Zagadnienia na kolokwium końcowe:
I. Z nauki o przestępstwie:
Pojęcie i struktura przestępstwa-
Przestępstwem jest czyn człowieka zabroniony przez ustawę pod groźbą kary jako zbrodnia lub występek, bezprawny, zawiniony i społecznie szkodliwy w stopniu wyższym niż znikomy.
a) czyn człowieka - osoby fizyczne nie prawne! ( wyjątek - wprowadzono z ustawą o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary); musi być zależny od woli człowieka , czyn musi być kierowany jego wolą, nie jest czynem zachowanie się człowieka pod wpływem przymusu bezwzględnego ( vis absoluta), któremu nie mógł się oprzeć i wobec tego nie było ono sterowane jego wolą; nie zawsze osoba popełniająca czyn poniesie odpowiedzialność karną, wykluczenie wówczas nie będzie spowodowane brakiem czynu lecz działaniem w stanie wyższej konieczności ( art. 26 kk), z pojęcia czynu wyklucza się odruchy bezwarunkowe; gdy zaniechanie nie jest zależne od jego woli
b) czyn zabroniony- odpowiada opisowi ustawowemu określonego typu przestępstwa, składa się z ustawowych znamion przestępstwa, a których występowanie w czynie sprawcy musi być stwierdzone, by można było przypisać mu popełnienie określonego typu przestępstwa;
Znamiona opisowe- te, których stwierdzenie nie wymaga stosowania ocen, a ich zakres znaczeniowy jest stosunkowo wyraźny; przykładowe znamiona: pieniądz, uderza, w postępowaniu sądowym
Znamiona ocenne- wymagają przy ustalaniu ich występowania w czynie posługiwania się różnego rodzaju ocenami, należą do nich znamiona takie jak: istotne zeszpecenie, mienie w wielkich rozmiarach , pornograficzne, uporczywie; zakres ustanawianego przez dany przepis jest mniej wyraźny ; ustawodawca powinien wszędzie, gdzie jest to możliwe preferować znamiona opisowe
c) bezprawność czynu -
-przestępstwa nieumyślne- nieumyślność wyklucza powołanie się na prawny charakter działania w wyżej wskazanym rozumieniu, są to przestępstwa z nieostrożności ( jako nieumyślne może być ocenione tylko takie wypełnienie znamion przestępstwa, które było rezultatem nieostrożnego zachowania się sprawcy - art.9 par 2.kk o niezachowaniu ostrożności wymaganej w danych okolicznościach); ocena czy zachowanie sprawcy mieściło się w ramach wymaganych standardów ostrożności dokonywana jest w oparciu o obowiązujące reguły postępowania w danej sferze życia społecznego; ustalenie że jakiś społecznie negatywny skutek nastąpił mimo zachowania wymaganej w sytuacji ostrożności, prowadzi do stwierdzenia, że nie miało tu miejsca popełnienie przestępstwa nieumyślnego, niektóre sytuacje wykluczenia przestępstwa nieumyślnego związane z zachowaniem zasad ostrożności zostały stypizowane i nazwane w ramach katalogu okoliczności wyłączających odpowiedzialność karną; dotyczy to tzw. Ryzyka sportowego, przy którym działanie „sprawcy” zgodne ma być z regułami uprawiania danej dyscypliny sportowej
c) wina -
w prawie karnym materialnym jest personalną ( a więc zaadresowaną do konkretnej osoby) zarzucalności popełnionego czynu. Granice tej zarzucalności określa ustawa, ustanawiając przesłanki winy i wskazując okoliczności wyłączające winę.
Zgodnie z art. 1 § 3 KK „Nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie można mu przypisać winy w czasie czynu”. Tak więc przestępstwem jest tylko czyn zawiniony.
Wina zachodzi wtedy, gdy możemy sprawcy postawić zarzut popełnienia danego czynu zabronionego.
W prawie karnym materialnym to szerokie pojęcie winy uległo zawężeniu wskutek wyodrębnienia przy analizowaniu kwestii przesłanek odpowiedzialności karnej takich pojęć jak: czyn, związek przyczynowy, wypełnienie przez sprawcę znamion przestępstwa i bezprawność.
