Odrodzenie- tło epoki. Przedstawiciele
1. Narodziny renesansu.
Termin „renesans” określający epokę historyczno- literacką wprowadził niemiecki uczony Jakob Burckhardt w XIX wieku w dziele pt. „Kultura Odrodzenia we Włoszech”. Dość wyraźnie zestawił ze sobą epokę odrodzenia i średniowiecze, jako przeciwstawne sobie. Sądził, że błędem wieków średnich było zaniedbanie kultury antycznej. Poszukiwał też przyczyn, dla których zapomnianą wcześniej opoką zainteresowali się ludzie renesansu. Nie jest chyba możliwe omówienie wszystkich powodów. Najważniejszymi niewątpliwie jest rozwój humanizmu, reformacji, a także odnalezienie nowych lądów i rozwój drukarstwa.
Główne hasła epoki: reformacja i humanizm.
Konsekwencją osłabienia i rozbicia władzy papieża, a także jego sporu z cesarzem Karolem V była reformacja. To nowy nurt wynikający z niezadowolenia postępowaniem kleru. Owocne w skutki okazało się wystąpienie Marcina Lutra, który protestując przeciwko odpustom, mającym odkupić ludzkie grzechy za pieniądze, wywiesił na drzwiach kościoła w Wittenberdze 95 swoich tez. Doprowadziły one do wielu zmian m.in. do korzystania z „Biblii” w językach narodowych, a w dalszej perspektywie do powstania wyznania ewangelickiego i protestanckiego. Jeszcze bardziej radykalny okazał się Jan Kalwin, który wprowadził surowe obyczaje w Genewie. We Francji król Henryk IV był wobec innowierców tolerancyjny. W Polsce natomiast reformacja miała bardzo łagodny przebieg i nie doszło do wojen religijnych.
Ośrodkiem drugiego ważnego prądu epoki- humanizmu stały się miasta włoskie, Wenecja, Florencja, Mediolan, które znacznie wzbogaciły się, korzystając z opuszczenia przez papieża Rzymu. Odtąd panowali tam humaniści, którzy sprawowali pieczę nad sztuką i życiem umysłowym. Przewodnia idea humanizmu stawiała w centrum człowieka, jego potrzeby życia doczesnego i potrzebę ciągłego rozwoju. Dlatego też niezmiernie ważne stało się rozwijanie studiów nad kulturą grecką i rzymską.
2.Postacie, które nadały kształt epoce odrodzenia.
Był Leonardo da Vinci najznakomitszym humanistą ze względu na swoje wszechstronne zainteresowania: medycyna, astrologia, matematyką, malarstwo to tylko niektóre z nich. Stworzył najwybitniejsze obrazy w historii sztuki m.in. Mona Lisę, Damę z Gronostajem, Madonnę w Grocie skalistej. Uznawany jest za wybitnego eksperta w portretowaniu mimiki ludzkiej twarzy.
Michała Anioła Buonarottiego uważa się za rzeźbiarza, który miał niezwykłe poczucie smaku i harmonii, toteż jego rzeźby Mojżesza, Dawida, czy Stworzenia Adama przedstawiają idealne proporcje ciała. Jego zasługą są też freski w Bazylice św. Piotra w Rzymie.
Natchnieniem Rafaela Santi były uroki kobiet, je więc malował najchętniej. Znane są jego Madonny: Madonna w zieleni, Madonna Sykstyńska. Santi ma swój wkład w pracach przy Bazylice św. Piotra.
U Michela Montaigne'a pojawia się wyrażenie „ ludzkie przywary ludzkie noś”. To zwrot z literatury antycznej. Montaigne odstawał się znacznie od innych humanistów odrodzenia. Dzieło jego życia „Próby” są na to dowodem. Chciał wprowadzić zmiany do edukacji. Sądził, że ludzie muszą ciężko pracować, bo sama nauka nie wystarcza w życiu. Nie ufał możliwością ludzkiego rozumu.
