XX-LECIE MIĘDZYWOJENNE - ogólna charakterystyka epoki

• Periodyzacja i tło historyczne:

Dwudziestolecie międzywojenne to okres między pierwszą a drugą wojną światową - jeden z najkrótszych okresów literackich w dziejach literatury, okres bardzo zróżnicowany. Pierwsza wojna światowa doprowadziła do zmiany układu sił wśród państw europejskich, wielkie mocarstwa utraciły swoje dotychczasowe znaczenie w świecie, natomiast Stany Zjednoczone ugruntowały swoją pozycję i stały się największą potęgą wśród państw kapitalistycznych. Rewolucja październikowa w Rosji doprowadziła do powstania nowego państwa socjalistycznego. W Polsce wreszcie ziściło się marzenie o odzyskaniu niepodległości. Polska powróciła po wielu latach niewoli na mapy Europy, stała się niepodległym i niezależnym państwem, by po 21 latach stać się jednym z pierwszych obiektów hitlerowskiego ataku.

• Tematyka literatury w XX-leciu:

Literatura tego okresu nie wykształciła charakterystycznego tylko dla swej epoki typu bohatera, tak jak na przykład literatura romantyczna, nie można wyodrębnić w niej jednolitych tendencji, a problematyka podejmowana przez pisarzy tego okresu jest różnorodna. Obok tematów związanych z pierwszą wojną światową pojawiają się w literaturze tendencje do uchwycenia i odzwierciedlenia skomplikowanych przeobrażeń ówczesnego świata, związanych z wieloma doniosłymi zdobyczami cywilizacyjnymi, takimi jak na przykład rozwój komunikacji, wynalezienie samolotu czy kina.

• Poezja:

Literatura polska ma - co zrozumiałe - w tym czasie zupełnie odmienny charakter niż literatura Europy Zachodniej. W pierwszej fazie, zaraz po odzyskaniu niepodległości w 1918 r., dominuje euforia z powodu powrotu wolnej Polski - II Rzeczypospolitej. W tym też okresie kształtują się najważniejsze grupy poetyckie dwudziestolecia: Skamandryci, futuryści, awangarda. Można zaobserwować akcenty katastroficzne - przede wszystkim w twórczości żagarystów.

• Skamandryci

Przedstawiciele: Julian Tuwim, Jarosław Iwaszkiewicz, Antoni Słonimski, Kazimierz Wierzyński, Jan Lechoń. Grupa Skamander (od nazwy rzeki opływającej Troję) skupiała się wokół pisma "Pro arte et studio". W 1919 roku poeci założyli kabaret literacki w kawiarni "Pod Picadorem". Od 1924 roku organem skamandrytów są "Wiadomości literackie". W 1920 roku ukazał się pierwszy numer pisma "Skamander". Postawa artystyczna skamandrytów nie była jednolita, charakterystyczny jest też dla tej grupy brak konkretnego programu. Poeci zgodnie jednak podkreślali silny związek poezji z życiem współczesnym, z dniem codziennym. W słowie wstępnym do pierwszego numeru "Skamandra" poeci pisali: "programy są zawsze spojrzeniem wstecz, są dzieleniem nieobliczalnego życia przez znane". Zgodnie jednak podkreślali chęć silnego związku poezji z życiem współczesnym, z dniem codziennym. Starali się adresować swoją wypowiedź poetycką do jak najszerszego kręgu odbiorców, toteż oprócz wierszy chętnie pisali szopki polityczne, teksty piosenek do kabartów, felietony i wiersze satyryczne.

Wprowadzili do poezji konkretność obrazowania, opiewali optymistyczną radość życia, preferowali tematykę dnia codziennego, zwracając się do prostego człowieka, wprowadzali do poezji język potoczny, stawali w opozycji do awangardowych grup poetyckich.