Główną przesłanką winy jest tzw. strona podmiotowa przestępstwa określona w art. 9 KK, tzn. zamiar popełnienia przestępstwa ( przy przestępstwach umyślnych) albo lekkomyślność lub niedbalstwo (przy przestępstwach nieumyślnych). Wskazane w art. 9 KK postacie strony podmiotowej przestępstwa nazywa się często „formami winy”.
Konieczne jest ustalenie, że chodzi o osobę zdolną do ponoszenia winy, tzn. osobę która osiągnęła określony wiek.
Istnieje szereg przesłanek negatywnych, czyli okoliczności wyłączających winę. Są to: niepoczytalność sprawcy (art. 31 KK), błąd (art. 28-30 KK), działanie na rozkaz (art. 318 KK), stan wyższej konieczności (art. 24 § 2 KK).
Brak którejkolwiek z przesłanek pozytywnych lub występowanie przesłanki negatywnej powoduje, że osobie która popełniła dany czyn, nie można zrobić z powodu jego popełnienia zarzutu.
Wina - w prawie karnym materialnym jest personalną ( a więc zaadresowaną do konkretnej osoby) zarzucalności popełnionego czynu. Granice tej zarzucalności określa ustawa, ustanawiając przesłanki winy i wskazując okoliczności wyłączające winę.
Kwestią sporną w nauce prawa karnego są tzw. teorie winy, zajmujące się rozważaniami na temat istoty winy. Teorie te można podzielić ogólnie na psychologiczne i normatywne.
Psychologiczna teoria winy - utożsamia winę ze stroną podmiotową (umyślnością lub nieumyślnością) przestępstwa. Wina jest więc, według tej teorii określonym w ustawie stosunkiem psychicznym sprawcy do czynu zabronionego.
Normatywna teoria winy - wypracowana w niemieckiej nauce prawa karnego, za istotę winy uważa osobistą zarzucalność popełnionego czynu.
d) społeczna szkodliwość-
Pojęcie społecznej szkodliwości czynu w polskim prawie karnym pełni różne role. Jako podstawowe kryterium kryminalizacji powinno być wskazówką dla ustawodawcy przy stanowieniu nowych lub rezygnacji z istniejących typów przestępstw.
Zakładamy więc, że typy zachowań opisane przesz ustawodawcę jako przestępstwa są zachowaniami społecznie szkodliwymi, tzn. że konkretne czyny odpowiadające tym opisom ustawowym powodują naruszenie lub zagrożenie określonego dobra prawnego (np. własności czy wolności).
W konkretnym przypadku czyn zabroniony przez ustawę karną może nie być społecznie szkodliwy lub być społecznie szkodliwy w stopniu tak minimalnym, że nie zasługuje na potraktowanie go jako przestępstwa - w takiej sytuacji czyn konkretny, mimo że formalnie narusza przepis karny, nie jest przestępstwem
Materialne definicje przestępstwa- uznanie społecznej szkodliwości za element definicji przestępstwa, a więc wymaganie by konkretny czyn nie tylko wypełniał znamiona przestępstwa, lecz również wykazywał pewne cechy, które był powodem uznania takich czynów za przestępstwo przez ustawę
Formalne definicje przestępstwa- czyn zabroniony przez ustawę
Termin „społeczna szkodliwość czynu” zastąpił termin „społeczne niebezpieczeństwo czynu”
Struktura przestępstwa:
- najważniejsze elementy przestępstwa :
a) podmiot przestępstwa-
-wiek sprawcy- wg polskiego prawa karnego podmiotem przestępstwa może być tylko osoba fizyczna, która ukończyła w chwili popełnienia czynu 17 lat (Założenie umowne); czynów popełnianych przez osoby nieletnie, nie nazywa się przestępcami, wówczas nie podlegają odpowiedzialności karnej, lecz stosuje się wobec niej środki przewidziane w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich, granica wieku przewidziana w ustawie (17 r. ż.) ma dwa wyjątki:
1)- przestępstwo popełnione przez osobę, która ukończyła 15 r. ż. - (uregulowanie to opiera się na założeniu, iż rozwój intelektualny i moralny jednostki przebiega w sposób zindywidualizowany) muszą być spełnione warunki, właściwości sprawcy, okoliczności sprawy oraz gdy poprzednio stosowane środki poprawcze okazały się bezskuteczne:
