Koncepcje psychologiczne człowieka
I. Koncepcja behawiorystyczna
Zachowanie człowieka, jego osiągnięcia w nauce i pracy twórczej, jego kontakty interpersonalne i działalność organizacyjna są zależne od wyposażenia genetycznego oraz od środowiska fizycznego i społecznego (instytucje kulturalne, partie polityczne, system szkolny, sytuacja w rodzinie czy środowisku albo środki masowego przekazu).
Środowisko jest konfiguracją lub mozaiką bodźców (S). Bodźce te sterują reakcjami człowieka (R). Mówiąc ogólnie, zachowanie R stanowi funkcję układu zewnętrznych bodźców S1,S2...Sn, czyli R=f (S1,S2,...Sn). W tym ujęciu jednostka jest całkowicie kontrolowana przez zewnętrzne zdarzenia. Głównym zadaniem psychologa jest badanie jest badanie relacji istniejących między R i S. Koncepcja ta szuka przyczyn zachowania nie w osobowości a w zewnętrznym środowisku.
Współcześni behawioryści nie ograniczają się do stwierdzenia, że środowisko steruje człowiekiem, ale zawracają również uwagę na to, że jego działanie wpływa z kolei na zmianę środowiska. Zachowanie ludzkie jest sprawcze ponieważ kształtuje otoczenie jednostki.
Behawioryści nakreślili wizerunek człowieka zewnątrzsterownego, którego zachowanie jest zaprogramowane przez aktywne środowisko. Jeśli zachowanie człowieka zależy od środowiska społecznego, to dzięki odpowiednim metodom manipulacji można dowolnie modyfikować reakcje ludzkie. Jeśli chcemy ukształtować „człowieka doskonałego”, który posiadałby nawyki organizacyjne, musimy najpierw stworzyć „doskonałe środowisko” - te poglądy wpłynęły ba rozwój behawiorystycznej inżynierii.
Sterowanie pozytywne - wzmocnienia
Zachowanie jest zawsze narzędziem czy instrumentem do osiągnięcia pewnych skutków czy konsekwencji (przykład szczura uczącego się naciskania dźwigni w celu otrzymania pokarmu). W takim ujęciu zachowanie można nazwać sprawczym. Konsekwencje takiego zachowania, które są ważne dla człowieka, które sterują jego działaniem, nazywamy wzmocnieniem.
Wzmocnienia są różnorodne. Szczególne znaczenie ma jednak wyróżnienie wzmocnień pozytywnych i negatywnych. Do pierwszych z nich należą te, które są pożądane i korzystne (pokarm, wynagrodzenie, uznanie społeczne, awans, podziw a nawet miłość demonstrowana przez partnera). Bardzo często wzmocnienia te nazywane są nagrodami. Z kolei wzmocnienia negatywne to bodźce awersyjne, takie jak zagrożenie, przymus, dezaprobata grupy, degradacja zawodowa, porażka czy biurokratyzm. Są to po prostu szeroko rozumiane kary. Najprościej można to ująć mówiąc, że rzeczy dobre dla człowieka są wzmocnieniami pozytywnymi, a rzeczy złe - negatywnymi.
Z koncepcji behawiorystycznej wynika, że główną rolę w sterowaniu zachowaniem odgrywają wzmocnienia pozytywne. Aby skutecznie sterować zachowaniem należy sobie najpierw odpowiedzieć jaki wzmocnienia są odpowiednie w danych okolicznościach, jakie nagrody wpłyną na to, że uczniowie będą lepiej rozwiązywać zadania a politycy zaczną troszczyć się o interes narodowy? Dobór odpowiednich wzmocnień pozytywnych jest jednak bardzo trudny. Okazuje się bowiem, że ten sam bodziec zewnętrzny może być wysoką nagrodą dla jednych a surową karą dla innych. Dobór właściwych wzmocnień jest jedynie pierwszym krokiem manipulacji zachowaniem instrumentalnym. Duże znaczenie posiada również procedura stosowania nagród (system reguł, które decydują o tym, jak często, kiedy i za jakie zachowanie badacz wzmacnia reakcje człowieka).
- procedura stałych odstępów czasowych - zachowanie jest regularnie nagradzane po upływie określonego czasu. Procedura ta wywołuje jednak ujemne skutki. Skoro nie ma wyraźnej zależności pomiędzy osiągnięciami a wielkością wzmocnienia materialnego i moralnego ludzie często działają na zwolnionych obrotach, często pracują nierytmicznie; zwalniają tempo pracy po otrzymaniu wypłaty (nagrody) a jednocześnie zwiększają wysiłek tuz przed jej otrzymaniem.
- procedura stałych proporcji - człowiek otrzymuje wzmocnienia po wykonaniu określonej pracy. W tej sytuacji człowiek otrzymuje wzmocnienie regularnie po każdej n-tej reakcji. Procedura ta pobudza aktywność i zwiększa tempo działania. Jego skuteczność w dużym stopniu zależy od tego czy umiemy prawidłowo określić, po ilu reakcjach człowieka należy podać wzmocnienie.