• Futuryści

Kierunek ten na zachodzie Europy rozwinął się przed pierwszą wojną światową, natomiast w Polsce okres głównych wystąpień futurystów przypada na lata 1919-1921. Głównymi przedstawicielami tego nurtu w Polsce są: Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec, Anatol Stern, Adam Ważyk, T. Czyżewski. Futurystów cechował agresywny bunt przeciwko wszelkiej tradycji oraz fascynacja światem współczesnej techniki i cywilizacji. "Dobra maszyna jest wzorem i szczytem dzieła sztuki przez doskonałe połączenie ekonomiczności, celowości i dynamiki" - twierdzili futuryści. Świadomą prowokacją wobec tradycji było głoszenie "dowolności form gramatycznych, ortografii i przestankowania". W literaturze kierunek ten objawiał się dążeniem do stworzenia nowego języka poetyckiego, zdolnego wyrazić ruch, wieloplanowość i równoczesność zjawisk, w odrzuceniu reguł logiki, składni i ortografii. W ten sposób powstawały często utwory bezznaczeniowe, oparte jedynie na zasadzie podobieństwa brzmieniowego słów i dźwięków.

• Awangarda krakowska

Głównymi przedstawicielami awangardy byli: Julian Przyboś, Adam Ważyk, Jan Brzękowski. Poeci Awangardy krakowskiej skupiali się wokół czasopisma "Zwrotnica", które ukazywało się w Krakowie. Teoretykiem grupy był Tadeusz Peiper. Twierdził on, że wiek XX całkowicie zmienił oblicze świata zarówno w sensie cywilizacyjno-technicznym, jak i społecznym. Także nowoczesna sztuka powinna brać udział w tworzeniu nowych form życia, nowego modelu człowieka, powinna likwidować przedział, jaki wytworzył się między osiągnięciami cywilizacyjnymi a nieumiejętnością psychicznego dostosowania się do nich. Jego hasło to "miasto, masa, maszyna".

• Żagaryści

Grupa poetycka "Żagary" działała w Wilnie w latach 1931-34, wydawała czasopisma "Żagary" i "Piony". Założenia programowe grupy: nawiązania do (→)katastrofizmu, (→)dekadentyzmu, poczucie zagrożenia. Twórcy grupy (A. Rymkiewicz, J. Zagórski, Cz. Miłosz, J. Putrament) powracają do romantyzmu i (→)symbolizmu.

• katastrofizm

Zespół tendencji historiozoficzno-moralistycznych związanych z przekonaniem o nieuchronnej i bliskiej katastrofie, zagrażającej współczesnemu światu. Kierunek przejawiający się w filozofii, teorii kultury i literaturze europejskiej, zwłaszcza w okresie dwudziestolecia międzywojennego, czerpał inspiracje teoretyczne z dekadentyzmu i pesymizmu pewnych nurtów filozoficznych schyłku XIX wieku (np. F. Nietzsche) i zyskiwał podatny grunt wskutek kryzysu gospodarczego po I wojnie światowej. Tendencje katastroficzne znalazły wyraz zwłaszcza w głoszącej zmierzch świata mieszczańskiego historiozofii O. Spenglera ("Der untergang des Abendlandes", 1919) oraz w pracach J. Ortegi y Gasseta, A. Toynbee'go, a także w tzw. filozofii życia i koncepcjach filozoficznych irracjonalizmu; w literaturze europejskiej przejawiły się m.in. w twórczości G. Wellsa, A. Huxleya, F. Kafki. W Polsce poglądy zbliżone do katastrofizmu głosili m.in. F. Znaniecki ("Upadek cywilizacji zachodniej" 1921) i M. Zdziechowski ("Widmo przyszłości" 1936, "W obliczu końca" 1938).

