Marzena Nikiel gr. II,
rok II, mgr uzupełniające ZEWiWP
Cieszyn
WYCHOWANIE MORALNE W RODZINIE I W SPOŁECZEŃSTWIE
SPIS TREŚCI:
Rozumienie wychowania moralnego..................................................3
Wartości, a wychowanie moralne.......................................................4
Najważniejsze wartości.......................................................................5
Rodzina jako źródło wartości..............................................................6
Społeczeństwo nośnikiem wartości....................................................9
Podsumowanie..................................................................................11
Rozumienie wychowania moralnego.
Każde wychowanie jest poniekąd równe z wychowaniem moralnym. Gdyż w każdym wychowaniu zwracamy uwagę na zachowania i postawy zgodne z obowiązującymi normami i wartościami moralnymi. Nie dziwi zatem to, że niektórzy wolą mówić raczej o wychowaniu do wartości, kształceniu charakteru lub wychowaniu etycznym. I choć nazwom tym nadaje się na ogół to samo znaczenie mogą być one w różny sposób interpretowane. I tak wychowanie do wartości kojarzy się głównie z zapoznaniem wychowanków z określonymi wartościami i troską o to, aby stosowali je w życiu codziennym. Wychowanie etyczne zaś kojarzy się z przekazywaniem wiedzy z zakresu etyki i budzeniem refleksji nad postępowaniem moralnym. Nazwa wychowania moralnego pozostaje też w bliskiej łączności z nazwą wychowania religijnego, prorodzinnego, wychowania do życia w rodzinie, patriotycznego i ideowego. W tym sensie wychowanie moralne stanowi jakoby nadrzędne pojecie wychowania, przypominające o obowiązku oddziaływań na sferę moralną dzieci i młodzieży w każdej dziedzinie działalności wychowawczej.
Głównym celem wychowania moralnego jest rozwój moralny chłopców i dziewcząt. Innymi słowy jest to przyswajanie wiedzy o problemach moralnych i umiejętności odróżniania tego, co moralnie dobre od tego, co złe. Chodzi tutaj zarówno o rozwój moralny w sferze poznawczej jak i w sferze behawioralnej. W wychowaniu moralnym zabiega się o zapoznanie dzieci i młodzieży z sądami i ocenami moralnego postępowania ludzi, normami określającymi ludzkie powinności oraz z wartościami moralnymi. Ponadto wychowując moralnie staramy się występować w obronie uznawanej powszechnie moralności, czyli ogółu obowiązujących norm i wartości moralnych, w tym zwłaszcza wartości uniwersalnych i ponadczasowych, a także pewnych wzorców i ideałów moralnych.
Rola wychowania moralnego szczególnie w dzisiejszych czasach jest ważna. W miarę postępu naukowo - technicznego pojawia się bowiem coraz więcej problemów moralnych, które należałoby rozstrzygnąć. Wśród tych problemów wymienić można: narastające bezrobocie i zwiększająca się przepaść pomiędzy krajami bogatymi i biednymi, kara śmierci, eutanazja, aborcja, inżynieria genetyczna i zagrożenia spowodowane zanieczyszczaniem środowiska naturalnego. Są to problemy obok, których nie możemy przejść obojętnie, a ich omawianie może być inspiracją do zastanowienia się nad konkretnymi zachowaniami dzieci i młodzieży. Szczególna potrzeba wychowania moralnego pojawia się w warunkach demokracji i pluralizmu. W warunkach tych jednostka może poczuć się niepewna i zagrożona, co może doprowadzić do pojawienia się lęku i poczucia bezsensu, które mogą wywoływać zachowania obronne, a niekiedy także nadużywania alkoholu, narkotyków, szukania ukojenia w sektach religijnych i ugrupowaniach spirytystycznych. Wszystkim tym zagrożeniom ma zapobiegać wychowanie moralne, mobilizujące wychowanka do postępowania moralnego w sposób świadomy i odpowiedzialny.
Wartości, a wychowanie moralne.