- procedura zmiennych odstępów czasowych - wzmocnienia są nieregularne. Czas upływający pomiędzy reakcją a nagrodą zmienia się losowo. Procedura ta nie pozwala na przewidywanie momentu otrzymania wzmocnienia
- procedura zmiennych proporcji - w tym przypadku zmienia się liczba reakcji, po których następuje wzmocnienie (w grze losowej przeciętnie co 10 los wygrywa jednak gracz może wygrać już za pierwszym razem albo dopiero za 100). Rozkład o zmiennych proporcjach jest najbardziej efektywny, gdyż ludzie pracują na wytężonych obrotach i żyją jakby „w nadziei” że wcześniej czy później zostaną nagrodzeni
Nawet najbardziej wyrafinowane procedury wzmacniania nie dadzą wyników, gdy człowiek nie nauczy się uprzednio określonych wzorów zachowań instrumentalnych.
W procesie sterowania ważną role odgrywają metody konstruowania reakcji człowieka.
- metoda kolejnych przybliżeń - w początkowym etapie uczenia się nauczyciel czy psychoterapeuta nagradzają zachowania, które są wprawdzie bardzo odległe od pożądanych ale które zostały już opanowane przez człowieka. Stopniowo kryteria wzmacniania stają się coraz bardziej surowe. W kolejnych etapach nauczyciel czy psychoterapeuta zaczynają nagradzać jedynie bardziej złożone reakcje, które są zbliżone do reakcji pożądanych.
Zasady sterowania pozytywnego są zbyt rzadko przestrzegane co prowadzi do fatalnych konsekwencji, które nazwać można błędami sterowania. Najpowszechniejszy z nich to:
- opóźnienie wzmocnienia - odroczenie nagrody zmniejsza jej znaczenie i obniża poziom ludzkiego wysiłku. Wzmocnienie powinno być bezpośrednie (dla ucznia dobra ocena jeśli otrzymuje ją kilka lub kilkanaście dni po wykonaniu zadania traci na znaczeniu, podobnie zbyt późne wyrażenie uznania lub podziwu albo odroczenie wynagrodzenia za pracę nie wpływa pozytywnie na dalszą aktywność człowieka).
Sterowanie negatywne - mit kary
Inaczej to sterowanie punitywne lub awersyjne. Sterowanie to polega na stosowaniu wzmocnień ujemnych (deprywacja pokarmowa, kary pieniężne, przymus, represje, złe stopnie, odrzucenie przez grupę społeczną, przesunięcie na niższe stanowisko itp.). Tego rodzaju bodźce nazywane są karami. Zostały ono celowo wprowadzone przez ludzi w celu wyeliminowania zachowań dewiacyjnych i aspołecznych.
O ile nagrody są rzadkim środkiem sterowania, o tyle kary stanowią często główne narzędzie zmiany zachowania. Behawioryści wykazali, iż skuteczność sterowania negatywnego jest znacznie mniej skuteczna niż efektywność sterowania pozytywnego. Wzmocnienie negatywne, czyli szeroko rozumiana kara, z reguły nie eliminuje zachowań aspołecznych tylko je tłumi i zahamowuje na pewien okres (pozbawienie wolności za napad nie zawsze spowoduje, że przestępca nie powróci do przestępstwa). Człowiek ukarany za przewinienie przestaje zachowywać się aspołecznie ale tylko w okresie, w którym istnieje zagrożenie otrzymania ponownego wzmocnienia negatywnego. Gdy zagrożenie to mija, zaczyna znów reagować w sposób niepożądany. Często się zdarza tak, iż ludzie chcąc uniknąć następnych wzmocnień negatywnych planują bardziej wysublimowane i skomplikowane reakcje, które zmniejszą ryzyko otrzymania wzmocnienia negatywnego.
Kara może w pełni spełniać swoje zadania wtedy i tylko wtedy jeśli zostanie włączona w całościowy program modyfikacji zachowania. Nie wystarczy karać ale należy wskazywać ludziom nowe drogi osiągania wzmocnień pozytywnych.
Jednym ze zjawisk wywołanym przez wzmocnienia negatywne jest
- generalizacja hamowania, która polega na tym, iż kara tłumi nie tylko reakcje niepożądane ale także wiele zachowań o dużej doniosłości społecznej. Aby temu zapobiec należy karać reakcje aspołeczne i jednocześnie nagradzać reakcje pożądane
- zaburzenia emocjonalne, które są reakcją na silne i nieadekwatne kary powodujące reakcje lękowe i unikania, gniew i agresję
- unikanie źródła karania, co może powodować unikanie miejsc i źródeł z których najczęściej otrzymywane są wzmocnienia negatywne (uczniowie często karani w szkole będą jej unikać)
- dostarczanie negatywnych wzorców zachowania, podczas procesu karania zachodzi także proces uczenia się (dziecko karane za złe zachowanie będzie się uczyło jak samemu wymierzać karę)
Jedną z ważnych procedur sterowania negatywnego jest procedura polegająca nie tyle na stosowaniu kar co na pozbawianiu nagród. Odbieranie przywilejów i możliwości korzystania z praw pełni w tej procedurze rolę bodźca negatywnego. Specyficzne jest to, iż jeśli w poprzednich procedurach ludzie unikali źródła karania o tyle w tej procedurze skupiają się na źródła, które pozbawiają nagrody.