Idee katastroficzne znalazły wyraz w koncepcjach estetyczno-filozoficznych i twórczości literackiej S.I. Witkiewicza, w utworach R. Jaworskiego, w wizjonersko-symbolistycznej poezji po 1930 r., zwłaszcza twórczości poetów z grupy Żagary, w liryce m.in. J. Czechowicza, M. Jastruna, W. Sebyły. Do katastrofizmu nawiązywali poeci debiutujący w okresie okupacji hitlerowskiej - K.K. Baczyński, T. Gajcy, T. Borowski.

• dekadentyzm

Od francuskiego słowa "decadence" - schyłek, upadek. Dekadentyzm w sensie ogólnym to tendencje schyłkowe związane z upadkiem kultury bądź z końcem jakiejś epoki. W sensie węższym dekadentyzm był kierunkiem w literaturze francuskiej lat osiemdziesiątych XIX w. Z Francji rozprzestrzenił się na całą Europę, związany był z literaturą fin de siecle'u (końca wieku). Postawę dekadencką cechuje irracjonalizm i pesymizm, przewartościowanie wartości. Uznaje bezsensowność istniejących form społecznych. Bezsilność jednostki ludzkiej prowadzi do charakterystycznego buntu artysty przeciw społeczeństwu: negacja systemu wartości mieszczańskich, nieprzystosowanie do rzeczywistości, poczucie własnej zbędności w społeczeństwie. Hasło (→)"sztuka dla sztuki" - sztuka wolna od celów społecznych i użytkowych. Postawa bierna - ucieczka w nirwanę, postawa aktywna - krytyka filistra - tradycyjnego mieszczanina, ucieczka w poezję. Dekadentyzm objawiał się poczuciem grożącej zewsząd katastrofy i bezsensem istnienia, niewiarą w wartość jakiejkolwiek idei, ogólną apatią i niechęcią do wszelkiego działania. Blisko związany jest z nihilizmem. Manifestem programowym dekadentyzmu są wiersze K. Przerwy-Tetmajera: "Evviva l'arte", "Nie wierzę w nic", "Koniec wieku XIX", "Hymn do Nirwany".

• sztuka dla sztuki (ars pro arte)

Naczelne hasło dziewiętnastowiecznego estetyzmu, w myśl którego sztuka jako dziedzina w pełni autonomiczna, powinna być niezależna od wszelkich, z góry narzuconych ukierunkowań lub powinności, wolna od jakichkolwiek zobowiązań praktycznych, poznawczych, moralnych i wychowawczych. Idea sztuki dla sztuki odegrała dużą rolę w estetyce romantyzmu (jednak nie polskiego), a jeszcze ważniejszą w parnasizmie i symbolizmie. W Polsce jej wyznawcami byli przedstawiciele Młodej Polski i modernizmu, zwłaszcza S. Przybyszewski i Z. Przesmycki-Miriam.

• symbolizm

Kierunek artystyczny ukształtowany we Francji i w Belgii w ostatnim piętnastoleciu XIX w. Wypracował program głoszący, że sztuka powinna wyrażać poprzez (→)symbol to, co niewyrażalne i docierać tam, gdzie nie dociera racjonalne poznanie. Rzeczywistość, która nas otacza, ma dwoistą naturę - składa się z materii i ducha; zadaniem sztuki powinno być odzwierciedlenie owej głębszej, duchowej, metafizycznej sfery ludzkiej egzystencji; świata duchów nie można przedstawić przy pomocy środków stosowanych przez sztukę realistyczną, gdyż nie jest on jednoznaczny i sprecyzowany; to co nieuchwytne, niewyrażalne, bo rozgrywające się poza światem zmysłów, można próbować przedstawić przy pomocy języka symboli, który dopuszcza możliwość wielu interpretacji. Symbol jako środek artystyczny ma więcej niż dwa znaczenia: pierwsze, to postrzegalny zmysłowo obraz przedmiotu, osoby lub sytuacji; pozostałe, to podtekst, ukryte znaczenie, nie wypowiedziana jednoznacznie treść.

W literaturze polskiej najbardziej charakterystycznymi akcentami symbolizmu są: manifest poetycki J. Kasprowicza "Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach" oraz dramat S. Wyspiańskiego "Wesele".