Za najwybitniejszego dramaturga uważa się Williama Szekspira. Nadał koloryt Anglii za panowania Elżbiety I. Choć tworzył w renesansie, jego uznają romantycy za swojego prekursora. Jest autorem znakomitych dramatów: „Romeo i Julia”, „Hamlet”, „Makbet”, „Otello”, „Ryszard III”. Jego sztuki były i są chętnie wystawiane, ponieważ poruszają wielkie problemy, a ich bohaterowie indywidualistami.
3. Andrzej Frycz Modrzewski jako osobowość polskiego renesansu.
Twórczość Modrzejewskiego, jako pierwszego polskiego publicysty jest oczywiście ściśle związana ze sferą publiczną, społeczną, religijną i polityczną życia. Jego życie oddaje ducha epoki. Uczył się na Akademii Krakowskiej, był kanclerzem arcybiskupa Jana Łaskiego, swojego mecenasa. Studiował też w Wittenberdze, gdzie poznał Lutra. Podróżował Bazylei, Strasburga, Lipska, Frankfurtu i Paryża. Jego osiągnięciem jest próba zaszczepienia idei renesansu europejskiego na ziemiach polskich. Jego najwybitniejsze dzieło „O poprawie Rzeczpospolitej” prezentuje projekty zmian, jakie chce wprowadzić Frycz. Dotyczą obyczajów, prawa, sposobu prowadzenia wojny, organizacji Kościoła i szkół.
4. Mikołaj Rej- rysy jego warsztatu pisarskiego i dorobek artystyczny poety.
Swoją pracą pisarza i poety potwierdza Rej swoje przekonanie, którym pozostawał wierny. Stworzył literacki obraz ziemianina, człowieka wiodącego spokojne życie na wsi („ Żywot człowieka poczciwego”). Największą wagą przywiązywał do spełnienia, jakie daje stateczne domostwo, rodzina. Określał jak należy wychować dzieci (nie należy zwracać zbytniej uwagi na edukację książkową). Nie uważał, że twórczość poetycka jest czymś doniosłym, traktującym o wzniosłych tematach. Wręcz przeciwnie- powinna nawiązywać do realiów życia. Dlatego w swoich utworach pisze Rej o ludziach, ich przywarach, często krytykując i żartując z nich („ Krótka rozprawa”, „Figliki”). Rej stanął po stronie reformacji, był kalwinem.
5. Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem” Mikołaja Reja.
Utwór ten przedstawia krytyczne spojrzenie na społeczne, polityczne i obyczajowe relacje między trzema odrębnymi, jak się okazuje. stanami. Rej barwnie prezentuje kler, szlachtę i chłopstwo, poprzez dialogi, które prowadzą osoby, pochodzące z tych grup społecznych. Karykaturalne miejscami są opisy zachowania owych postaci, ale niezwykle trafne są spostrzeżenia Reja, co do słabych stron bohaterów. Jest to dla poety znakomity pretekst do niezbyt chwalebnej oceny Polaków, którą zawiera się w słowach:
"Ksiądz wini Pana, Pan Księdza
a nam prostym, zewsząd nędza."
6. „Żywot człowieka poczciwego” Mikołaja Reja- jako wzór idealnego gospodarza.
Tak wyobrażał sobie Rej życie na wsi, tak z resztą sam próbował żyć. Utwór ten jest opisuje, jak pracuje i spędza czas szlachcic- ziemianin. Jego żywot jest nad wyraz spokojny, ustabilizowany, wypełniony wartościami, godnymi poszanowania. Należą do nich poważanie dla ziemi, miłość do natury i życie w zgodzie z nią. Człowiek, o którym pisze Rej jest też patriotą, któremu nie obce jest zainteresowanie sprawami całego społeczeństwa. To wszystko pozwala odnaleźć mu głębie i radość istnienia.