W pedagogice przez wartości rozumie się wszystko to co uchodzi za ważne i cenne dla jednostki i społeczeństwa oraz jest godne pożądania, co łączy się z pozytywnymi odczuciami i stanowi jednocześnie cel dążeń ludzkich. M. Misztal wyróżniła trzy kategorie definicji wartości. Są to definicje:
psychologiczne, w których wartości traktuje się jako zjawiska indywidualne;
socjologiczne, w których wartościom nadaje się wymiar społeczny;
kulturowe, które podkreślają uniwersalny wymiar wartości możliwie zewnętrznych wobec człowieka, dominujących w danym społeczeństwie.
Wartości pełnią w naszym życiu następujące funkcje:
regulują zaspokajanie potrzeb - umożliwiają one podejmowanie decyzji odnośnie tego, które potrzeby i w jakiej kolejności mają być zaspokojone;
wpływają na wybór odległych celów i sposobów ich realizacji, czyli na plany życiowe jednostki;
wpływają na samoocenę jednostki, m.in. ocenę swego wyglądu zewnętrznego, zdolności czy tez relacji z innymi ludźmi.
Znamy różne typy wartości. E. Spranger uwzględnia sześć kategorii wartości - teoretyczne, estetyczne, społeczne, polityczne, ekonomiczne i religijne.
Roli wartości w wychowaniu nie da się zakwestionować, są one powiązane z jego celami.
Najważniejsze wartości.
W warunkach szybkich przemian społecznych, politycznych i ekonomicznych rozwijają się nowe wartości, a dotychczas istniejące zyskują nowy profil lub podlegają procesom destabilizacji. Zmieniają się nie tylko pojedyncze wartości, ale także cale systemy wartości. Nasuwa się wobec tego pytanie czy wszystkie wartości są zmienne, zdeterminowane przez aktualne, społeczno - ekonomiczne warunki życia, czy istnieją wartości trwałe, ogólnoludzkie, ponadczasowe, uniwersalne? Z całą pewnością można odpowiedzieć, że tak. Wydaje się, że takimi wartościami są w europejskim kręgu kulturowym wartości chrześcijańskie, ponieważ wyrosły ze zrozumienia natury człowieka, a nie jedynie z wiary. Dają one rękojmię normalności i przetrwania życia, co istotnie podnosi ich znaczenie wśród wszystkich pozostałych wartości. Są podstawowym stymulatorem rozwoju umysłowego, kulturowego, społecznego i moralnego ludzkości. Ich akceptacja zapobiega i przeciwdziała dehumanizacji różnych dziedzin życia, występowaniu zjawisk patologii społecznej, groźbie zagłady atomowej lub ekologicznej. Do podstawowych wartości uniwersalnych zalicza się prawo do życia, pokój, tolerancję, wolność, prawdę, sprawiedliwość i miłość.
Życie zajmuje centralne miejsce w całokształcie dóbr posiadanych przez człowieka. Prawo do życia dotyczy biologicznego istnienia oraz nienaruszalności organizmu. Wiąże się ono nierozerwalnie z potrzebą zachowania pokoju, jako warunku nie tylko pomyślnego rozwoju, lecz również biologicznego przetrwania gatunku ludzkiego. Poszanowanie życia to nie tylko troska o zdrowie i biologiczne istnienie innych ludzi, lecz również poszanowanie godności przejawiające się w tolerancyjnym nastawieniu wobec ich przekonań, poglądów i sposobów życia. Tolerancja wymaga, aby człowieka akceptującego odmienne od własnych poglądy nie traktować jak wroga, lecz starać się zrozumieć i uszanować jego relacje. Do wartości ogólnoludzkich należy również prawda. Jest ona wartością, dzięki której człowiek zachowuje swoją osobową integralność, bez prawdy ginie lub degeneruje się. Prawda jest fundamentem wolności, warunkuje uzyskanie wewnętrznej wolności człowieka. Wartość ogólnoludzką jest również sprawiedliwość.
Lecz najważniejszą wartością jest miłość, ponieważ ogniskuje w sobie wszystkie inne wartości.
Rodzina jako źródło wartości.