• symbol

Fragment świata przedstawionego w dziele literackim (przedmiot, zespół przedmiotów itd.), którego znaczenie jest dwupłaszczyznowe: obok tego, które jest bezpośrednio dane w związku z określoną sytuacją fabularną, sceniczną lub liryczną, istnieje wyższy poziom znaczeniowy, wskazywany przez system sygnałów, choć niejasny i niejednoznaczny. Znaczenie symbolu nie jest objęte konwencją, w odróżnieniu od alegorii jest ono jednorazowe, uchwytne w ramach danego utworu (Chochoł z "Wesela", rozdarta sosna z "Ludzi bezdomnych"). Jeśli alegoria może podlegać tylko jednej właściwej interpretacji, to symbol daje szansę różnym równoprawnym rozumieniom (może mieć wiele znaczeń).

• Proza:

Obok poezji rozwija się proza - zarówno powieściopisarstwo, jak i nowelistyka. Pojawiają się nowe style konstruowania literatury, a wśród nich proza psychologiczna (patrz hasło: psychologizm), której przedstawicielką jest Z. Nałkowska. Proza moralnego niepokoju ma dość szeroki zasięg: obejmuje zarówno powieści Nałkowskiej, jak i twórczość Gombrowicza czy Schulza. J. Iwaszkiewicz podejmuje tematykę przemijania i śmierci, zaś spod pióra M. Dąbrowskiej (epopeja "Noce i dnie") i S. Żeromskiego ("Przedwiośnie") wychodzą duże formy powieściowe.

• Psychologizm

Nurt w prozie i dramaturgii XX-wiecznej obejmujący utwory, w których na plan pierwszy wysuwa się drobiazgowa analiza życia wewnętrznego postaci i psychologicznych uwarunkowań jej działań i losów. W Polsce psychologizm zamanifestował się m.in. w twórczości Z. Nałkowskiej, M. Kuncewiczowej ("Cudzoziemka"), J. Iwaszkiewicza ("Brzezina", "Panny z Wilka").

• Nurty w prozie dwudziestolecia

W prozie dwudziestolecia międzywojennego spotykamy następujące nurty:

- nurt neorealistyczny (Maria Dąbrowska "Noce i dnie"; Helena Boguszewska,

Pola Gojawiczyńska);

- nurt polityczno-dyskusyjny, polemiczny (S. Żeromski "Przedwiośnie");

- nurt psychologiczny (Zofia Nałkowska "Granica", M. Kuncewiczowa "Cudzoziemka");

- nowatorski nurt prozy historycznej (Jarosław Iwaszkiewicz "Czerwone tarcze";

Z. Kossak-Szczucka; "Krzyżowcy");

- proza środowiskowa (G. Morcinek "Łysek z pokładu Idy", P. Gojawiczyńska

"Dziewczęta z Nowolipek");

- nurt rewolucyjny, historyczny i polityczny (L. Kruczkowski "Kordian i cham" -

przedstawienie dwóch racji: szlachcica i chłopa, uczestników powstania listopadowego);

- proza awangardowa (Bruno Schulz "Sklepy cynamonowe", Witold Gombrowicz "Ferdydurke",

"Zazdrość i medycyna");

- literatura faktu, dokumentu (Maria Dąbrowska "Pamiętniki chłopów polskich");

- narodziny reportażu (Melchior Wańkowicz "Na tropach Smętka", X. Pruszyński

"W czerwonej Hiszpanii").