+zamach na życie Prezydenta RP
+zabójstwo umyślne zwykłe lub morderstwo
+umyślne spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu typu podstawowego i typu kwalifikowanego
+umyślne spowodowanie niebezpieczeństwa powszechnego
+porwanie samolotu lub statku typu podstawowego i typu kwalifikowanego
+umyślne spowodowanie katastrofy w komunikacji typu podstawowego i kwalifikowanego
+zgwałcenie zbiorowe
+wzięcie zakładników typu podstawowego i kwalifikowanego
+rozbój
+popełnienie czynu w sposób szczególnie drastyczne
2) - potraktowanie dorosłego sprawcy w wieku od 17 do 18 lat jak nieletniego- odnosi się tylko do sprawcy występku, wobec którego można zamiast kary zastosować tylko środki poprawcze lub wychowawcze, jeżeli przemawiają za tym okoliczności sprawy, a także stopień rozwoju oraz właściwości i warunki osobiste sprawcy
-nieletni- uregulowane w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich ( w sprawach za wykroczenia i czynach o znamionach przestępstwa oraz u których stwierdzono objawy demoralizacji), w ustawie termin „nieletni”jest używany w 3 znaczeniach:
1) osoby do lat 18, wobec których stosuje się środki wychowawcze w związku z ich demoralizacją
2) osoby pomiędzy 13 a 17 r. ż., wobec których toczy się postępowanie o czyny karalne wypełniające znamiona przestępstw lub niektórych wykroczeń
3) osoby, wobec których wykonuje się orzeczone środki wychowawcze lub poprawcze, określane są przez ustawę jako nieletni do czasu ukończenia 21 r. ż.
W sprawach nieletnich należy się kierować przede wszystkim ich dobrem, dążąc do korzystnych zmian w ich osobowości i zachowaniu, zasadą jest stosowanie wobec nieletnich środków wychowawczych i wychowawczo-leczniczych takich jak:
+upomnienie
+zobowiązanie do określonego postępowania ( np. podjęcia nauki)
+ nadzór odpowiedzialny rodziców lub opiekuna
+nadzór kuratora
+umieszczenie w rodzinie zastępczej, młodzieżowym ośrodku wychowawczym, w młodzieżowym ośrodku socjoterapii albo ośrodku szkolno-wychowawczym
+środkiem leczniczo-wychowawczym jest umieszczenie nieletniego w szpitalu psychiatrycznym lub innym odpowiednim zakładzie leczniczym; stosuje się go w razie stwierdzenia u nieletniego, który popełnił czyn karalny, niedorozwoju umysłowego, choroby psychicznej lub innego zakłócenia czynności psychicznych bądź nałogowego nadużywania alkoholu albo innych środków w celu wprawienia się w stan odurzenia; jeśli nieletni wymaga jedynie opieki wychowawczej, sąd może orzec umieszczenie go w młodzieżowym ośrodku wychowawczym lub w młodzieżowym ośrodku socjoterapii, a jeśli jest upośledzony umysłowo w stopniu głębokim- w domu pomocy społecznej
+umieszczenie w zakładzie poprawczym- zastosować można jedynie w ramach popełnienia przez nieletniego między 13 a 17 r. ż. Czynu wypełniającego znamiona przestępstwa, jeżeli jednocześnie zachodzi wysoki stopień jego demoralizacji oraz przemawiają za tym okoliczności i charakter czynu oraz nieskuteczność lub przewidywana nieskuteczność innych środków
-młodociany- taki, który nie ukończył 21 r. ż. W chwili czynu ani 24 lat w chwili orzekania w I instancji; jest to szczególna kategoria sprawcy dorosłego, który w związku ze swoim wiekiem traktowany jest w szeregu sytuacji odmiennie niż inni sprawcy; przy wymierzaniu kary młodocianemu kładzie się nacisk na cele wychowawcze; szersze są również w tym przypadku możliwości nadzwyczajnego złagodzenia kary
-przestępstwa indywidualne i przestępstwa powszechne-
a) przestępstwa powszechne- podmiotem może być każda osoba odpowiadająca ogólnym cechom podmiotu przestępstwa (np. osoba fizyczna, która osiągnęła określony wiek)
b) przestępstwa indywidualne- w opisie ustawowym znamię podmiotu określone jest przez użycie pewnej dodatkowej cechy (np. żołnierz, funkcjonariusz publiczny), powoduje to, że sprawcami tych przestępstw mogą być tylko osoby mające taką cechę