Realizowanie wszelkich zadań wychowawczych jest we współczesnej rodzinie znacznie trudniejsze niż kilka lat temu. Rodzina bardzo się zmieniła i uległa wielu przeobrażeniom. Nie zawsze też nadążą za zmianami ekonomicznymi, społecznymi i politycznymi. Powoduje to trwałe konsekwencje. Są to dosyć często - złe warunki materialne, rozbicie rodziny, wielodzietność, bezrobocie, ubóstwo. Dysfunkcjonalność rodziny może być wieloaspektowa. Może wpływać na takie sytuacje jak - wykonywanie obowiązków rodzicielskich, niewydolność wychowawczą, przemoc w rodzinnie, nieporadność życiową. Ofiarą takich zaniedbań najczęściej pada dziecko.
We właściwie funkcjonującej rodzinie jest zaspokajana potrzeba miłości, zrozumienia, uznania, szacunku. Istnieje możliwość samorealizacji i wzbogacenia własnej osobowości. Zbigniew Piłat pisał: „podstawową potrzebą dziecka jest potrzeba miłości, ciepła, życzliwości. Zaspokajanie tej potrzeby stymuluje osiągnięcia rozwojowe. Dziecko, które ma zapewnione poczucie bezpieczeństwa i jest chronione od lęków rozwija się szybciej i lepiej w zakresie sprawności umysłu, sprawności fizycznej i kontaktów społecznych”. Można z całą pewnością stwierdzić, iż wartość miłości jest w życiu bardzo ważna. Szczególnie zaś jeśli chodzi o rodzinę. Zmiany we współczesnej rodzinie są ogromne. W niektórych domach zatraca się granice rozsądku. Praca od rana do wieczora, dorabianie w soboty i niedziele, dokształcanie, gonitwa za pieniądzem. Po drodze do tego wszystkiego rodzice gubią swoje dzieci. Rodzice często nie rozumieją swojego dziecka, bo przecież nikt ich tego nie uczył. Aby dziecko nauczyło się kochać musi być kochane, musi czuć się potrzebne, że dla najbliższych jest wszystkim. Często zdarza się, że rodzice nie potrafią okazywać uczuć sobie i dzieciom. Zwłaszcza ojcowie, nawet krępują ich pocałunki czy pieszczoty z dzieckiem. To, że twierdzimy, że kochamy dzieci nie wystarczy. One muszą czuć się kochane, zaspokojenie potrzeby miłości umożliwia i nasila potrzebę najwyższą dążenia do rozwoju.
„Są potrzeby na które odpowiedzieć może tylko rodzina. W rodzinie człowiek znajduje bezpośrednią, tylko dla siebie przeznaczoną akceptację i miłość(...) Dziecko pozbawione bezpośrednich więzów osobowych, czyli po prostu możliwości wzrastania w atmosferze miłości rodzinnej, ma później problemy w nawiązywaniu przyjacielskich kontaktów, założeniu czegoś dla siebie, wymaga, nic za to nie dając”. W literaturze przedmiotu dosyć często omawia się różne funkcje rodziny tj. dbanie o prawidłowy rozwój dziecka, rozwój intelektualny, rozwijanie zainteresowań, wdrażanie w życie grupy społecznej. Życie rodziny w pełni związane jest z miłością. Czego zatem brakuje dziecku gdy nie ma miłości w rodzinie? Oto kilka przykładów:
brakuje radości;
brakuje troski - gdyż miłość jest czynnym zainteresowaniem o losy człowieka;
brakuje rozmowy - członkowie rodziny wychowani w miłości umieją ze sobą rozmawiać;
brakuje odpowiedzialności - człowiek kochany i kochający martwi się o drugą osobę;
brakuje poznania - dzieci w atmosferze miłości rodzinnej uzyskują odpowiedzi na wiele nurtujących je pytań;
brakuje poszanowania - dziecko wyrastająca w miłości akceptuje siebie i innych;
brakuje zadowolenia - gdy dziecko otoczone jest miłością, beztrosko odpoczywa i jest zadowolone;
brakuje autorytetu - gdy brakuje miłości dziecko nie ma oparcia, wtedy też może stworzyć sobie własny świat, często dysfunkcjonalny.