• Dramat

Polski dramat dwudziestolecia międzywojennego najsilniej objawił się osiągnięciami S. I. Witkiewicza ("Szewcy") i W. Gombrowicza ("Ślub", "Operetka"). Obaj dążą do wykształcenia własnej teorii dramatu, zwłaszcza Witkiewicz w teorii Czystej Formy, obaj też eksperymentują w zakresie sztuki scenicznej. Zaliczani są raczej do awangardowego kręgu twórców. Bardziej klasyczne tendencje prezentuje twórczość S. Żeromskiego. W okresie dwudziestolecia międzywojennego powstaje jego dramat "Uciekła mi przepióreczka", podejmujący charakterystyczną dla Żeromskiego problematykę wyboru między szczęściem osobistym a poczuciem społecznych i moralnych powinności. Nurt tradycyjny reprezentuje również twórczość dramatyczna J. Szaniawskiego. Najbardziej znane jego utwory to m.in. "Żeglarz", "Most" i "Fortepian". Jest to dramaturgia głęboko intelektualna, obejmująca m.in. tematykę etyczną i psychologiczną.

• Wybrani twórcy okresu Dwudziestolecia w Polsce

• Proza:

• MARIA DĄBROWSKA (1889-1965)

• postawa afirmacji życia;

• opowiadania: "Gałąź czereśni" (1921), "Ludzie stamtąd" (1925);

• cykl powieściowy "Noce i dnie" (obejmuje okres 1863-1914);

• ukazuje proces przeobrażeń społecznych szlachty, będących rezultatem rozwoju kapitalizmu i uwłaszczenia chłopów; przeobrażenia psychiki ludzkiej, tworzenie się nowych postaw, konfliktów.

• Poezja:

• JULIAN TUWIM (1894-1953)

twórczość ma charakter synkretyczny (impresjonizm "Staruszkowie", futuryzm, ekspresjonizm);

wprowadzanie do wiersza ruchu, dynamiki - rezygnowanie z uzyskiwania statycznego obrazu świata;

w początkowym okresie twórczości: wyrażanie uczucia radości życia, wszechogarniającego zachwytu i entuzjazmu, a także biologicznego witalizmu ("Do krytyków", "Dwa wiatry", "Gałąź");

rezygnacja z nadrzędnej pozycji poety, przejawiająca się przede wszystkim w nowym ukształtowaniu poetyckiego języka i w funkcji, jaką odgrywał nowy, liryczny bohater jego wierszy;

zainteresowanie tematyką dnia codziennego i sprawami prostych ludzi - czasem pokrzywdzonych i cierpiących, czasem sentymentalnie zakochanych ("Garbus", "Szczęście", "Staruszkowie");

wprowadzenie do poezji języka potocznego;

zbiory liryków: "Czyhanie na Boga" (1918), "Sokrates tańczący" (1920), "Siódma jesień" (1922), "Słowa we krwi" (1926), "Rzecz czarnoleska" (1929), "Biblia cygańska" (1933), "Treść gorejąca" (1936);

obszerny poemat liryczno-opisowy pt. "Kwiaty polskie";

wiersze satyryczne: tom "Jarmark rymów" (1934);

wiersze dla dzieci: "Lokomotywa", "Słoń Trąbalski", "Zosia Samosia";

liczne przekłady poetyckie, zwłaszcza z poezji rosyjskiej, oraz antologie.

• JAROSŁAW IWASZKIEWICZ (1894-1980)

• poeta, prozaik, dramaturg;

• świadome umniejszanie roli swoich uczuć - traktowanie ich jako pretekstu, dodatkowego elementu dekoracyjnego, czy elementu konwencji poetyckiej;

• duża malarskość i muzyczność wierszy.

• Dramat:

• STANISŁAW IGNACY WITKIEWICZ (1885-1939)

• przeciwstawił się dotychczasowym normom literackim i etycznym;

• prekursor teatru absurdu;

• stosował groteskę;

• zagadnienia: sens istnienia, stosunek człowieka do świata; dominujące uczucie: tzw. "niepokój metafizyczny";

• autor teorii tzw. "czystej formy" (oddziaływanie utworu na odbiorcę przede wszystkim jego formą, czystą kompozycją poszczególnych elementów, a dopiero później treścią oraz ideami, jakie wyraża).

---