W myśl marksizmu ideologia to tyle co „fałszywa świadomość” . ideologia w naszym przekonaniu może zawierać przekonania prawdziwe. Jednakże instrumentalna, legitymizująca rola ideologii sprawia, że jest ona szczególnie podatna na wszelkie patologiczne formy myślenia - stereotypy, przesądy, idealizacje, konfabulacje.
Świadomość społeczna należy do nadbudowy. Nadbudowa jest konsekwencją bazy, ale posiada swoje indywidualne cechy, jako sfera życia społecznego. Świadomość jest określona przede wszystkim przez stosunki produkcji w społeczeństwie, ale nie zmienia się tak szybko jak one. Świadomość przejawia się w kulturze, sztuce, religii, które nie zmieniają się zbyt szybko. W świadomości odbijają się również warunki historyczne. Świadomość jest wyrazem określonego momentu. Świadomość jest też uwarunkowana klasowo. Świadomość całego społeczeństwa jest odbiciem stosunków klasowych w społeczeństwie. Klasa panująca posiada stosunki produkcji i potrafi do pewnego stopnia panować nad świadomością innych klas, częściowo narzucając swoją.
Świadomość fałszywa (2 ujęcia):
*Taka, która nie właściwie rozpoznaje miejsce określonej grupy w procesie historycznym (ideologie czyli niewłaściwe przekonania na temat rzeczywistości). Każda klasa posiada swoją ideologię. Klasy tworzą uzasadnienia swoich interesów daleko wybiegające poza sferę ekonomiczną
*Nieumiejętność rozpoznania swojego w strukturze klasowej społeczeństwa (klasa w sobie czyli obiektywna - obserwowalna z zewnątrz i klasa dla siebie czyli obiektywna i subiektywna - obserwowalna z zewnątrz, a jej członkowie mają świadomość przynależności do niej)
ŚWIADOMOSC FAŁSZYWA - błędny obraz rzeczywistości , który się powiela może być świadomość fałszywa epoki - przekonanie społeczności że stosunki kapitalistów są najlepsze - świadomość fałszywa klasy - jedna masa wywyższa się ponad drugą świadomość fałszywa teorii - najważniejszą jednostką jest prawo.
Fetyszyzm towarowy jest przykładem tego, co Marks i Engels nazywali fałszywą świadomością, co jest ściśle związane z ich pojęciem ideologii. Pod pojęciem ideologii rozumieją oni zespół idei, które odzwierciedlają interesy danej klasy społecznej na danym etapie rozwoju historycznego, a są prezentowane jako wieczne i uniwersalne.
Marks i Engels zauważyli ważną funkcję społeczną i polityczną, które spełniają ideologie. ich zdaniem klasa społeczna, która kontroluje społeczna środki produkcji, kontroluje również powstawanie ideologii (co powoduje, że klasy podporządkowane wyznają idee sprzeczne z ich interesami). Dlatego nawet fałszywe idee odzwierciedlają stosunki społeczno-polityczne. Przykład marksowskiej analizy idei znajduje się w jego przyczynach do krytyki Heglowskiej filozofii prawa: „cierpienie religijne jest jednocześnie wyrazem rzeczywistego cierpienia i protestem przeciw niemu. Religia jest ulgą dla udręczonego stworzenia, sercem w świecie pozbawionym serca i duszą pośród bezdusznych warunków. Religia jest opium dla ludu.”