Wychowanie bez miłości jest często otwarciem młodemu człowiekowi drogi prowadzącej do deprawacji i demoralizacji, czego efektem są takie czyny, że nie dorównują im już nawet najlepsze scenariusze filmowe. Nikt nie powiedział, że wychowanie dziecka jest łatwym zadaniem, o czym wciąż przekonuje się wielu rodziców. Bywa tak, że wkładają oni wiele wysiłku w kształtowanie osobowości dziecka, a ono nie spełnia ich oczekiwań. Jednakże dziecko powinno czuć się kochane nie tylko wtedy, gdy jest grzeczne , ładne i dobrze się uczy, ale również wtedy gdy jego zachowanie pozostawia wiele do życzenia. Jeżeli bowiem odczuje ono niechęć rodziców w sytuacji nie spełniania pokładanych w nim nadziei , wówczas może odczuć, że jest niekochane , a to z kolei rodzi niepewność, lęk i poczucie niższej wartości. Nawet w sytuacji kiedy dziecko zawiedzie nasze zaufanie, warto zdobyć się na spokojną z nim rozmowę, przeprowadzoną w atmosferze zatroskania i serdeczności. To pozwoli rozeznać motywy jego działania. W karaniu należy być niezwykle ostrożnym. Niesłuszne wymierzenie kary może doprowadzić do tego, że dziecko odsunie się od rodziców, poczuje się niezrozumiałe i może nawet na zawsze zamknąć się nie tylko na rodziców, ale także na innych ludzi. Dziecko musi czuć się potrzebne i niepowtarzalne. Musi być w centrum rodziny. Aby zaspokajać wszystkie jego potrzeby, trzeba na dalszy plan odsunąć sprawy mniej istotne, choćby własną karierę czy inne plany osobiste. Ważne jest również stworzenie odpowiedniej atmosfery domu rodzinnego, bo ma ona ogromny wpływ na kształtowanie charakteru młodego człowieka. To właśnie tu dziecko może nauczyć się miłości, wyrobić w sobie odporność psychiczną i poznać wartości, którymi powinno kierować się w życiu. Dzieci są wspaniałymi obserwatorami rodziców. Często bezwiednie kopiują ich zachowanie. Dlatego tak ważny w wychowaniu jest własny przykład, autentyczna postawa, unikanie pozorów i obłudy. Tu nie wystarczy sama teoria, tu liczy się praktyka.
Wychowanie moralne wymaga jasno sformułowanych kryteriów, zasad, stosowanych zawsze, w każdych warunkach. Wymaga oczywiście dużo czasu, cierpliwości, umiejętności tłumaczenia i egzekwowania odpowiednich zachowań. Nie znaczy to wcale, że ograniczamy w ten sposób wolność jednostki i jej autonomię. Uczymy natomiast poszanowania godności i wolności innych ludzi. Uczenie dzieci postępowania moralnego polega głównie na przekazywaniu im tego, co sami rozumiemy pod pojęciem moralności. Zawsze to musi być przestrzeganie zasady działania w taki sposób, by nie szkodzić innym. Osobę uczącą moralności musi charakteryzować stałość, wytrwałość, umiejętność wspierania, prowadzenia polemiki i słuchania argumentów. Bardzo ważne jest, aby taki nauczyciel miał świadomość odpowiedzialności za swoje czyny i słowa. W sposób szczególny odnosi się to do rodziców, gdyż to oni powinni zdawać sobie sprawę, że ich zachowania, reakcje czy brak reakcji mogą mieć ogromne znaczenie wychowawcze. Dzieci próbują, szukają swoich dróg i nie napotykają oporu ze strony rodziców. Prą więc dalej, przekraczają kolejne normy i dalej nic się nie dzieje. Nawet jeśli zareaguje ktoś obcy, nauczyciel, zawsze mogą liczyć na obronę ze strony swoich rodziców. Bo to rodzice „wychowują” i nikt nie ma prawa się wtrącać. Nam, jak byliśmy dziećmi, wolno było dużo mniej, to teraz naszym dzieciom umożliwiamy lepsze życie. Za to wszystko płacimy my, całe społeczeństwo. Rosną pokolenia ludzi beztroskich, nieodpowiedzialnych, przebojowych. Bo przecież trzeba do przodu, walczyć o swoje, rozpychać się łokciami, inaczej nic się nie osiągnie. To co, że ktoś ucierpi. Inni nas nie obchodzą, to my jesteśmy najważniejsi. Kiedy rodzice się obudzą? Jak będzie za późno. Jak ich dorosłe już dzieci popełnią czyny, których nie da się zatuszować. Jak skrzywdzą kogoś i trudno będzie uwierzyć, że to dobre dziecko mogło dokonać czegoś tak okrutnego. Przesuwamy wiek dojrzałości do zrozumienia