II. Koncepcja psychodynamiczna
Różnica pomiędzy koncepcją behawiorystyczną a psychodynamiczną polega na tym, iż ta pierwsza stworzyła model człowieka zewnątrzreaktywnego, który jest sterowany aktywnym środowiskiem zewnętrznym tymczasem druga stwierdza, iż ludzkie działanie jest ukierunkowane przez wewnętrzne siły motywacyjne, pomiędzy którymi często zachodzą konflikty i które z zasady jest nieświadome.
Jeden z twórców tej koncepcji E. Fromm powiedział „podejście psychodynamiczne zasadniczo różni się od opisowego podejścia behawiorysty [...] Zgodnie z tym pierwszym nie interesuje nas tak bardzo co jednostka myśli i mówi, lub aktualnie się zachowuje. Interesuje nas struktura charakteru, to znaczy względnie trwała struktura energii człowieka; chcemy znać jej ukierunkowanie oraz intensywność , z jaką płynie. Jeśli wiemy jakie siły napędowe motywują zachowanie, możemy zrozumieć nie tylko aktualne postępowanie człowieka ale możemy również sformułować rozsądne założenie na temat tego, jak on prawdopodobnie będzie działał w zmienionych warunkach. Zgodnie z tym podejściem niespodziewane zmiany w myśleniu i działaniu mogą być w wielu przypadkach przewidziane jeśli znana jest struktura charakteru”.
Portret pszchodynamiczny nie tylko określa jak funkcjonuje człowiek ale również wskazuje jak zmieniać jego osobowość. Twórcy tej koncepcji opracowali zasady psychoterapii, w przeciwieństwie do behawiorystów, którzy stworzyli inżynierię zachowania. Psychoterapia posiada wiele wariantów. W każdym przypadku jest to metoda kliniczna, której celem jest pomaganie człowiekowi w rozwiązywaniu nieświadomych konfliktów, ułatwienie mu wyboru drogi życiowej i umożliwienie przystosowania do otaczającego świata. Psychoterapia jest nowym podejściem do modyfikacji osobowości człowieka, które radykalnie różni się od surowych zasad inżynierii zachowania. Najbardziej znaną wersją portretu dynamicznego jest psychoanaliza.
Psychodynamiczne koncepcje zachowania człowieka powstają w wyniku próby scalenia behawioryzmu i psychoanalizy. Najbardziej znaną stworzyli Dollard i Miller. Według nich mechanizm ludzkich działań można wyjaśnić za pomocą czterech terminów: popędów, wskazówek, reakcji i wzmocnień. Popędy to pobudki wewnętrzne lub zewnętrzne, takie jak głód, ból, seks, które motywują ludzkie zachowania. Wskazówkami są sygnały, bodźce i informacje umożliwiające orientację w otoczeniu i decydujące o tym, jak i kiedy człowiek wykonuje reakcje. W końcu wzmocnienia to zdarzenia, takie jak pokarm, bezpieczeństwo czy miłość, które redukują popęd. Za pomocą tych prostych terminów Dollard i Miller wyjaśniają wiele zjawisk opisanych przez Freuda, takich jak konflikty wewnętrzne, mechanizmy obronne, trudności w procesie socjalizacji itp. Psychodynamiczne teorie zachowania stały się bardzo popularne w naszych czasach.
Zgodnie z poglądami współczesnych psychoanalityków działanie człowieka jest stymulowane i ukierunkowane przez wewnętrzne siły zwane popędami lub potrzebami czy dążeniami.
Popędy są różne. W zależności od ich genezy psychoanalitycy z reguły wyróżniają dwie klasy popędów. Do pierwszej z nich zalicza się popędy pierwotne, które są siłami wrodzonymi (dążenie do zdobycia pokarmu, pragnienie utrzymania optymalnej temperatury ciała, popęd seksualny, unikanie bólu a także potrzeba odbierania bodźców i kontaktu ze światem). Zaspokojenie ich jest niezbędne do utrzymania życia.
Znacznie bardziej liczna jest grupa popędów wtórnych, które powstają w wyniku socjalizacji. Znaczna rolę zajmuje tu potrzeba bezpieczeństwa a więc unikanie zagrożeń i sytuacji wrogich, poszukiwanie oparcia w drugiej osobie. Kolejną z ważnych potrzeb są potrzeby społeczne, które są zaspokajane w kontaktach międzyludzkich (człowiek dąży do kontaktu z innymi, poszukuje miłości i często zależy mu na zdobyciu władzy). Wreszcie człowiek posiada potrzeby osobiste związane z własnym ja, chce zwiększyć orientację w świecie i wykroczyć poza swoją zwierzęcą naturę.
