconego Logosu)

-wstępny etap procesu hermeneutycznego zmierza do rozumienia: obiektywne metody analizy strukturalnej, które są tylko wstępnymi w akcie rozumienia

Hermeneutyczna lektura tekstów literackich

-przyswojenie sensu= taki rodzaj doświadczenia tekstu, aby odnosił się on do mojego życia

-zrozumienie świata tekstu oraz samego siebie w odsłanianym przez tekst świecie

-samozrozumienie, przybierające formę narracji: potrafię opowiedzieć o tym, co mówi tekst i „opowiedzieć własne życie”

-objaśnianie tekstów niezbędnym warunkiem samozrozumienia, bez którego podmiot nie może się ukonstytuować

Tożsamość narracyjna

-konieczność opowiadania, które samo jest naśladowaniem działania na skrzyżowaniu historii i fikcji, w procesie ustanawiania własnej tożsamości

-opowieść jest podstawowym narzędziem budowania własnej tożsamości

-ponieważ opowieści zanurzone są w fikcji, również nasza osobowość przybiera charakter fikcyjny- interpretacyjny, skonstruowany

-nikt nie ma bezpośredniego dostępu do samego siebie, a chcąc się zrozumieć, musimy odwoływać się do znaków i opowieści kultury

Tradycja

- historyczna przestrzeń duchowa łącząca tekst i jego interpretatora

-jest nieusuwalnym składnikiem samozrozumienia

-„interpretacja zajmuje się tradycją i sama tworzy tradycję; tekst jest podjęciem jakiejś tradycji, a interpretacja jest podjęciem tekstu”

Dziejowość

-cel nauk o duchu(W.Dihley)

-określenie sposobu istnienia „dasein”(Heidegher „Bycie i czas”)

-sposób bycia człowieka, wskazujący na jego zanurzenie w historii i tradycji, a także konieczność interpretacji

-człowiek istnieje w horyzoncie tradycji, która determinuję jego samopoznanie

-egzystencja człowieka jest dziejowa, ponieważ jej zmienność „naśladuje” dynamikę przeszłości

Hans- Georg Gadamer (1900-2002)

-„hermeneutyka pokonuje duchowy dystans i przyswaja obcość obcego ducha”

-postulował przezwyciężenie obcości świata(podobnie jak u Ricoeur'a)

-najmocniejszy nacisk położył na rozmowę między bliskimi sobie duchami

-interpretator powinien usunąć z tekstu „ślad ducha”, wystawiony na rozumienie

-dzieki rozumieniu możliwe jest przywrócenie żywego Logosu, pełni sensu

-idea istnieje w tekście tylko po to, by przeobrazić się w wypowiedziane

-Heglowski punkt widzenia: nierozdzielność wypowiedzianego i wypowiedzenia

-przeskok od zmysłowego do idealnego, od wypowiedzenia do wypowiedzianego, będący istotą zabiegu alegorycznego, ostateczną racją hermeneutycznego przedsięwzięcia

-lektura tekstu przypomina słuchanie: wspiera się na uważnym wsłuchiwaniu się w uobecniającą się mowę poety, który zaprasza do rozmowy

-podstawą metafory lektury jest rozmowa- interpretator musi wejść w rozmowę z werszem

Fuzja horyzontów

-intelektualna i moralna postawa, która wykracza poza tradycyjne ekskluzywistyczne myślenie i instynkty

-dzięki wewnętrznej przemianie umożliwiającej nam przyjęcie perspektywy tych, których osądzamy, aby dokonać zespolenia wzorców i wartości innych z naszymi własnymi

-fuzję horyzontów można osiągnąć poprzez język w jego funkcji konwersacyjnej: uczestnik konwersacji otwiera się na horyzont innego, pozwalając mu zakwestionować swoje własne przesądy dotyczące omawianej kwestii, skutkiem tego otwarcia jest dialog pytań i odpowiedzi

-fuzja horyzontów, która jest kresem dialogu, staje się faktem, gdy osiągamy zrozumienie odmienne od początkowo przyjętego

-funkcja horyzontów jest elementarnym warunkiem rozumienia przeszłości, które musi zniwelować dystans między tym co przeszłe i teraźniejsze

-horyzont rozumienia może ulec poszerzeniu poprzez twórczy kontakt z dziełami przeszłości

Interpretacja

-powinna polegać na „zniknięciu głos interpretatora i oddaniu pierwszeństwa interpretowanemu tekstowi

-jest właściwa tylko wtedy, gdy na końcu zanika, ponieważ „wchłonęło ją nowe doświadczenie sztuki”

4

---