7. O „Fraszkach” Jana Kochanowskiego.
Do języka polskiego wprowadził ten termin właśnie Kochanowski. Jest to niedługi utwór wierszowany. Często bywa żartobliwy, dowcipny i może przyjąć formę epigramatyczną. Poeta z Czarnolasu wydał pierwszy ich tom w 1584 roku. Z renesansowych poetów utwory o podobnym charakterze pisał Mikołaj Rej, ale to Kochanowski ustalił obowiązujący wzór budowy fraszki.
Jedną z ciekawszych w swej budowie fraszek są „Raki”, które czyta się na dwa sposoby- do przodu i do tyłu, w zależności od tego dwojako można interpretować utwór.
Fraszka o charakterze politycznym „Na sokalskie mogiły” nawiązuje do bitwy polsko- tatarskiej pod Sokalem z 1519 roku. Polacy przegrali , ale ich ofiara złożona na chwałę ojczyzny, przynosi zaszczyt i sławę. Kochanowski składa im tym samym hołd, docenia ich męstwo:
" Taką śmierć mógłbyś sam
drogo zapłacić."
Są też fraszki o charakterze erotycznym, jak np. „O miłości”. Jest to refleksja na temat miłości, która jest nieodzownym składnikiem naszego ziemskiego życia.
Program fraszek przedstawia Kochanowski w utworze „Do fraszek”. Poeta zakłada sobie, że jego utwory nie będą zawierały złośliwych uwag na temat ludzi, tylko konstruktywne uwagi; pochwały, ale bez przesady.
Każda zwrotka „Do dziewki”, kończy się żartem, który można odbierać dwuznacznie. W owej dziewczynie kocha się podmiot liryczny:
" Jakoby Słońce zaszło kiedy nie ma Ciebie
A z tobą i w pół nocy zda się dzień na niebie.”
Fraszka „Na most warszawki” miała uświetniać zakończenie budowy mostu na Wiśle w 1573, którego pomysłodawcą był Zygmunt August.
Fraszką autobiograficzną jest tekst „Na dom w Czarnolesie”. Jest to prośba poety skierowany do Boga. Poeta za najważniejsze uważa dobre samopoczucie, zdrowie, życie wśród przyjaznych ludzi, to uznaje za prawdziwe szczęście i cel bytności na Ziemi.
8. „Pieśni” Jana Kochanowskiego- cechy gatunkowe
Pieśń to jeden z najstarszych gatunków lirycznych, bo pochodzący ze starożytności. Występuje w twórczości Horacego.
Kochanowski nie nadawał tytułów swoim pieśnią, ale numerował je liczbami rzymskimi. Nie można właściwie mówić o jednorodności formalnej tych utworów u czarnoleskiego poety. Wszystkie jednak podzielone są na strofy. Tematy i charakter „Pieśni” są niezwykle zróżnicowane.
9. „Treny” jako kolejny gatunek zaczerpnięty ze starożytności.
Tren to gatunek należący do poezji żałobnej (czyli funeralnej). Jego tematem jest pochwała osoby, wspomnienie jej czynów, opis jej zalet, a także ubolewanie nad stratą zmarłej osoby. Na końcu znajdowała się manifestacja, i swego rodzaju oczyszczenie, spokój. Konstrukcja była przemyślana.
„Treny” Kochanowskiego są niezwykle kunsztowne. Stanowią cykl dziewiętnastu utworów, o przemyślanej budowie i zamierzonej kolejności. Poświęcone są zmarłej córeczce poety- Urszulce, której śmierć zburzyła całkowicie renesansowy światopogląd Kochanowskiego. Niektóre z trenów opisują Urszulkę i jej krótkie życie, zabawy, radość, a inne są bardziej filozoficznymi rozważaniami i próbą uporządkowania świata na nowo. To właśnie te ostatnie treny są piękne i wymowne. Zostaje w nich przewartościowana filozofia, zamiast niej pojawia się spokój i pogodzenie z życiem.