Popędy, które pobudzają i ukierunkowują ludzkie działania, są z reguły nieświadome. Zdaniem psychoanalityków człowiek nie zna swojej motywacji; nie zdaje sobie sprawy z tego, jakie siły nim rządzą, nie orientuje się dlaczego jest agresywny, dlaczego pragnie miłości czy dlaczego dąży do zdobycia władzy.
Proces kształtowania popędów i programów ich osiągania dzięki oddziaływaniom warunków społecznych i kultury nazywa się socjalizacją.
Popędy aktywizują i ukierunkowują ludzkie zachowanie; powodują, że jest ono działaniem celowym. Człowiek często nie może osiągnąć planowanych celów, ponieważ wyrastają przed nim przeszkody i trudności, których nie może pokonać. Najważniejszą przyczyną udaremniania ludzkich dążeń jest konflikt. Dwie klasy konfliktów są godne uwagi:
konflikty wewnętrzne, zwane również konfliktami motywacyjnymi, które powstają wtedy gdy w człowieku powstają sprzeczne, rozbieżne siły dynamiczne, gdy dąży on jednocześnie do osiągnięcia niezgodnych celów.
konflikty zewnętrzne które maja z reguły charakter interpersonalny; powstają wtedy, gdy istnieje sprzeczność między dążeniami jednostki a celami innych ludzi.
System obronny
W przypadku konfliktów, których człowiek nie umie rozwiązać i frustracji, która wywołuje lęk, napięcia emocjonalne czy poczucie winy, stosuje się pewne mechanizmy obronne, których zbiór tworzy system obronny „ja”. Mechanizmy te zostały wykryte przez Freuda. Mechanizm obronny stanowi pewna nawykową metodę radzenia sobie z konfliktami. Nie jest on zaprogramowanym przez naturę, lecz jest wynikiem procesu socjalizacji. Sposoby te funkcjonują nieświadomie. Ludzie nie zdają sobie sprawy z ich działania. Obrona odbywa się poza ich świadomością.
Mechanizmy te spełniają kilka funkcji. Przede wszystkim redukują czy obniżają poziom lęku, który powstaje w sytuacji konfliktowej; lęk jest najważniejszą konsekwencją frustracji. Ludzie którzy nie mogą zaspokoić swoich potrzeb, są nieraz sparaliżowani przez te emocję.
Mechanizmy obronne nie rozwiązują konfliktów a jedynie łagodzą ich objawy. Działają podobnie jak środki poliatywne w medycynie, które zmniejszają cierpienie ale nie usuwają przyczyny choroby. Najbardziej znanymi mechanizmami obronnymi są:
a. represja czyli wyparcie - który został odkryty przez Freuda; polega na usuwaniu ze świadomości myśli o konfliktach, popędach, przykrych przeżuciach i upokarzających niepowodzeniach, które wywołują lęk czy poczucie winy, celem represji jest zmniejszenie lub zupełne wyeliminowanie lęku
b. stłumienie, które polega na umiejętności panowania nad swoimi dążeniami, pragnieniami i motywami, które nie są akceptowane społecznie; w obawie przed ośmieszeniem czy sankcją zewnętrzną człowiek nie manifestuje swoich dążeń
c. projekcja, czyli nieświadomy mechanizm rzutowania swoich niepożądanych cech czy wad na innych ludzi; przypisując otoczeniu nieszlachetne motywy działania, człowiek chroni się przed przyznaniem, że sam kieruje się takimi dążeniami; projekcja zmniejsza lęk i wpływa na wzrost samooceny. Projekcja ma charakter wybiórczy, najczęściej jej obiektem są osoby lub grupy społeczne, które są na tyle podobne do jednostki stosującej ten mechanizm, że projekcja brzmi dość prawdopodobnie a jednocześnie na tyle różne, iż rzutowanie nie wywołuje lęku. Projekcja nie tylko chroni człowieka przed przyznawaniem się do swoich wad, ale również zmienia się jego zachowanie w stosunku od innych ludzi.
d. racjonalizacja, która polega na nieadekwatnym wyjaśnianiu przyczyn zachowania. Dążenia i motywy prawdziwe są zastępowane przez dążenia i motywy „mile widziane”. Racjonalizacja, która polega na całkowicie błędnym przedstawieniu własnych motywów i dążeń, jest dość prymitywna i bardzo łatwa do zdemaskowania.
Wiele lat temu wybitny psycholog Bohdan Zawadzki zwrócił uwagę na niezmiernie interesujące rodzaje racjonalizacji - pierwszą z nich nazwał kwaśnymi winogronami (gdy człowiek nie może osiągnąć jakiegoś celu, uznaje, że cel ten nie ma dla niego znaczenia), drugą nazwał słodkimi cytrynami (człowiek wmawia sobie, że zdarzenia i sytuacje, których nie znosi są przyjemne)
e. substytucja, polega na zastępowaniu celów, których nie można osiągnąć, przez
cele, które są łatwiejsze. Następuje zatem zmiana obiektu, na który skierowany jest popęd. Substytucja występuje w dwóch formach
- kompensacja - człowiek skierowuje swoją aktywność na cele podobne do tych, które nie udało mu się poprzednio osiągnąć
- sublimacja - człowiek wyraża swoje nieakceptowane popędy i dążenia w formie, która zyskuje uznanie społeczne (jeżeli dążenie do zaspokojenia popędu seksualnego nie zostaje spełnione, człowiek może je sublimować pisząc wiersze lub malując obrazy)
Anatomia lęku
Strach - jest nieprzyjemnym stanem emocjonalnym, który sygnalizuje zewnętrzne niebezpieczeństwo. Wywołują go takie zdarzenia jak dzikie zwierzęta, awaria siłowni atomowej, egzamin czy operacja chirurgiczna. Ponieważ przyczyny strachu znajdują się w środowisku fizycznym lub społecznym i ponieważ są one znane, jednostka może się bronić przed tą emocją. Reakcją na strach jest ucieczka przed niebezpieczeństwem lub zaatakowanie jego źródła.
Lęk - jest to sygnał niebezpieczeństwa wewnętrznego, z którego człowiek niedokładnie zdaje sobie sprawę. Lęk jest zagrożeniem dla całej osobowości jednostki, dla systemu jej wartości i ponieważ bywa on sygnałem niebezpieczeństwa wewnętrznego nie można przed nim uciec.
Jakie są źródła lęku? Ludzkie działanie jest pobudzane przez wewnętrzne siły dynamiczne, zwane popędami i dążeniami czy potrzebami. Siły te wywołują stan napięcia, który można zredukować zaspokajając popędy. Zaspokojenie ich nie jest jednak łatwe; przyczyną niepowodzeń człowieka są konflikty, których nie umie rozwiązać. Konflikty między sprzecznymi popędami lub dążeniami jednostki a dążeniami innych ludzi udaremniają zaspokojenie potrzeb, wywołują frustrację i lęk. Stała frustracja wywołuje lęk i niepokój. Stany lękowe, które jednostka przeżywa są różnorodne. Różnią się one siła i przebiegiem oraz konsekwencjami. Ze względu na relacje istniejące między zagrożeniem a lękiem wyróżnia się dwa rodzaje tej emocji:
- lęk normalny - który jest reakcją proporcjonalną do zagrożenia; czasem człowiek uświadamia sobie jego przyczyny; lęk ten nie wymaga stosowania mechanizmów obronnych
- lek neurotyczny - który jest nieproporcjonalny do rzeczywistego zagrożenia i wymaga stosowania mechanizmów obronnych i blokady świadomości. Człowiek walcząc z tym lękiem najczęściej wykorzystuje swój system obronny „ja”, czyli zbiór mechanizmów, takich jak represja, projekcja, racjonalizacja czy substytucja.
III. Koncepcja poznawcza
W toku życia człowiek przyjmuje, przechowuje, interpretuje, tworzy i przekazuje za pomocą języka informacje (wiedza, dane) i nadaje im pewna wartość (znaczenie, sens). Zwolennicy tej koncepcji uważają, iż człowiek nie jest ani marionetką sterowaną całkowicie przez środowisko zewnętrzne ani niewydarzonym aktorem zależnym od nieświadomych sił popędowych jest raczej samodzielnym podmiotem, która w dużej mierze decyduje o własnym losie, który na ogół świadomie i celowo działa w coraz bardziej złożonym labiryncie współczesności.
Portret poznawczy nie tylko określa jak funkcjonuje człowiek ale również wskazuje jak zmieniać jego myślenie i działanie. Zwolennicy tej koncepcji odrzucają zasady inżynierii behawiorystycznej i psychoterapii dynamicznej. Ich zdaniem podstawową metodą modyfikacji ludzi jest celowe wychowanie i autokreacja czyli formowanie siebie według własnego projektu.
Centralne miejsce w tej koncepcji zajmuje korpus twierdzeń dotyczących architektury umysłu ludzkiego i jego podstawowych czynności. Umysł ten, zwany układem poznawczym lub inaczej systemem reproduktywno-generatywnym, ma względnie stałe właściwości, które można nazwać niezmiennikami antropicznymi i które niewiele zmieniły się w czasie cywilizacyjnym a więc od starożytności. Tradycyjnie zaliczamy do nich inteligencję, zdolności specjalne, systemy pamięci trwałej i świeżej, możliwości myślenia abstrakcyjnego i twórczego, kompetencje językowe, szybkość przetwarzania informacji i inne. Właściwości te są w zasadzie wrodzone, chociaż na ich rozwój wpływa środowisko społeczne i kulturowe.
Struktury poznawcze
Uzyskiwane informacje pochodzą z dwu różnych źródeł. Pierwszą z nich jest indywidualne doświadczenie, czyli system wiedzy, którą osoba zdobyła w przeszłości lub wytworzyła samodzielnie, dzięki twórczemu myśleniu. System informacji wewnętrznych, utrwalonych w pamięci nazywa się często strukturami poznawczymi lub schematami poznawczymi. Struktury poznawcze są centralnym składnikiem osobowości jednostki. Drugim źródłem informacji jest środowisko zewnętrzne a więc rodzina, szkoła, zakład pracy, instytucje kulturalne czy środki masowego przekazu. Operacaja polegająca na odbiorze i przemianie danych zewnętrznych nazwać można metabolizmem informacyjnym.
Struktury poznawcze czyli informacje zakodowane w organizmie człowieka pozwalają jednostce na poczucie własnej tożsamości oraz orientacje w świecie zewnętrznym.
Treść informacji zakodowanych w strukturach poznawczych bywa różnorodna. W strukturach tych znajdują się
- sądy o środowisku naturalnym a więc o rzeczach, organizmach i relacjach zachodzących między nimi
- posiadanie pewnej wiedzy o kulturze która jest produktem wielu pokoleń; wiadomości te wyrastają zarówno z pnia naukowego jak i mitycznego
- dane o świecie społecznym a więc o zachowaniu osób i społeczeństw, o stosunkach międzyludzkich,
- określona wiedza o sobie zwana samowiedzą lub strukturą „ja”
Jednostka posiada dwa rodzaje wiedzy :
- deklaratywna (narracyjna) - czyli „wiem, że...” to dane o faktach (ziemia jest okrągła, frustracja wywołuje agresję
- proceduralna (operacyjna) - czyli „wiem jak...”stanowi siec danych o metodach, strategiach, programach działania
System struktur poznawczych, jako główny składnik osobowości człowieka, można charakteryzować nie tylko z punktu widzenia treści lecz również z punktu widzenia jego cech formalnych. Procesy intelektualne i zachowanie jednostki w dużej mierze zależą od formalnej organizacji tych struktur.
a) Po pierwsze struktury poznawcze charakteryzują się pewną złożonością i można je umieścić w określonym miejscu skali „proste-skomplikowane”.
b) Po drugie struktury poznawcze można scharakteryzować z punktu widzenia ich abstrakcyjności-konkretności. Człowiek, którego struktury poznawcze cechuje wysoki stopień konkretności ujmuje świat jako ciąg spostrzeganych przedmiotów, nie umie tworzyć pojęć o najwyższym stopniu ogólności. Przeciwnie człowiek, którego struktury poznawcze są w wysokim stopniu abstrakcyjne zdolny jest stworzyć sobie system o wzrastającym stopniu ogólności, czyli system hierarchiczny.
c) Po trzecie system struktur poznawczych można scharakteryzować z punktu widzenia jego otwartości co znaczy tyle, iż są zamknięte gdy człowiek nie zmienia swoich poglądów i przekonań pod wpływem nowych informacji i przeciwnie system ten jest otwartym gdy struktury ulegają zmianom pod wpływem nowych informacji, gdy człowiek modyfikuje przekonania i wyobrażenie o świecie oraz o sobie w miarę poznawania rzeczywistości.
d) Po czwarte system struktur można oceniać pod kątem ich aktywności-bierności. Przykładem jest wiedza zdobywana przez ucznia w szkole, który zdobywa wiedze z różnych dziedzin. Z reguły jednak wiedza ta - jest zakodowana w jego pamięci - jest bierna. Uczeń nie jest zdolny wykorzystać jej w określonym miejscu i czasie, zdolny jest ją mechanicznie reprodukować ale jednocześnie nie umie jej zastosować.
Deprywacja zmysłowa - odcięcie jednostki od bodźców świata zewnętrznego i dopływu wszelkiej informacji oraz jej odwrotność to przeciążenie informacyjne, w warunkach którego znaczenie posiada zjawisko selekcji , czyli asymilacji tych danych, które są użyteczne z punktu widzenia realizowanych celów i odrzucania zbędnych informacji.
Myślenie twórcze typu P i typu H
M. Boden wyróżnia dwa rodzaje twórczości
- psychologiczną - z którą mamy do czynienia wtedy, gdy w umyśle osoby powstają pomysły, idee i hipotezy, które są nowe z punktu widzenia jej indywidualnego życia
- historyczną - która prowadzi do odkryć i wynalazków technicznych, naukowych lub organizacyjnych, które dotychczas nie były znane ludzkości
Co jest zasadniczym źródłem działalności uczonego, wynalazcy czy majsterkowicza? Odpowiedzi można sprowadzić do dwóch konkurencyjnych modeli:
- model konfliktowy - źródłem wszelkiej twórczości są konflikty motywów, frustracje i wewnętrzne sprzeczności. Odkrywanie i konstruowanie nowych form jest zastępczą metodą rozwiązywania takich konfliktów. W wypadku niezaspokojenia podstawowych potrzeb czy pragnień człowiek kompensuje deficyty wartości rozwiązując problemy naukowe czy artystyczne. Jednostka stara się sublimować energię popędową chcąc uniknąć frustracji. Twórczość nie jest naturalną działalnością osoby a raczej formą obrony przed skutkami konfliktu i frustracji.
- model spełnienia - twórczość stanowi metodę aktualizacji naturalnych potencji jednostki. Jest rodzajem samospełnienia.
System wartości indywidualnych
Ludzie różnie oceniają wartości rzeczy, dzieł sztuki, osób, zjawisk społecznych i przeżyć psychicznych tworząc w ten sposób hierarchie wartości. Do najpopularniejszego podziału hierarchii należą:
- wartości dionizyjskie - najwyżej oceniane są takie dobra jak: konsumpcja, komfort czy wygodne życie; dąży się do życia pełnego radości i satysfakcji
- wartości heraklesowe - dążenie do dominacji nad innymi ludźmi, do zdobycia władzy i sławy; nieważne są komfort i wygody, ważna jest jedynie kontrola nad otoczeniem, grupami i strukturami społecznymi
- wartości prometejskie - człowiek widzi siebie jako cząstkę wspólnoty; często podejmuje działania altruistyczne oraz prospołeczne. Walka z cierpieniem, złem, okrucieństwem czy represjami posiada dla niego najwyższą wartość
- wartości apollińskie - człowiek przypisuje najwyższe znaczenie twórczości, poznawania świata, rozwojowi nauki i sztuki
- wartości sokratyczne - najwyższym dobrem człowieka staje się poznawanie i rozumienie samego siebie oraz doskonalenie własnej osobowości
Dynamika działania: motywacja i emocje
Człowiek jest przede wszystkim sprawcą, podejmuje wielorakie działania celowe, których przebieg bywa regulowany przez wiedzę zakodowaną w umyśle i informacje płynące ze środowiska.
Zasadnicze znaczenie dla przetrwania jednostki mają działania zachowawcze (ochronne), które wypełniają codzienność i które zachodzą w stałych granicach, wyznaczanych przez naturę i kulturę. W przypadku niedostatku takich dóbr, jak jedzenie czy zdrowie; w czasach zagrożenia bezpieczeństwa lub lęku przed samotnością, powstaje pewne napięcie motywacyjne i człowiek podejmuje pospolite czynności, których celem jest zdobycie deficytowych wartości.
Działania zachowawcze są na ogół nawykowe, stereotypowe, powtarzalne i konwencjonalne. Człowiek w ciągu życia koduje w pamięci ich programy i scenariusze czy skrypty. Gdy czuje się głodny, idzie do restauracji i zachowuje się w niej zgodnie ze scenariuszem akceptowanym w danej kulturze.
Drugim rodzajem aktywności są działania transgresyjne (termin transgresja - przekraczanie, przełamywanie). Działanie to polega na celowym przekraczaniu granic dotychczasowych osiągnięć i doświadczeń. Człowiek podejmuje czynności twórcze i innowacyjne, rozszerza kontrolę nad zjawiskami natury, wprowadza reformy gospodarcze, rozszerza zakres władzy czy podejmuje nowe próby autokreacji. Tego typu czyny prowadzą do zmiany osobistej i społecznej. Dzięki nim powstaje sztuczny świat, świat technologii, kultury i cywilizacji, który jest wytworem aktów transgresyjnych wielu pokoleń.
Istnieją zasadnicze różnice pomiędzy dwoma omówionymi działaniami. Po osiągnięciu celu w czynnościach ochronnych (np. po najedzeniu się do syta) jednostka stawia opór próbom nacisku zewnętrznego; rodzi się ciekawa reakcja veta. Tymczasem w działaniach transgresyjnych występuje zjawisko „uciekających celów); po przekroczeniu pewnej granicy zwiększa się często motywacja do postawienia sobie bardziej ambitnych zadań.
Zgodnie z koncepcja poznawczą człowiek wybiera i podejmuje działania po to, aby osiągnąć pewne wartości takie jak wartości dionizyjskie (konsumpcja, komfort) czy wartości prometejskie (zmniejszenie cierpienia innych, walka ze złem). Można powiedzieć, iż jednostka jest podmiotem ukierunkowanym na określone wartości, zwane potocznie celami.
Szczególną rolę w portrecie poznawczym odgrywa pojęcie poziomu aspiracji - który jest wyróżnionym punktem na skali osiągnięć; stanowi określoną wartość pozytywną, która daje człowiekowi satysfakcję. Poziom aspiracji zwany również standardem stanu pożądanego lub indywidualnym kryterium działania, jest informacją o wartości, którą jednostka zamierza osiągnąć i która daje jej satysfakcję. Należy ona do względnie stałych właściwości człowieka, kształtujących się w toku uczenia i zdobywania doświadczenia.
Kiedykolwiek powstaje rozbieżność między aspiracjami a rzeczywistym stanem rzeczy, czyli między informacjami o pożądanych wartościach a informacjami o wartościach posiadanych rodzi się pewne napięcie energetyczne i motywacyjne, które pobudza do działania, do formułowania bardziej wartościowych rozwiązań. Głównym źródłem motywacji stają się rozbieżności i sprzeczności między informacjami.
Relacja między siłą motywacji a wielkością rozbieżności, między poziomem aspiracji a aktualnymi osiągnięciami, między tym, co chciałbym mieć a tym, co mam, jest wyraźnie nieliniowa.