+indywidualne właściwe- takie, przy których szczególna cecha podmiotu decyduje o bycie przestępstwa, brak tej cechy powoduje brak przestępstwa (np. odmowa wykonania rozkazu, łapownictwo bierne)
+indywidualne niewłaściwe- szczególna cecha podmiotu nie decyduje o bycie przestępstwa, lecz o stworzeniu jego typu kwalifikowanego lub uprzywilejowanego; brak tej cechy nie powoduje wyłączenia przestępczości czynu, lecz tylko jego wyższą lub niższą karalność ( np. przestępstwo dzieciobójstwa, którego może dopuścić się tylko matka- jeśli czynu opisanego dopuści się współsprawca, inna osoba, to poniesie ona odpowiedzialność na podstawie art. surowszego); problem stanowi kwestia odpowiedzialności za podżeganie i pomocnictwo od przestępstw indywidualnych
b) strona przedmiotowa
Elementy:
-czyn(zachowanie się) podmiotu- opisywane jest w ustawie przy pomocy tzw. Znamienia czasownikowego
-skutek czynu- występuje tylko przy przestępstwach materialnych
-czas i miejsce czynu- na terytorium RP, czas- np. po wyznaczeniu do służby; jednak zazwyczaj nie należą do znamion przestępstwa, są to okoliczności dla bytu przestępstwa obojętne
-sytuację, w jakiej czyn popełniono- np. będąc pozbawionym wolności
-sposób popełnienia i przedmiot wykonawczy czynu- np. przemocą, groźbą
c) strona podmiotowa
d) przedmiot przestępstwa
Czyny zabronione; klasyfikacje, problematyka gwaranta;
czyn zabroniony- odpowiada opisowi ustawowemu określonego typu przestępstwa, składa się z ustawowych znamion przestępstwa, a których występowanie w czynie sprawcy musi być stwierdzone, by można było przypisać mu popełnienie określonego typu przestępstwa;
Znamiona opisowe- te, których stwierdzenie nie wymaga stosowania ocen, a ich zakres znaczeniowy jest stosunkowo wyraźny; przykładowe znamiona: pieniądz, uderza, w postępowaniu sądowym
Znamiona ocenne- wymagają przy ustalaniu ich występowania w czynie posługiwania się różnego rodzaju ocenami, należą do nich znamiona takie jak: istotne zeszpecenie, mienie w wielkich rozmiarach , pornograficzne, uporczywie; zakres ustanawianego przez dany przepis jest mniej wyraźny ; ustawodawca powinien wszędzie, gdzie jest to możliwe preferować znamiona opisowe
Klasyfikacje-
Prawna jedność czynu; pozorny i realny zbieg przepisów; pozorny i realny zbieg przestępstw;
Znamiona czynu zabronionego;
Związek przyczynowy;
Bezprawność i kontratypy;
Społeczna szkodliwość czynu;
Wina i okoliczności wyłączające winę;
Błędy kodeksowe;
Formy stadialne i zjawiskowe;
Prawo karne międzynarodowe i międzyczasowe;
Definicje z art. 115 k.k.
II. Z nauki o karze:
rodzaje kar i zasady ich wymiaru
rodzaje środków karnych i zasady ich wymiaru
dyrektywy wymiaru kary
nadzwyczajny wymiar kary (nadzwyczajne złagodzenie i obostrzenie kary)
środki probacyjne
środki zabezpieczające
przedawnienie ścigania i wykonania kary
zatarcie
III. Z części szczególnej - typy czynów zabronionych ze szczególnym uwzględnieniem rozdziałów:
XIX - Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu
XX - Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu
XXI - Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu komunikacji
XXIII - Przestępstwa przeciwko wolności
XXV - Przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności
XXVI - Przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece
XXVII - Przestępstwa przeciwko czci i nietykalności cielesnej
XXIX - Przestępstwa przeciwko działalności instytucji państwowych i samorządu terytorialnego
XXX - Przestępstwa przeciwko wymiarowi sprawiedliwości
XXXIV - Przestępstwa przeciwko wiarygodności dokumentów
XXXV - Przestępstwa przeciwko mieniu
XXXVII - Przestępstwa przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi