Kryteria rozróżniania rodzajów stosunków prawnych.
Agnieszka Ujma
Temat mojego referatu związany jest ze stosunkiem prawnym. Na początku więc, należało by wyjaśnić czym właściwie jest stosunek prawny.
STOSUNEK PRAWNY jest jednym z rodzajów stosunków społecznych, czyli takich relacji między przynajmniej dwoma osobami, w których zachowania jednej strony wywołują reakcję innej strony i podlegają kontroli norm społecznych (prawnych, moralnych, obyczajowych, wewnątrzorganizacyjnych etc.)
Stosunek prawny może przybrać formę:
stosunku faktycznego, czyli takiego którego obie strony są świadome,
stosunku normatywnego, czyli nieuświadamianego sobie przez strony.
Mówiąc prościej w tego rodzaju stosunku chodzi o to, że strony stosunku nie zawsze uświadamiają sobie jego powstanie i jego powstanie nie zawsze jest zależne od woli stron. Przykładem świadomego stosunku prawnego jest np. podpisanie umowy lub otrzymanie mandatu za złamanie przepisów ruchu drogowego. Nieświadome stosunki prawne często powstają automatycznie, bez udziału woli stron, z chwilą zaistnienia określonych faktów prawnych. Można odziedziczyć majątek nie wiedząc o tym, lub popełnić wykroczenie ruchu drogowego i nie być tego świadomym. Przepisy prawne nakładają na nas cały szereg obowiązków i fakt, że nie wiemy o ich treści z reguły nie zwalnia nas od odpowiedzialności,
„Ignorantia iuris nocent, non excusat”
nieznajomość prawa szkodzi, nieznajomość prawa nie usprawiedliwia.
Pojęcie stosunku prawnego jest wykorzystywane w naukach prawnych by móc opisać zależności między podmiotami prawa. Ten sposób postrzegania różni się od dotychczasowego rozumienia normy prawnej w znaczeniu przepisu prawnego.
Dzięki koncepcji stosunku prawnego bierzemy pod uwagę dynamikę relacji między ludźmi wynikającą z tego, że prawne obowiązki i uprawnienia uczestników zmieniają się wraz z ich zachowaniami. Na przykład zawarcie umowy kupna sprzedaży powoduje powstanie więzi prawnej między stronami. Wydanie towaru klientowi pociąga za sobą odpowiedzialność zapłaty za niego. Gdy klient nie zapłaci sprzedawcy przysługują odsetki za zwłokę itd.
Elementy stosunku prawnego:
fakty prawne
podmioty stosunku prawnego
jego przedmiot
treść stosunku prawnego
Na tle innych stosunków społecznych stosunki prawne wyróżniają się tym, że ich powstawanie i elementy składowe, zmiana i ustalenie jest związane z treścią norm prawa pozytywnego. Stosunki prawne powstają, ulegają zmianie i wygasają w wyniku zaistnienia wydarzeń zwanych faktami prawymi.
Fakty prawne można podzielić na:
zdarzenia prawne to ta kategoria faktów prawnych, które nie zależą od woli człowieka, wynikające często z działania sił przyrody, np. urodzenie się człowieka, jego śmierć, kląska żywiołowa; z chwilą narodzin człowiek zyskuje zdolność prawną, a umierając ją traci.
zachowania (podr. Chauvin, Winczorek, Sawecki), [podr. Morawski- działania; z tej definicji będziemy korzystać] to ta kategoria faktów prawnych, które są zależne od ludzkiej woli; dzielą się one na czyny i czynności konwencjonalne;
czyny zaś możemy podzielić:
zgodne z prawem: nakazane np.: stawienie się do poboru wojskowego i dozwolone np.: znalezienie skarbu,
niedozwolone: przestępstwa np. kradzież, wykroczenia np. zniszczenie mienia, delikty prawa cywilnego np. sfałszowanie dokumentu,
czynności konwencjonalne dzielimy na:
czynności prawne podejmowane przez osoby fizyczne lub prawne, wymagające oświadczenia woli.