zasad współżycia tak, jak nam wygodnie. Czy dziecko które idzie do szkoły powinno mieć ukształtowane normy moralne? Oczywiście, że tak. Ale coraz częściej rodzice oczekują, że to w szkole dziecko nauczy się, jakie są zasady. Bo do tej pory było za małe. Nie zdają sobie sprawy, że siódmy rok życia to może być za późno na kształtowanie moralności. Uczymy zachowań od momentu narodzin. Nasze zachowanie jest dla dziecka drogowskazem, daje mu widoczny i pewny znak, co robić, a czego nie robić. Jeśli my sami idziemy na skróty w życiu, żeby osiągnąć więcej, to nasze dzieci uczą się dokładnie tego samego. Nie wystarczy potępiać zachowań innych ludzi, samemu trzeba żyć według zasad. Tylko wówczas jesteśmy wiarygodni. Dając wskazówki przede wszystkim własnym postępowaniem, nauczymy dzieci właściwych zasad.
Społeczeństwo nośnikiem wartości.
Wartości społeczne to przekonania uznawane w określonych zbiorowościach i dotyczące norm zachowania społecznego oraz hierarchii wartości. Wartości społeczne wyznaczają kierunek aktywności zarówno jednostki jak i społeczności. Konstytucja gwarantuje wartości społeczne. Wartości społeczne określa się również mianem cnót obywatelskich. Cnoty obywatelskie przyczyniają się do tworzenia dobra wspólnego, wartości niezwykle istotnej w systemie demokratycznym. Cnoty tworzą paradygmat obywatela, są wyznacznikiem jego działalności. Istnieją różne katalogi cnót obywatelskich. Najczęściej wymieniane to - dyscyplina wewnętrzna, tolerancja, uspołecznienie, patriotyzm.
Społeczeństwo tak jak i rodzina przekazuje człowiekowi wartości, również decyduje o kształtowaniu się postaw moralnych. Zachodzące w nim różnorodne zjawiska wpływają w dużym stopniu na zachowanie jednostki. W człowieku kształtuje się społeczna moralność poprzez współżycie z innymi ludźmi. Najczęściej występuje konformizm, czyli naśladownictwo zachowań występujących w danej grupie społecznej. Jeśli zachodzi rozbieżność pomiędzy standardami przyjętymi w domu i w grupie rówieśniczej , dzieci często akceptują te drugie, odrzucając wartości wyuczone w rodzinie. Dzisiejsze społeczeństwo, w szczególności miejskie ma negatywny wpływ na wychowanie dziecka. Dzisiaj dziecko od wczesnych lat jest osaczone przez media, kolorowe czasopisma i radio. Różnorodność mas medii sprawia, że wywierają ogromny wpływ także na tradycyjne środowiska wychowawcze, promując nowe typy zachowań. Coraz częściej młody człowiek wybiera bierny tryb spędzania wolnego czasu. Jest on najczęściej spożytkowany siedzeniem przed telewizorem lub komputerem. Mas media promują pewnych idoli, którzy są sławni tak długo, jak długo trwa na nich moda. Kuszą oni swoją zewnętrzną atrakcyjnością i swymi niezobowiązującymi poglądami. Od małego uczy się korzystać z tych dobrodziejstw. Bo to są właśnie dzisiejsze wartości naszego społeczeństwa. To, czego dziś nauczy się dziecko w domu jest zupełnie nieprzydatne w życiu poza domem. Dzisiejsze społeczeństwo nie przekazuje młodym ludziom pozytywnych wartości. Króluje przemoc, kłamstwo i znieczulica. Mało kto jest zdolny pomóc komuś kto tej pomocy potrzebuje. Niestety zachowanie takie jest skutkiem nieodpowiedniego systemu wartości. Źle wykształcone sumienie, które przecież ma informować człowieka, co jest dobre a co jest złe. Za takie zachowanie odpowiada całe społeczeństwo, które promuje takie zasady jak - konformizm, anonimowość, brak jakiegokolwiek odchylenia od norm. A przecież to co poza domem równie silnie potrafi wpłynąć na dziecko. Dziecko nie tylko obcuje z rówieśnikami w szkole, ale także poza nią i poza domem. Młodzi ludzie obecnie nie posiadają szacunku dla ludzi starszych, wyśmiewają ludzi chorych, nie ma w nich ani krzty patriotyzmu. Nie potrafią oni powiedzieć czym jest dla nich ojczyzna. A jest to bardzo ważne we współczesnym świecie, gdzie Polska wstąpiła do Unii Europejskiej i następuje masowa emigracja zarobkowa młodych ludzi. Powoduje to, że zanika powoli tożsamość narodowa.