Siła motywacji
t o wielkość rozbieżności
Człowiek posiada pewną tolerancję wobec istniejącej rozbieżności między aspiracjami a osiągnięciami. W przypadku gdy rozbieżność ta jest mała, nie podejmuje on żadnych działań (na rysunku próg tolerancji to t), optymalna różnica między aspiracjami a osiągnięciami to punkt o, przy której siły napędowe działania są największe.
Mówiąc o mechanizmie działania nie można pominąć procesów emocjonalnych i ich roli w zachowaniu człowieka. Emocje - podobnie jak motywacja - są wywoływane przez informacje wewnętrzne i zewnętrzne. Najpierw jest więc informacja a potem dopiero uczucie.
Zgodnie z prawem Yerkesa-Dodsona istnieje nieliniowa zależność między pobudzeniem emocjonalnym a efektywnością działania; wzrost tego pobudzenia do pewnego stopnia zwiększa poziom wykonania zadania; dopiero zbyt silne stany uczuciowe zakłócają i deformują ludzkie czynności.
Prawa Jerkesa-Dotsona
I - mówi o związku między aktywacją i pobudzeniem emocjonalnym a szeroko rozumianą efektywnością działania
Wartość optymalna
Efektywność działania
o
aktywacja
wraz ze wzrostem aktywacji wzrasta efektywność, działanie i czas reakcji
II - dochodzi stopień trudności zadania
Efektywność działania
Zadanie trudne
o zadanie łatwe
o
aktywacja
przy trudnych zadaniach szybciej wzrasta aktywacja w związku z czym wzrasta efektywność działania
Emocje służą do:
- czynnik spustowy zachowania; inicjują zachowanie
- przygotowują, mobilizują organizm do działania
- pełnią funkcje informacyjne
- pośredniczą w procesach uczenia się, przez warunkowanie
- ludzie porozumiewają się poprzez emocje (jest to prymitywny język np. u dzieci)
- funkcje regulacyjne - regulują zachowanie poprzez wpływ na tempo reakcji
- wpływają na procesy poznawcze - myślenie, uczenie się, postrzeganie (zbyt silne emocje wpływają negatywnie na te procesy, słabe mają jednak znaczenie we wzroście aktywacji i efektywności działania
- przejawiają się w zmianach stanu świadomości
Frustracja - zespół negatywnych emocji związanych z przerwaniem działania; tym silniejsza im bardziej zależy nam na celu
Jest zależna od sposobu postrzegania źródeł zablokowania celowego działania;
Jeśli źródła te postrzegamy w sobie rodzi się lęk, strach lub autoagresja
Jeśli źródła te postrzegamy na zewnątrz rodzi się agresja (intencjonalne działanie człowieka) także w przypadku losowych zdarzeń.
Dawniej sądzono, że frustracja prowadzi do agresji, dzisiaj wiemy, że może ale nie zawsze, prowadzi także do apatii. Agresja ma różne przyczyny i powody. U człowieka związek frustracja-agresja zależny od sposobu postrzegania. Wyróżniamy frustrację obronną - zachowujemy się adekwatnie do sytuacji i nie rezygnujemy z celu.
Stres - zjawisko ogólnobiologiczne na poziomie organizmu - jest efektem dostrzeżenia bodźców zagrażających co powoduje aktywacje organizmu. Aby uchronić równowagę organizmu musimy się aktywować. Stres jest odczuwany jako negatywna emocja jednak organizm pozbawiony możliwości jego odczuwania „umrze” biologicznie poprzez wyczerpanie. Charakterystycznym stresorem dla człowieka jest dokonywanie wyboru i podejmowanie decyzji, rozwiązywanie problemu, przetwarzanie informacji (ich brak lub nadmiar), cechy bodźca (nowość, zmienność, złożoność), unikamy stałości bodźców
MOTYWACJA - podstawowy mechanizm ukierunkowujący, najważniejszy regulator zachowania
Motyw = potrzeba - długofalowe oraz doraźne (tu i teraz)
MOTYWY
- poziom wiscelogenny (popędowy, fizjologiczny), elementarny - zaspokajanie popędów; ich niezaspokojenie wiąże się z zaburzeniem równowagi organizmu i „przykrym stanem”
- poziom socjogenny - potrzeb społecznych - efekt uczestnictwa w kulturze, społeczeństwie (prestiż, akceptacja, władza);mogą one zanikać bez konieczności ich zaspokojenia, są one efektem uczenia się
- poziom psychogenny - samowiedza, pojmowanie siebie - własna jaźń i pojmowanie samego siebie; są w pełni wyuczalne
Teoria motywacji
Motywacja = f(u, ps) - Natężenie motywacji zależy od funkcji (użyteczności i subiektywnego prawdopodobieństwa)
Użyteczność - wartość, atrakcyjność celu
Subiektywne prawdopodobieństwo - ocena przez jednostkę, że osiągnie cel; ocena szansy i prawdopodobieństwa osiągnięcia celu
0<1
0 - brak szans, 1 - pewność osiągnięcia celu
opracowano na podstawie „Koncepcje psychologiczne człowieka” - J.Kozielecki