akty tworzenia prawa np.: wydawanie rozporządzeń przez RM
akty stosowania prawa np.: wyroki sądowe
Jako, że stosunek prawny jest bardzo złożonym zjawiskiem, jego analiza musi obejmować ustalenie:
podmiotów stosunku prawnego,
przedmiotu stosunku prawnego,
treści stosunku prawnego,
stopnia aktualizacji stosunku prawnego,
ad. 1. Podmiotami stosunku prawnego są osoby, które w nim występują jako uprawnione lub zobowiązane do określonego zachowania się wzglądem innych osób, będących uczestnikami tego samego stosunku prawnego.
prawo konstytucyjne- według prawa konstytucyjnego podmiotem stosunku jest np.: państwo reprezentowane przez organy władzy publicznej: Sejm, RM, jednostki samorządu terytorialnego i reprezentowane przez nich organy np.; rada gminy, naród jako zbiorowość obywateli,
prawo administracyjne- również wyodrębnia podmioty takie organy państwa i organy samorządu, ale dodaje jeszcze obywateli w różnych rolach np.; podatników, cudzoziemców czyli obywatele innych państw oraz instytucje określone szczególnymi przepisami takie jak np.; banki, szkoły i kościoły,
prawo karne jako podstawowy podmiot wyodrębnia państwo reprezentowane przez organ ścigania i wymiaru sprawiedliwości czyli prokuratorzy, sędziowie
prawo cywilne wyznacza zaś osoby fizyczne, osoby prawne a także ułomne osoby prawne;
OSOBA FIZYCZNA to każdy człowiek od chwili narodzin aż do śmierci. Każda osoba fizyczna ma zdolność prawną i przysługuje jej zdolność do czynności prawnych, dla osób niepełnoletnich jest ona częściowa.
OSOBA PRAWNA to twór organizacyjny powstały na podstawie i zgodnie z postanowienia Kodeksu cywilnego lub innych przepisów szczegółowych i zwykle dysponującym majątkiem; wyróżniamy tu dwa rodzaje osób prawnych: zrzeszenia i zakłady; osoby powstają w różnych trybach(rejestrowy, ustawowy, notyfikowany).
UŁOMNA OSOBA PRAWNA nie posiada osobowości prawnej w znaczeniu prawa cywilnego. Jednak na podstawie specjalnych unormowań może ona podejmować czynności prawne i uczestniczyć jako strona w postępowaniu przed sądem cywilnym. Czasem ta ułomność jest zaletą a nie wadą.
ad. 2. Przedmiotem stosunku prawnego może być:
określone zachowanie człowieka np.; zlecenie naprawy samochodu warsztatowi
przedmiot materialny (majątkowy) np.; dom stanowiący czyjąś własność
prawo podmiotowe np. prawo osobiste (uprawnienia wobec dłużnika)
lub też nieco inny podział zawarty w „ Wstępie do prawoznawstwa” Lecha Morawskiego:
rzeczy czyli przedmioty materialne
inne przedmioty materialne
przedmioty niematerialne
zachowania się
ad. 3. Na treść stosunku prawnego składają się uprawnienia i obowiązki jego podmiotów. Zwykle są one rozłożone na wszystkie podmioty stosunku prawnego, ale nie zawsze przypadają one po równo. Nie zależnie od rozłożenia uprawnień i obowiązków stron stosunku prawnego występuje między nimi zwykle treściowe powiązanie (korelacja). Polega ono na tym, że określone zachowanie jednej strony kwalifikowane jest jako jej obowiązek a jednocześnie jako przedmiot uprawnienia drugiej strony, np.; jeśli kupujący ma obowiązek zapłacenia pieniędzy za samochód, to znaczy że sprzedawca ma prawo żądać zapłaty ceny przez kupującego.
Teoretycy prawa wyróżniają wiele rodzajów stosunków prawnych. Nie zważając na różnice podmiotowe, wyróżniamy stosunki prawne ze względu na metodę regulacji prawnej.
I. Według metod regulacji prawnej (przedmiotu regulacji), wyróżniamy 3 podstawowe, modelowe typy stosunków prawnych:
stosunki cywilnoprawne
stosunki prawnoadministracyjne
stosunki pozaprawne
! Mają one szczególe cechy, przesadzają o ich powstawaniu, przebiegu i wygaśnięciu.
