ABSOLUT: w koncepcji Arystotelesa - byt konieczny, duchowy, rozumny, pierwsza przyczyna swiata; u Plotyna - byt najwyższy, źródło procesu emanacji, czyli wylaniania sie niższych postaci bytu. Absolut jest niezależny w swym istnieniu od czegokolwiek, jest „czysta energia”, czyli niezróżnicowany, nieokreślony, wskutek tego niepoznawalny. Emanuja z niego coraz mniej doskonale i coraz bardziej zalezne hipostazy: swiat idealny, swiat psychiczny oraz materia, która stanowi kres procesu emanacji.
ADOPCJONIZM - jedna z koncepcji odpowiadajacych na pytanie: kim był Chrystus? Wedlug a. Chrystus był człowiekiem, którego Bog uznal za swojego syna.
AFEKTY - w koncepcji Stoikow bezrozumne poruszenia duszy, zrodlo zla.
AGNOSTYCYZM - stanowisko epistemologiczne, zgodnie z którym co najmniej niektore dziedziny bytu sa niepoznawalne; u Kanta głoszony w zakresie tzw. Rzeczy samych w sobie.
AKSJOLOGIA - ogolna nauka o wartościach
ANTROPOLOGIA - filozoficzna nauka o człowieku
ANTROPOMORFIZM - slonnosc do ujmowania na podobieństwo ludzie, np. do przypisywania bogom cech ludzkich.
ANTYAPRIORYZM - poglad, ze nie ma wiedzy niezależnej od doświadczenia, np. wiedzy wrodzonej (u Arystotelesa,54,59).
ANTYDOGMATYZM - poglad, ze nauka powinna uzasadniac wszystkie swoje twierdzenia, takze zalozenia wyjściowe (np. u Platona,51,58).
ANTYEMPIRYZM - w teorii nauki (i wiedzy) poglad, ze nauka (wiedza) powinna być (jest) niezalezna od doświadczenia (np.w koncepcji Platona,51,58).
ANTYINTUICJONIZM - poglad, ze nie istnieje wiedza zdobywana na drodze intuicji (m.in. u Arystotelesa,54,58).
ANTYPSYCHOLOGIZM - poglad, ze przedmioty i prawa logiko-matematyczne nie naleza do sfery psychicznej, sa obiektywne (odrzucenie subiektywizmu) i absolutne (antyrelatywizm); np. w koncepcji E.Husserla, 143-144
APATIA - (w stoicyzmie) beznamiętność, czyli stan rozumowego panowania nad emocjami
APEIRON - (arche w koncepcji Anaksymandra) nieskończony zasob prametrii nieokreslonej pod wzgledem jakosciowym, z ktorej wyłonila sie przyroda.
APOSTERIORYZM - poglad, ze nie ma wiedzy (prawdy) niezaleznej od doswiadczenia.
APRIORYZM - stanowisko teoriopoznawcze dotyczace zrodel poznania, podkreslajace udzial w poznawaniu czynnikow niezaleznych od doswiadczenia (np. w koncepcji I.Kanta). Zgodnie z aprioryzmem rozumianym weziej, wiedza (prawda) jest osiagalna niezaleznie od doswiadczenia (Platon, sw,Augustyn, Kartezjusz)
ARCHE - prazasada, pramateria, pratworzywo swiata, cos co istnialo na poczatku, gdy jeszcze nie bylo przyrody w obserwowanej postaci i co nadal stanowi jej podstawowy skladnik (w filozofii jonskiej)
ATOMY - (gr. atomos = niepodzielny) materialne, niepodzielne czastki, z ktorych jest zbudowane wszystko, co istnieje; arche w koncepcji Demokryta, atomizm Epikura, takze u mottekaleminow
CNOTA - dobro najwyzsze, absolutne, szczesciodajne; Sokrates, Cynicy, Platon, Arystoteles, Stoicy
CNOTY DIANOETYCZNE / CNOTY ETYCZNE - (koncepcja Arystotelesa) zwiazane z rozumem teoretycznym (np. madrosc,rozsadek) / zwiazane z rozumem praktycznym (odwaga, umiarkowanie).
CNOTA JAKO ZYCIE ZGODNE Z NATURA - (w koncepcji Stoikow) harmonia z natura oznaczajaca rozumne nastawienie do biegu zdarzen.