Podsumowanie.
Wychowanie moralne powinno stanowić priorytet zarówno dla rodziców jak i dla całego społeczeństwa. Szczególnie w dzisiejszym świecie, który niejednokrotnie powoduje zagubienie pewnych wartości. Wydaje się, że rodziny są zbyt zabiegane, zajęte zarabianiem pieniędzy, aby pokazać swoim dzieciom co jest naprawdę w życiu ważne, jaki wartościami powinno się dziecko kierować. A młody człowiek wchodząc w społeczeństwo przejmuje z niego wszystkie wartości i wzorce, często te negatywne. Dziś rodzina liczy na to, że świat pomoże im wychować dziecko, a społeczeństwo modli się, by w każdej rodzinie skupiono się na wychowaniu. Powstaje błędne koło, a w jego środku znajduje się niewinne, bezbronne dziecko, które chłonie wszystko to co je otacza.
Rodzina ma za zadanie wpajać dziecku wartości, a społeczeństwo powinno je podtrzymywać. Niestety dzisiejszy świat bardzo od tego odbiega.
BIBLIOGRAFIA:
M. Łobocki: Wychowanie moralne w zarysie
M. Talarczyk: Wartości w naszym życiu, „Wychowawca”
C. Wiśniewski: Wartości a wychowanie, „Problemy Opiekuńczo - Wychowawcze”
M. Braun - Gałkowska: Psychologia domowa.
K. Kutiak: Wychowawczy aspekt miłości w rodzinie, „Wychowanie na co dzień”
B. Rojek: Wychowanie przez miłość, „Wychowawca”
Z. Kurzyńska: Wychowanie moralne w rodzinie - dylematy i zagrożenia.
A. Nowicka: Wychowanie w prawdzie i miłości, „Edukacja i Dialog”
S. Sławiński: Wychowanie ku wartościom, „Wychowawca”
www. wos.org.pl
www. edu.pl
www. opoka.pl
M. Łobocki: Wychowanie moralne w zarysie, s. 11
Tamże, s. 12
Tamże, s. 13
M. Łobocki: Wychowanie moralne w zarysie, s. 18
M. Talarczyk: Wartości w naszym życiu, „Wychowawca” nr 6, 2004, s. -8
C. Wiśniewski: Wartości a wychowanie, „Problemy Opiekuńczo - Wychowawcze” nr 3, 1999, s. 6
Tamże, s. 7
www.opoka.pl
Tamże, s. 23
M. Braun - Gałkowska: Psychologia domowa.
K. Kutiak: Wychowawczy aspekt miłości w rodzinie, „Wychowanie na co dzień” nr 3, 2000, s. 24
K. Kutiak: Wychowawczy aspekt miłości w rodzinie, „Wychowanie na co dzień” nr 3, 2000, s. 23-24
B. Rojek: Wychowanie przez miłość, „Wychowawca” nr 6, 2004, s. 23
Tamże, s. 23
Z. Kurzyńska: Wychowanie moralne w rodzinie - dylematy i zagrożenia.
www. wos.org.pl
www. edu.pl
11