Ad. 1. Stosunek cywilnoprawny to stosunek prawny regulowany normami prawa cywilnego. Stosunki cywilnoprawne istnieją tylko między podmiotami prawa cywilnego czyli osoba mi fizycznymi i osobami prawnymi; nie są więc nimi relacje między podmiotami a przedmiotami tego prawa (np. stosunkiem cywilnoprawnym jest relacja kupujący-sprzedający, a nie jest nim relacja właściciel-rzecz). To czy człowiek lub organizacja może być podmiotem stosunków cywilno prawnych lub - jak to się inaczej określa - w roli podmiotu prawa cywilnego, nazywamy zdolnością prawną.
Cechy charakterystyczne stosunków cywilnoprawnych:
strony (podmioty) tych stosunków są równoprawne (równorzędne); żadna ze stron nie znajduje się w pozycji władczej wobec pozostałych,
nawiązanie stosunków jest często (choć z ważnymi wyjątkami) dobrowolne; dotyczy to zwłaszcza stosunków wynikających z zawartych umów; czasem strony mogą rozwiązać te stosunki w drodze dobrowolnie zawartego porozumienia,
przedmiot i treść stosunków, są z włączeniem sytuacji, gdy odnoszą się do normy iuris cogentis (moc wiążaca), określane swobodnie przez strony (zasada swobody umów). W przypadku innych typów stosunków cywilnoprawnych (np.; zakres prawa spadkowego), nie jest ona tak dalece idąca, a w przypadku deliktów (np.; wyrządzenia szkody) jest bardzo ograniczona,
sankcjami jakie grożą w przypadku naruszenia uprawnień lub niewykonania obowiązków z zakresu prawa cywilnego są sankcja nieważności czynności prawnej lub sankcja egzekucyjna,
II. Można je podzielić ze względu na sposób uprawnienia i zobowiązywania na:
proste, gdy jedna strona jest zobowiązana, a druga uprawniona (np. darowizna)
złożone, gdy obie strony stosunku są jednocześnie uprawnione i zobowiązane
(np.: umowa sprzedaży)
Ad. 2. Stosunek prawnoadministracyjny to stosunek prawny regulowany przez normy prawa administracyjnego. Powstaje wskutek zaistnienia przesłanek faktycznych lub określonych faktów prawnych. Ustaje z chwilą wydania przez organ administracji publicznej, wiążącego rozstrzygnięcia (pogląd dyskusyjny - zdaniem niektórych badaczy, to właśnie decyzja administracyjna kształtuje stosunek administracyjnoprawny).
Cechy charakterystyczne stosunków prawnoadminstracyjnych :
strony tych stosunków nie są równouprawnione; jako jedna ze stron występuje w nich państwo lub jednostka samorządu terytorialnego reprezentowane przez któryś z ich organów (wojewodę, ministra lub wójta).; strona ta wobec pozostałych (np.: osób fizycznych- obywateli, osób prawnych- spółek prawa handlowego ) zajmuje pozycje władczą,
nawiązanie stosunku prawnego, może być nie dobrowolne dla jednej strony (np.: obywatela), a nawet dla obu stron; wynikać ono może z jednostronnej decyzji organu władzy publicznej (np.: decyzji uwłaszczeniowej) lub z mocy samego prawa (np.: obowiązku meldunkowego); niektóre stosunki prawnoadministracyjne zawiązywane są jednak w wyniku inicjatywy obywatela np.: złożenie wniosku o wydanie dowodu osobistego,
przedmiot i treść stosunku są z reguły określane mocą norm iuris cogniscentis, a zatem nie mogą być dowolnie ustalane rzez strony,
sankcjami jakie grożą w przypadku niewykonania obowiązków (zakazów, nakazów) nałożonych na strony, są: sankcja egzekucyjna, i czasem karna; możliwa jest tez sankcja nieważności ( np.; w odniesieniu do decyzji administracyjnych),
III. Główne rodzaje stosunku administracyjnoprawnego wyróżnione na podstawie trwałości bądź celu:
Stosunek materialny - powstaje na skutek zaistnienia stanu faktycznego lub faktu prawnego, wyczerpującego zakres zastosowania norm prawa administracyjnego materialnego. Nawiązanie stosunku materialnego jest związane z nałożeniem na adresatów norm prawa materialnego, określonych w nim praw i obowiązków;
Stosunek procesowy (formalnym lub formalnoprawnym) - powstaje w wyniku zaistnienia stosunku materialnego, w momencie wszczęcia postępowania administracyjnego lub podczas trwania postępowania rozstrzygającego o kształcie (istnieniu, nieistnieniu, zmianie) stosunku materialnoprawnego. Z mocy stosunku procesowego stronom przysługują, na podstawie prawa administracyjnego procesowego, prawa i obowiązki formalne;
Stosunek egzekucyjny - jest pochodną stosunku procesowego. Jego istota polega na konieczności bezwzględnego podporządkowania się decyzji egzekucyjnej, organu administracji publicznej wydanej w celu wykonania prawa; łączy się z mniejszą lub większą dolegliwością.
Ostatnim z podziału na „metody regulacji prawnej” jest
Ad. 3. Stosunek karnoprawny. Problem stosunków karnoprawnych jest dyskusyjny. W szczególności podnosi się, że można patrzeć na ich istnienie dwojako.
1) Można je rozumieć jako więzi prawne łączące wszystkich ze wszystkimi, a polegające na powszechnym obowiązku powstrzymania się od popełniania czynów karalnych.
2) Stosunki można te ujmować również jako więzi prawne wynikające z dokonanego-już przez indywidualny skonkretyzowany co do swojej tożsamości podmiot- czynu przestępczego. W materiałach z których korzystałam rozwinięte zostało to drugie ujęcie.
Cechy charakterystyczne stosunku karnoprawnego:
a) nawiązywane są w wyniku popełnienia przez indywidualnego sprawcę czynu zabronionego przez ustawę karną,
b) stroną tego stosunku (obok przestępcy) jest państwo działające za pośrednictwem kompetentnych organów, które zajmują w stosunku karnoprawnym pozycje zwierzchnie; nie sa to zatem stosunki między równorzędnymi stronami; jednakże pewne więzi prawne łączą też dokonującego czyn przestępczy z pokrzywdzonym czyli ofiarą; uprawnienia pokrzywdzonego w wobec przestępcy określa Kodeks postępowania karnego,
c) położenie prawne stron tych stosunków wyznaczone jest przez normy o charakterze iuris cogentis,
d) sankcje mają charakter karny, a posiłkowe (w stosunkach wynikających z prawa karnego procesowego) - egzekucyjny,
IV. Stosunki prawne są też rozróżniane ze względu na liczbę podmiotów, które w nich uczestniczą. Wyróżniamy:
1. stosunki prawne dwustronne (np.; kupujący- sprzedający, małżonkowie)
2. stosunki prawne wielostronne, w których występują więcej niż dwaj uczestnicy
(np.; spółka); stosunki tego rodzaju często są otwarte na nowe podmioty, które pragną do
nich dołączyć, liczba tych podmiotów, zarówno osób fizycznych jak i prawnych- może być
z samej zasady nieograniczona (np.; spółka akcyjna) ,
V. Stosunki prawne mogą być tez wyróżnione ze względu na stopień aktualizacji. Ze względu na zaistnienie określonych faktów prawnych stosunek prawny może powstać i zmienić się zarówno pod względem podmiotowym, jak i treściowym. Wyróżnia się:
1. stosunki dwustronnie zindywidualizowane czyli takie, w których mamy wskazany indywidualnie przez tożsamość (nazwisko, imię itd.) podmiot stosunku (np.; pożyczkodawca- pożyczkobiorca); stosunki dwustronnie zindywidualizowane mogą, powstać, ustać lub zmienić się nie tylko w wyniku działań wzajemnych (np.; zawarcie umowy), ale teżi jednostronnej czynności prawnej (np.; wypowiedzenie umowy),
2. stosunki jednostronnie zindywidualizowane, w tego typu stosunkach tylko jedna strona jest wskazana co do tożsamości, inne podmioty (w nieustalonej liczbie) występują anonimowo; przykładem takiego stosunku jest stosunek własności- znany właściciel, ma obowiązki i uprawnienia, natomiast wszyscy inni maja prawa i obowiązki wobec właściciela; właściciel może korzystać z przedmiotu własności (np.: ciągnąć dochody), ale czyniąc to nie powinien być uciążliwy dla otoczenia; wszyscy sa zaś uprawnienia do nie utrudniania właścicielowi wykonywania jego uprawnień i nienaruszania własności.