CZYN SLUSZNY / CZYN ZACNY - (Stoicy) dzialanie zgodne z prawem (legalne) / czyn dobry w swej intencji ( dobry moralnie)
DEMIURG - (w Platona koncepcji przyrody) boski budowniczy swiata, jego przyczyna sprawcza; budujac swiat Demiurg uzyl odwiecznie istniejacej materii jako tworzywa( przyczyna materialna), a wzorowal sie na swiecie idealnym (przyczyna wzorcza)
DETERMINIZM - (lac. determino = ograniczam) poglad o nieprzypadkowosci (koniecznosci, zdeterminowaniu) zdarzen, najczesciej gloszony w wersji kauzalizmu: zrodlem nieprzypadkowosci sa oddzialywania przyczynowe; Demokryt, Epikur, B.Spinoza, G.Leibniz
DIALEKTYKA - (i) sztuka argumentowania, przekonywania, rozumowania, metoda czysto rozumowego dociekania prawdy; (ii) ogolna teoria rozwoju rzeczywistosci
DOGMATYZM - (poglad Arystotelesa) wiedza moze (musi) opierac sie na zasadach przyjetych bez dowodu
DOKETYZM - koncepcja wedlug ktorej Chrystus jako czlowiek nie istnial realnie, lecz byl jedynie zjawiskowy.
DUALIZM - (lac. dualis = podwojny) poglad, ze w pewnych dziedzinach bytu lub poznania istnieja odmienne rodzaje substancji, przeciwstawne elementy, zasady, sily; np. pitaforejski poglad ze arche, prazasada przyrody jest dwoista ( koncepcja materii i liczby), hilemorfizm przyjmowany w arystotelizmie ( substancje sa zlozeniem materii i formy), gnostycyzm; d. byl przyjmowany w ortodoksyjnej filozofii chrzescijanskiej, np. metafizyce sw. Augustyna dualizm Boga i swiata (swiat, choc jest rozumnie, celowo urzadzonym dzielem Boga, w porownaniu z Nim jest nicoscia) oraz duszy i ciala (dusza jest substancja doskonalsza od ciala i calkowicie od ciala rozna, cialo przeszkadza duszy w poznawaniu prawd wiecznych i Boga); w koncepcji Kartezjusza i N. Malebranche'a.
DUALIZM METAFIZYCZNY - poglad, ze sa dwa rodzaje substancji
DYNAMICZNA (EWOLUCJONISTYCZNA) KONCEPCJA BYTU - glosi sie w niej, ze kazdy byt jest obdarzony wewnetrzna sila, energia (Stoikow koncepcja pneumy i ruchu tonicznego) lub ze istote bytu stanowi nie trwanie, lecz stawanie sie (Plotyn,78,83)
EGZEMPLARYZM - poglad, ze Bog stworzyl swiat na wzor idei tkwiacych w jego umysle (sw. Augustyn)
EGZYSTENCJALIZM 147-149
ELEKTYZM - laczenie w jedna calosc elementow pochodzacych z roznych koncepcji; takze - metoda budowania koncepcji filozoficznej i wlasnosci systemow powstalych wskutek takiego laczenia.
EMPIRYZM - m.in stanowisko w kwestii pochodzenia wiedzy (zwany wtedy empiryzmem genetycznym): wiedza pochodzi z doswiadczenia, rozmaicie pojmowanego (w empiryzmie skrajnym - wylacznie z doswiadczenia rozumianego wasko); czesto formulowany w postaci twierdzenia, ze nie ma zadnej wiedzy wrodzonej, umysl jest czysta tablica zapisywana przez doswiadczenie; Arystoteles, Stoicy, sw. Bonawentura, R.Bacon, sw. Tomasz z Akwinu, Galileusz, J.Locke, G.Berkeley, D.Hume, F.Brentano.
ENTELECHIA - (koncepcja Arystotelesa) wynik (takze - zasada) procesu powstawania, czyli aktualizowania potencji, inaczej - wydobywania mozliwosci tkwiacych w materii.
EON - (w gnostycyzmie) uosobienie, emanacja sil (bostwa) dobra albo zla.
EPISTEMOLOGIA - ogolna nauka o poznaniu; epistemologie szczegolowe to nauki o typach poznania (np. epistemologia poznania naukowego) lub o poznaniu w poszczegolnych typach nauk (np. epistemologia nauk empirycznych) lub naukach (np. epistemologia fizyki).
ESCHATOLOGIA - nauka o posmiertnych losach czlowieka
ESTETYKA - nauka o wartosciach zwiazanych z pieknem
ETYKA - nauka o wartosciach zwiazanych z dobrem
EUDAJMONIZM - poglad, ze dobrem najwyzszym jest eudajmonia, tj. stan optymalny, jaki jednostka moze osiagnac przy swojej naturze. Swiadomosc osiagniecia eudajmonii daje poczucie szczescia; celowi temu powinny sluzyc normy etyczne; Sokrates, Arystoteles, sw. Tomasz z Akwinu
FATALIZM - wedlug fatalizmu czlowiek nie ma wplywu na swoj los. W koncepcji Augustyna wniosek ten jest zwiazany z teza o predestynacji, czyli przesadzeniu przez Boga losow ludzi i swiata: czynienie dobra jest skutkiem laski, dobrzy zostana zbawieni, a ci, ktorzy laski nie dostapili, zostana potepieni. W koncepcji mottekaleminow fatalizm jest skutkiem uznania Boga za przyczyne wszystkich zdarzen (takze ludzkich dzialan).
FENOMENALIZM - (koncepcja Plotyna) poglad, ze swiat fizyczny jest zjawiskowy, tzn. jest obrazem, odbiciem idei w materii (fenomenalistyczna teoria swiata materialnego).
FIDEIZM (lac. fides = wiara) poglad gloszacy pierwszenstwo wiary przed rozumem i poznaniem empirycznym; W. Ockham, B.Pascal
FILOZOFIA - (etymologicznie) umilowanie madrosci, dazenie do wiedzy
FILOZOFIA - (nauki filozoficzne) 7-16
FILOZOFIA antydogmatyczna - f. odrzucajaca powolywanie sie na dogmaty jakos sposob rozstrzygania o wartosci logicznej tez filozoficznych (np. u W. Ockhama); w pewnym sensie antydogmatyczne jest stanowisko sceptyczne, zgodnie z ktorym nie ma zadnych twierdzen pewnych.
FILOZOFIA ANTYSPEKULATYWNA - postulowano w niej, by odrzucic dociekania czysto rozumowe (czesto postulat ten jest laczony z pozytywnym zaleceniem oparcia sie na doswiadczeniu, p. empiryzm)
FILOZOFIA ANTYTEOCENTRYCZNA - f. skupiona nie na zagadnieniach dotyczacych Boga, lecz np. na kosmologicznych, antropologicznych, podejmowanych i rozstrzyganych bez odwolywania sie do pojecia Boga.
FILOZOFIA (szkola) jonska: 16-19
FILOZOFIA NAUKI - nauka zespolowa, w ktorej do badania nauki stosuje sie metody i podejmuje problematyke m.in. epistemologii, logiki, metodologii, aksjologii.
FILOZOFIA OSWIECENIOWA - filozofia ukierunkowana na cele praktyczne: popularyzacje wiedzy, oswiecanie umyslow, walke z przesadami i tradycyjnymi autorytetami, zmiany spoleczne.
FILOZOFIA SCHOLASTYCZNA - filozofia scisle zwiazana z religia; glownym celem f.s bylo rozumowe opracowanie, wyjasnienie i usystematyzowanie dogmatow wiary (p. racjonalizm heteronomiczny); Anzelm, Hugon z Opactwa sw. Wiktora, sw. Tomasz z Akwinu
FILOZOFIA SCJENTYSTYCZNA - filozofia uprawiana w scislym zwiazku z naukami szczegolowymi, a zwlaszcza przyrodoznastwem, biologia, medycyna, upatrujaca w nich wzorzec nauki.
FINALIZM - poglad o celowosci przyrody; Platon (wlasnosci obserwowane w przyrodzie sa skutkiem jej celowego urzadzenia, zdarzenia terazniejsze sa okreslone przez cele, ktorym sluza); w koncepcji Stoikow wewnetrzna jej wlasnosc.
FORMA - (in. energia,akt) = (arystotelizm) poznawalny "skladnik" substancji, przejawia sie zespolem cech przyslugujacych rzeczy, stanowi ich istote; w procesie powstawania aktualizuje to, co w materii jest zawarte potencjalnie.
HEDONIZM - koncepcja etyczna, w ktorej glosi sie, ze jedynym dobrem jest przyjemnosc, a jedynym zlem przykrosc; w h. skrajnym sprawdza sie przyjemnosci wylacznie do cielesnych (np. Arystyp z Cyreny, La Mettrie); w h. umiarkowanym laczy sie glowna teze hedonizmu z postulatami ograniczajacymi, np. postulatami rozumnego i umiarowanego korzystania z przyjemnosci, wyzszosci przyjemnosci duchowych, zachowania postawy moralnie podnioslej (Epikur, M. de Montaigne)
HERAKLITYZM - koncepcja Heraklita, ktorej rdzeniem jest wariabilizm
HILEMORFIZM - (arystotelizm) poglad, ze substancje, tj. konkretne rzeczy sa zlozeniem materii i formy; Arystoteles, sw. Tomasz z Akwinu
HILOZOIZM - (od greckich slow hyle = materia oraz dzoe = zycie) poglad ze materia ma w sobie sile, energie, zdolnosc do przeksztalcen, a wiec ze wykazuje pewne cechy istot zywych; filozofia jonska, G.Bruno, Wolter
HOLIZM - poglad, ze calosc okresla miejsce i funkcje czesci skladowych (poglad przeciwny do mechanicyzmu); w koncepcji Stoikow polaczony z organizmalizmem ( przyroda jest ograniczna caloscia, a nie suma niezaleznych czesci); A.Shaftesbury
IDEA - (J.Locke, G.Berkeley, D.Hume) przedstawienie psychiczne
IDEALIZM METAFIZYCZNY - (lepiej: subiektywizm metafizyczny) poglad, ze nie istnieje byt niezalezny od swiadomosci poznajacej.
IDEALIZM OBIEKTYWNY - poglad, ze bytem pradziwym, pierwotnym, podstawowym sa idee, istniejace obiektywnie, poza czasem i przestrzenia, niezmienne i wieczne; rzeczy sa bytem wtornym, sa zniszczalnymi i zmiennymi, niedoskonalymi kopiami idei (np. platonizm).
IDEALIZM SUBIEKTYWNY - poglad, ze ciala i zespoly cial, zwykle uznawane za istniejace obiektywnie, naprawde sa zespolami przedstawien psychicznych, czyli idei istniejacych subiektywnie (G.Barkeley).
IDEE - (koncepcja Platona) istnieja odwiecznie, obiektywnie, poza czasem i przestrzenia, sa przyczyna wzorcza swiata (p. idealizm obiektywny).
ILUMINIZM - (sw. Augustyn, Bonawentura) poglad, ze prawdy wieczne (nastepcy Augustyna rozszerza to na wszelkie prawdy) sa nam odslaniane przez Boga, w akcie iluminacji, tj. oswiecenia duszy. Iluminacja jest skutkiem laski bozej.
IMMATERIALIZM - poglad, ze ciala i ich zespoly nie sa substancjami materialnymi; Plotyn, G.Barkeley
INDETERMINIZM - poglad, ze bieg zdarzen nie jset okreslony,ze sa zdarzenia przypadkowe
INDUKCJA - wnioskowanie od szegolu do ogolu, tj. od twierdzen dotyczacych poszczegolnych przypadkow do wniosku ogolnego obejmujacego wszystkie przypadki, rowiez niesprawdzone (indukcja niezupelna); Arystoteles, Epikur, Sceptycy, F.Bacon
INFINIZM - poglad, w ktorym kluczowe jest pojecie nieskonczonosci; u Anaksagorasa arche to nieskonczona mnogosc elementarnych jakosci, rzeczy sa zlozeniem wszystkich tych elementow, materia jest podzielna w nieskonczonosci; Augustyna infinistyczna koncepcja Boga; G.Bruna infinistyczna koncepcja przyrody: kosmos jest nieskonczony, nie ma wiec punktu srodkowego, swiatow w rodzaju ziemskiego jest wiele; Kartezjusza infinistyczna teoria materii: ciala sa podzielne w nieskonczonosci, nie istnieja najmniejsze, elementarne czastki, czyli nie istnieja atomy.
INTELEKTUALIZM ETYCZNY - poglad, ze dla rozpoznawania i czynienia dobra niezbedny jest rozum, wiedza, nie wystarczy zmysl moralny, sumienie, intuicja moralna itp.; np. Sokrates glosil, ze dla dobra moralnego i szczescia niezbedna i wystarczajaca jest wiedza etyczna.
INTUICJONIZM - poglad, ze prawda jest osiagalna bezposrednio, dzieki intuicji, niezaleznie od doswiadczenia i niezaleznie od rozumowania; Platon, Filon, Plotyn, sw.Augustyn, sw. Bernard, E.Husserl
INTERAKCJONIZM - stanowisko na temat jednosci psychofizycznej: cialo i dusza moga na siebie wzajemnie oddzialywac; Kartezjusz
IRRACJONALIZM - w metafizyce poglad, ze rzeczywistosc nie jest racjonalna, tj. nie jest uporzadkowana w sposob rozumowo wyjasnialny; w epistemologii stanowisko w sprawie zrodel poznania przeciwne do racjonalizmu, tj. podkreslajace role czynnikow pozaracjonalnych w poznaniu; Algazel z Bagdadu, Duns Szkot, J.J. Rousseau
KAUZALIZM - (lac. causalis = przyczynowy) poglad, ze zdarzenia aktualne sa zdeterminizowane przyczynowo
KLASYCZNY UKLAD CNOT - (zrodla w koncepcji Platona) : sprawnosc (cnota zmyslowej czesci duszy), odwaga (impulsywnej), madrosc (rozumnej) oraz sprawiedliwosc, utrzymujaca cnoty i czesci duszy w rownowadze.
KONCEPTUALIZM - stanowisko w sporze o tzw. uniwersalia (powszedniki), zgodnie z ktorym oprocz nazw ogolnych istnieja tylko ogolne pojecia, natomiast nie istnieje nic ogolnego w rzeczywistosci.
KONWENCJONALIZM - poglad podkreslajacy role umow, konwencji w zyciu spolecznym (konwencjonalizm w teorii spoleczenstwa i panstwa), w dziedzinie moralnej (konwencjonalizm w etyce), w nauce (konwencjonalizm w filozofii nauki); Protagoras, M.de Montaigne, T.Hobbes, k.wspolczesny
KOSMOLOGIA - filozoficzna nauka o przyrodzie
KREACJONIZM - (lac. creatio = tworzenie) przyjmowana w filozofii religijnej, zwlaszcza chrzescijanskiej teza, ze Bog stworzyl swiat (z niczego) oraz ze stwarza dusze dla poszczegolnych cial.
KRYTYCYZM - p. antydogmatyzm
KRYTYKA POZNANIA - dzial epistemologii dotyczacy informacyjnej wartosci wiedzy (prawdziwosci wiedzy) uzyskiwanej w poznaniu.
LOGOS - w tzw. koncepcjach gradualistycznych, zarowno przedchrzescijanskich jak i chrzescijanskich, logos jest posrednikiem miedzy bytem najwyzszym a swiatem (odpowiednik platonskiego swiata idealnego); u Filona Logos jest wyslannikiem Boga, realizatorem jego mysli, logos natomiast jego wladza umyslowa posrednia miedzy intuicja a zmyslami; u Orygenesa Logos jest interpretowany jako Chrystus, realizator boskiego dziela stworzenia i zbawca swiata.
MATERIALIZM p.monizm materialistyczny
MATERIA PIERWOTNA - materia calkowicie nieuformowana, czyli pozbawiona jakichkolwiek wlasnosci, a wobec tego niepoznawalna; Arystoteles
MECHANICYZM - poglad, ze dzialanie ukladu (nie tylko ukladow fizycznych, nieozywionych, lecz takze organizmow, a nawet ukladow spolecznych) jest wynikiem ruchow wykonywanych przez jego czesci, dlatego moze byc opisane w mechanice; Kartezjusz, T.Hobbes
METAFIZYKA - (in. ontologia) - ogolna nauka o tym co istnieje, czyli ogolna nauka o bycie
METANAUKA - nauka o nauce
METAPSYCHOZA - (wierzenia pitagorejskie) wedrowka dusz
METODA DIALEKTYCZNA - metoda czysto rozumowego poszukiwania prawdy, wylacznie na drodze konstrukcji, rekonstrukcji, zestawiania pojec.
METODOLOGIA NAUK - nauka zespolowa, polaczenie metod i problematyki m.in semiotyki (ogolna nauka o jezyku), logiki, prakseologii w badaniach metod stosowanych w naukach.
MILOSC, NIEZGODA - (koncepcja Empedoklesa) kosmiczne sily poruszajace bierne zywioly.
MILOSC - (w etyce Platona) dazenie duszy do osiagniecia i wiecznego posiadania dobra idealnego.
MISTERIA - praktyki znane tylko wtajemniczonym, a majace umozliwic duszom obcowanie z bostwem.
MISTYCYZM - (gr. mystikoc = tajemny) nurt religijno-filozoficzny, ktorego zwolennicy glosza, ze jest mozliwy, na drodze odpowiednich praktyk, bezposredni kontakt duszy z bostwem. W chrzescijanstwie praktyki mistyczne mialy oczyscic dusze, przygotowac ja na kontakt z Bogiem. Poznanie prawd wiecznych, zblizenie sie do Boga, polaczenie z Nim dokonuje sie w stanach ponadzmyslowych, nadrozumowych, nadnormalnych: w stanach intuicji, kontemplacji, ekstazy, zachwycenia itp.; Grzegorz z Nysy, Algazel z Bagdadu, sw. Bernard, Hugon z Opactwa sw.Wiktora, sw.Bonawentura, Jan Eckhart
MONADA - (gr. monados = jednostka) w koncepcji G.Bruna onada to podstawowy skladnik rzeczywistosci, jednostka ozywiona, uduchowiona, wolna; u G.Leibniza monada to "minimum metafizyczne", jednostkowe, indywidualne, natury duchowej, obdarzone swiadomoscia.
MONIZM - (zagadnienie arche) koncepcja utozsamiajaca arche z czyms jednym, np. z ktoryms z zywiolow (pierwsi filozofowie).
MONIZM EMANCYJNY - poglad,ze byt jest caloscia rozwijajaca sie, jest jednym procesem, w ktorym z najwyzszej postaci bytu wylaniaja sie nizsze; Plotyn, Jan Szkot Eriugena
MONIZM GRADUALISTYCZNY - poglad, ze byt tworzy calosc hierarchiczna. Stopnie tej calosci to np. Bog - Logos - swiat materialny (Filon); Absolut - swiat idealny - swiat duchowy - materia (Plotyn); Bog - Logos(Chrystus) - swiat materialny (Orygenes).
MONIZM IDEALISTYCZNY - gloszony w metafizyce poglad, ze istnieje jeden rodzaj substancji, tj. substancje idealne.
MONIZM METAFIZYCZNY - poglad, ze jeden jest rodzaj substancji.
MONIZM (METAFIZYCZNY) SKRAJNY - zwany numerycznym - poglad, ze istnieje jedna tylko substancja (np. Bog, wlasna swiadomosc); Parmenides, B.Spinoza, solipsyzm
MONIZM MATERIALISTYCZNY - (materializm) poglad,ze istnieje jeden rodzaj substancji, tj. niematerialne, cielesne; Demokryt, Cynicy, Stoicy, Epikur, Tertulian, B.Telesio, T.Hobbes, La Mettrie, L.Feuerbach, marksizm
MONIZM SPIRYTUALISTYCZNY - (spirytualizm) gloszony w metafizyce poglad, ze istnieje jeden rodzaj substancji, tj. substancje duchowe (np. monadologia Leibniza)
MORALIZM - poglad przypisujacy zaletom moralnym wyroznione miejsce posrod innych wartosci; zalety moralne i tylko one maja wartosc obiektywna i bezwzgledna; Sokrates
MORTALIZM - poglad (przeciwny do immortalizmu), ze smierc jest kresem istnienia.
NATURALIZM - w ontologii poglad, ze istnieja wylacznie byty, zjawiskam procesy naturalne w rodzaju wystepujacych w przyrodzie, nie ma nadnaturalnych, cudownych itp.; w antropologii - ze czlowiek jest czescia przyrody i podlega jej prawom; w filozofii kulruty - ze wytwory kultury moga byc i powinny byc zgodne ze stala natura czlowieka; M.de Montaigne, Grocjusz, T.Hobbes, Helvetius, J.J. Rousseau
NATYWIZM - stanowisko w sprawie zrodel poznania: istnieje wiedza wrodzona; n. jest odmiana aprioryzmu, tj. pogladu, ze istnieje wiedza niezalezna od doswiadczenia; u Kartezjusza - pochodzaca od Boga
NOMINALIZM - poglad formulowany w kontekscie pytan o uniwersalia; wedlug nominalistow ogol istnieje tylko w jezyku, jako nazwa ogolna; Cynicy, Sceptycy. F. Brentano
OBIEKTYWISTYCZNA TEORIA WARTOSCI - poglad, ze wartosci istnieja obiektywnie, tj. niezaleznie od swiadomosci poznajacej; M.Scheler
OBIEKTYWIZM (REALIZM) METAFIZYCZNY - poglad, ze istnieje byt niezalezny od swiadomosci poznajacej.
OKAZJONALIZM - odmiana paralelizmu, wedlug ktorej zgodnosc zjawisk duchowych i cielesnych jest powodowana przez Boga, ktory wywoluje odpowiadajace sobie zmiany w ciele lub w duszy; N.Malebranche
PANLOGIZM - poglad, ze w rzeczywistosc poglega ogolnym zasadom logiki, ktore obowiazywaly, zanim powstal swiat; G.Leibniz
PANPSYCHIZM - poglad, ze kazda substancja wykazuje wlasnosci i funkcje psychiczne; Stoikow koncepcja pneumy, w koncepcji G.Bruna monady sa uduchowione, u Woltera cokolwiek istnieje jest cielesne i uduchowione, wg La Mettrie wlasnosci psychiczne przysluguja wszystkim organizmom.
PANTEIZM - poglad, ze swiat, przyroda jest natury boskiej, jest przejawem Boga; Stoicy, Plotyn, Jan Eckhart, B.Spinoza
PANTEIZM EMANCYJNY - poglad, ze byt jest natury boskiej, poniewaz jest jednym procesem rozwoju, ktory ma swoje zrodlo w BOgu; Plotyn, Jan Szkot Eriugena
PARALELIZM poglad, ze procesy psychiczne (duchowe) i cielesne biegna zgodnie, rownolegle, lecz nie sa bezposrednio powiazane; N.Malebranche
PLURALIZM - (zagadnienie arche) poglad, ze arche to wielosc elementow; Empedoles, Demoryt, Anaksagoras
PNEUMA - (koncepcja Stoikow) szczegolny rodzaj materii czynnej: niewidoczna, przenikliwa, zrodlo ruchu, rozumna, boska
POSTMODERNIZM - 149
POZNANIE DYSKURSYWNE - odmiana poznania umyslowego: stopniowe, na drodze rozumowania, osiaganie prawdy, przechodzenie od mysli do mysli; Arystoteles
POZNANIE INTUICYJNE - bezposrednie, w jednym akcje, ujmowanie ("ogladanie") prawdy; Platon, Filon, Plotyn, sw.Augustyn, sw.Bernard, E.Husserl
POZYTYWIZM - poczatki u d'Alemberta (130), fazy p. (145-146)
PRAGMATYZM - 147
PRAKSEOLOGIA - nauka o sprawnym dzialaniu
PREDESTYNACJA - uprzednie, zalezne od woli bozej przesadzenie losos ludzi i swiata; wg sw.Augustyna dzieki lasce bozej jedni czynia dobra i zostana zbawieni a ci, ktorzy laski nie dostapili, zostana potepieni (p.fatalizm).
PRZYCZYNA SWIATA: materialna = materia, sprawcza = Demiurg, wzorcza = idee (p. Demiurg, idealizm obiektywny, idee).
PRZYJEMNOSC: wewnetrzna/ p.zewnetrzne - (Epikur) wewnetrzna radosc zycia / p.zewnetrzne domagaja sie zaspokajania potrzeb, co niesie ryzyko niespelnienia; dziela sie na duchowe i fizyczne.
PSYCHOLOGIA - nauka o duszy
RACJONALIZM - (i) w ontologii (metafizyce) poglad, ze rzeczywistosc jest racjonalna, nie przekracza wiec granic poznania rozumowego, Heraklit, Stoicy, panlogizm G.Leibniza; (ii) w teorii poznania poglad, ze rozum jest niezbedny dla uzyskania wiedzy (w racjonalizmie skrajnym - ze jest niezbedna i wstarcza); Arystoteles, Stoicy, Kartezjusz, B.Spinoza, T.Hobbes, G.Leibniz, B.Pascal; (iii) w krytyce wiedzy, aksjologii, filozogii spoleczenstwa i panstwa - ze arbitrem prawdy i slusznosci jest rozum, a miara - zgodnosc z postulatami rozumu; M.Montaigne, Wolter.
RACJONALIZM HETERONOMICZNY - stanowisko teoriopoznawcze,takze metodologiczne, w ktorym podkresla sie role rozumu, lecz jednoczesnie ogranicza sie dopuszczalne rozwiazania; w filozofii chrzescijanskiej tresc koncepcji filozoficznej jest ograniczona dogmatami wiary; Grzegorz z Nysy, filozofia sredniowieczna
RADOSC ZYCIA - (Epikur) dana kazdemu od urodzenia przyjemnosc wewnetrzna, ktorej zrodlem jest samo zycie, niezalezna od doznawanych przyjemnosci zewnetrznych
REALIZM METAFIZYCZNY - (lepiej: obiektywizm metafizyczny) poglad, ze istnieje byt niezalezny w swym istnieniu od swiadomosci poznajacej; filozofia marksistowska, F.Brentano, M.Scheler, neotomizm
REALIZM POJECIOWY SKRAJNY - stanowisko w sporze o uniwersalia, wedlug ktorego ogol istniejacy poza poznaniem jest niezalezny od indywiduow
REALIZM POJECIOWY UMIARKOWANY - stanowisko w sporze o uniwersalia, zgodnie z ktorym isnieje ogol poza poznaniem, lecz jest w swym istnieniu zalezny od bytow jednostkowych
REINKARNACJA - powtorne wcielanie sie duszy; wierzenia pitagorejskie
RELATYWIZM AKSJOLOGICZNY - gloszona w teorii wartosci teza, ze nia ma jednego, powszechnie uznawanego systemu watosci, lecz dla kazdego inny; Protagoras
RELATYWIZM EPISTEMOLOGICZNY - poglad o wzglednosci wiedzy, prawdy; Protagoras, Arystyp
RELATYWIZM ETYCZNY - poglad o wzglednosci wartosci etycznych: kazdy co innego uznaje za dobre, odmienne sa zalety (cnoty) wlasciwe dla poszczegolnych ludzi,kazdy innymi zasadami etycznymi sie kieruje; Protagoras
RELATYWIZM METAFIZYCZNY (ONTOLOGICZNY) - poglad, ze nie ma jednej rzeczywistosci wspolnej dla wszystkich podmiotow poznajacych, lecz dla kazdego inna; Protagoras
RETORYKA - sztuka ukladania i wyglaszania przemowien
ROZUM PRAKTYCZNY / ROZUM TEORETYCZNY - (koncepcja Arystotelesa) nastawiony na odkrywanie zasad dzialania / nastawiony na odkrywanie prawd, zasad bytu.
RZECZY OBOJETNE - (Stoicy) rzeczy, ktore nie sa cnota, ich wartosci jest zrelatywizowana do cnoty, dzila sie na godne wyboru (wartosc dodatnia, sprzyjaja cnocie) i godne odrzucenia
SADY (ZDANIA, TWIERDZENIA) KATALEPTYCZNE - (Stoicy) takie, ktorych prawdziwosc jest rozpoznawana bezposrednio i niezawodnie w postrzezeniach (rowniez zwanych kataleptycznymi) spelniajacych scisle okreslone warunki (normalny stan psychofizyczny postrzegajacego, odpowiednie warunki postrzegania, czas obserwacji, odleglosc itd.)
SCEPTYCYZM - rozumiany szerzej oznacza szkole i system Sceptykow, rozumiany wasko jest pogladem epistemologicznym, zgodnie z ktorym nie jest osiagalna ani ropoznawalna wiedza pewna, prawdziwa; Sceptycy, M.de Montaigne, Kartezjusz, B.Pascal
SENSUALIZM - poglad, ze wiedza wywodzi sie ze zmyslow; Protagoras, Cynicy, Arystyp, Epikur, s.skrajny u B.Berkley'a i Condillaca
SOLIPSYZM - poglad ze naprawde, tj. substancjalnie istnieje tylko moja wlasna swiadomosc (odmiana monizmu numerycznego)
SPIRYTUALIZM - poglad, ze istnieja samodzielne, substancjalne byty duchowe, ktore sa calkowicie odmienne o niezalezne od substancji cielesnych, materialnych; Platon,Arystoteles, Augustyn, G.Leibniz
STOPNIE POZNANIA - hierarchia wladz poznawczych i poznania, np. u Platona; trzy stopnie: poznanie zmyslowe, poznania dyskursywne, poznanie intuicyjne.
SUBIEKTYWIZM - poglad, ze poznajemy tylko stany umyslu, a nie rzeczy; Demokryt, Arystyp z Cyreny, T.Hobbes, empiryzm brytyjski
SUBSTANCJA - byt niezalezny w swym istnieniu od innych bytow; bytami niesubstancjalnymi sa np. wlasnosci (przysluguja czemus), relacje (wiaza cos z czyms), procesy(zachodza w czyms)
SUPRANATURALIZM - poglad (przeciwny do naturalizmu), ze za kazdym zdarzeniem naturalnym kryje sie nadnaturalna, boska ingerencja; Bog wiec nadal podtrzymuje swiat w istnieniu; sw.Augustyn, mottekalemini, Algazel z Bagdadu, Duns Szkot
SYNGULARYZM - (i) s.ontologiczny - poglad, ze nie ma (i byc nie moze) innych bytow niz jednostkowe, konkretne i indywidualne, pojecia ogolne sa wytworem wtornym; F.Suarez
SYNKRETYZM - laczenie w jedna calosc pojec, koncepcji pochodzacych z odmiennych tradycji, kultur; celem filozofii synkretycznej bylo spojne polaczenie pierwiastkow czerpanych z roznych kultur w jeden ponadnarodowy system
TEOCENTRYZM - (gr. theos = bog + lac. centrum = srodek) koncepcja filozoficzna jest teocentryczna, gdy kluczowym jej pojeciem jest pojecie Boga, gdy Bogu przypisuje sie centralne miejsce w bycie, w poznaniu, w sferze wartosci; np. system sw. Augustyna, sw.Tomasza z Akwinu
TEORIA INDUKCJI - teoria wnioskowan indukcyjnych (p.indukcja); w ujeciu Epikura obejmowala psychologiczny opis prawidlowosci uogolniania, tj. formulowania ogolnych pojec i sadow na podstawie danych postrzezenia, jak rowniez normy, schematy wnioskowan indukcyjnych; nowozytna odmiana t.i. u F.Bacona i J.S. Milla
TEORIA POZNAWANIA - dzial epistemologii, w ktorym bada sie przebieg poznania, proces poznawania
TEOZOFIZM - poglad, ze przyroda jest zwiazana z Bogiem, jest jego objawem i obrazem; np. u G.Bruna
TEZA O IZOSTENII - (rownosilnosci sadow) gloszony przez Sceptykow poglad, ze dowolny sad nie jest, gdy chodzi o jego uzasadnienie, logicznie mocniejszy od jakiegokolwiek innego, nawet od sadu z nim sprzecznego.
TRADUCJONIZM - poglad (o zrodlach w wierzeniach pitagorejskich), ze dusze nie sa stwarzane, lecz istnieja odwiecznie i wiaza sie z cialami
UTYLITARYZM - poglad, ze dazenie do dobra wlasnego powinno sprzyjac korzysci spolecznej, a zgosnosc ta jest kryterium dobra; Helvetius
WARIABILIZM - poglad o nieustannej i powszechnej zmiennosci rzeczywistosci; Heraklit, mottekalemini
WIEDZA APRIORYCZNA - niezalezna od doswiadczenia (p. aprioryzm)
WOLUNTARYZM - poglad podkreslajacy role woli; np. w koncepcji sw.Augustyna podstawowym przejawem aktywnosci duchowej nie jest rozum (bierny, receptywny), lecz wola; u Dunsa Szkota wola jest najwyzszym przejawem zycia duchowego w czlowieku, jak rowniez Bog w istocie swej jest wola; u Kartezjusza woluntaryzm w koncepcji Boga
ZALOZENIA APRIORYCZNE - zalozenia niezalezne od doswiadczenia; Parmenides,Platon, Duns Szkot (p.aprioryzm).