3. stosunki obustronnie niezindywidualizowane, w tym zaś stosunku prawnym żaden podmiot nie jest znany co do tożsamości; wszyscy adresaci pewnych norm wobec wszystkich mają wskazane w nich uprawnienia i obowiązki; przykładem może tu być ciążący na wszystkich podmiotach konstytucyjny obowiązek przestrzegania prawa, w stosunkach wzajemnych między tymi podmiotami,
! Należy zaznaczyć jednak, iż niektórzy autorzy negują zasadność określania takich relacji pomiędzy ludźmi
VI. Wśród stosunków prawych często wyróżnia się też stosunki typu koordynacyjnego (zobowiązaniowe) i stosunki typu subordynacyjnego (podległości kompetencji).
1. Stosunki zobowiązaniowe są charakterystyczne dla prawa prywatnego, cechuje je równorzędność podmiotów (zobowiązanego i uprawnionego), podmioty mają - w zasadzie - swobodę co do złożenia oświadczeń woli i co do ich treści. Nawiązanie stosunku jest więc dobrowolne, przepisy prawna zaś dotyczące relacji tego typu mają głównie charakter iuris dispositivi (względnie obowiązujące). Taki charakter mają stosunki wynikające na przykład z umów zastawu, pożyczki czy umowy o dzieło.
2. Stosunki podległości kompetencji są charakterystyczne dla prawa publicznego i cechują je to, że jeden z podmiotów (wyposażony w kompetencje) ma pozycję nadrzędną w stosunku do drugiego (podporządkowanego owej kompetencji) i może kształtować jego sytuację prawną. Podmiot podległy ma obowiązek podporządkowywać się decyzji podmiotu nadrzędnego (na przykład decyzji stosowania prawa). Przepisy prywatne dotyczące relacji tego typu mają charakter iuris cogentis (bezwzględnie wiążące). Stosunek podległości kompetencji zachodzi między organem władzy publicznej (na przykład wojewoda, minister, organ ścigania, prokurator, sąd) a jednostką lub jej organizacją (na przykład stowarzyszeniem). Stosunki prawne mają specyfikację w różnych gałęziach prawa. Na przykład, z prawa postępowania wynikają różne złożone konfiguracje, jakie łączą podmioty prawa w zależności od interesów uczestników postępowania, celów, do jakich dążą, oraz fazy stosowania i wykonywania prawa.
VII. Jolanta Jabłońska- Bonca, w swej książce „Wstęp do nauk prawnych” wyznacza jeszcze podział ze względu na zachowania podmiotu. Według niego możemy podzielić stosunki prawne na takie, do których podmiot może być obowiązany albo uprawniony. Zachowania stron mogą przybrać formę aktywną (czynienie) lub pasywną (nieczynienie). Przez to możemy wyróżnić stosunki prawne w których:
przedmiotem uprawnienia i obowiązku jest czynienie
przedmiotem obowiązku jest czynienie, a przedmiotem uprawnienia jest nieczynienie
przedmiotem obowiązku jest nieczynienie, a przedmiotem uprawnienia jest czynienie
przedmiotem uprawnienia i obowiązku jest nieczynienie
! Literatura zawiera również poglądy, iż przedmiotem stosunku prawnego są rzeczy materialne i niematerialne albo rzeczy i zachowania.
Podsumowując, pojęcie stosunku prawnego jest istotne dla szczegółowych nauk prawnych, których zainteresowania dotyczą współzależności sytuacji prawnej określonych podmiotów. Konstrukcja stosunku prawnego znajduje zastosowanie zwłaszcza w naukach prawa: cywilnego, handlowego, prawa pracy, prawa administracyjnego, w naukach o gałęziach prawa procesowego, w nauce prawa międzynarodowego publicznego. Są jednak i takie nauki prawne, w których operuje się pojęciem podmiot prawa, uprawnienie i obowiązek, lecz nie wprowadza się określenia „stosunek prawny” np.; nauka prawa konstytucyjnego.
Bibliografia:
„Wstęp do prawoznawstwa”, L. Morawski, wyd. Tonik, 2006
„Wstęp do prawoznawstwa”, T. Chauvin, T. Sawecki, P. Winczorek , wyd. C.H. Beck, 2009
„Wstęp do nauk prawnych” J. Jabłońska- Bonca, Poznań 1994,