10. Geneza i odwołania „Odprawy posłów greckich” Jana Kochanowskiego.
Kochanowski napisał „Odprawę posłów greckich” najdoskonalszą i jedyną zresztą tragedię renesansu. Ściśle nawiązywał do wzorów antycznych, zachowując jednak pewne odstępstwa. Temat utworu w całości pochodzi z mitologii.
Tragedie tą przeniesiono na scenę w 1578 pod Warszawą. Miała towarzyszyć uroczystością weselnym kanclerza Jana Zamojskiego i Krystyny Radziwiłłówny.
Jedną ze scen jest relacja Posła z narady Trojan, którzy mieli przesądzić o dalszych losach Heleny. Pytanie brzmiało: czy porwana Helena wraca z przybyłymi po nią posłami, czy nie? Część radzących popiera Antenora, który chce polubownie rozwiązać problem oddając Helenę. Wie, że tragiczne mogą być skutki odmowy, a nie chce ryzykować wybuchem wojny. Odwrotnie myśli Aleksander, sprawca całego zamieszania. Nie zważa na konsekwencje swojego czynu, nie liczy się ze zdaniem starszych do siebie, posuwa się nawet do nieuczciwości. Postacie te prezentują dwie, biegunowo różne racje- patriotyzm i egoizm.
Tragedię możemy interpretować na dwóch poziomach. Pierwszy z nich odnosi się bezpośrednio do treści utworu, w którym Kochanowski ukazuje nam kilka typów postaci, skompromitowanego politycznie Iketaona, niezdecydowanego króla Priama, nieodpowiedzialnego Aleksandra oraz godnego naśladowania Antenora.
Drugi poziom, bardziej metaforyczny komentuje ówczesną politykę i położenie Polski, jest ostrzeżeniem dla XVI- wiecznych możnych, którzy nie zawsze działają z rozwagą.
11. Wpływ myśli Jana Kochanowskiego na polski renesans.
Jan Kochanowski był prawdziwym humanistycznym erudytą, znawcą kultury i literatury starożytnej, języków i historii. Widać w bardzo licznych odwołaniach zarówno do form, jak i do tematów antyku. W tym zapewne tkwi sukces Kochanowskiego, ponieważ jego twórczość prawie w całości do odczytywać się w wymiarze uniwersalnym, jest aktualna również dzisiaj. Jego sztuka pisarska była doceniana w każdej epoce, gdyż tworzona była na wysokim poziomie artystycznym, często o podłożu filozoficznym. Dodatkowo Kochanowski w pełni odkrył język polski dla literatury.
14. „Żeńcy” Szymona Szymonowica- jako niesielankowy obraz wsi.
„Żeńcy” są sielanką, ale nie mają sielankowego charakteru, czyli nie opisują beztroskiego życia i szczęśliwej krainy pasterzy. Tak jak inne sielanki ma budowę ramową- tworzy ją obraz pracy na roli, niezwykle realistyczny, bo odnoszący się do faktycznej sytuacji na wsi polskiej pod koniec XVII wieku.
O ciężkiej pracy, karach złego ekonoma i gospodyni dowiadujemy się z dialogu chłopek: Oluchny i Pietruchy. Spójność całego utworu zawdzięczamy pieśni, którą śpiewa Pietrucha. Rola pieśni w sielance jest ważna- stanowi źródło wiedzy o życiu, zasadach etycznych, przede wszystkim zaś osądza, często surowo. Tak też jest w „Żeńcach”. Pieśń powtarza tu również motywy ludowe, uprawniając je do istnienia w literaturze.
Zgodnie z regulaminem serwisu www.bryk.pl prawa autorskie do niniejszego materiału posiada Wydawnictwo GREG. W związku z tym, rozpowszechnianie niniejszego materiału w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, utrwalanie lub kopiowanie materiału w celu rozpowszechnienia w szczególności zamieszczanie na innym serwerze, przekazywanie drogą elektroniczną i wykorzystywanie materiału w inny sposób niż dla celów własnej edukacji bez zgody Wydawnictwa GREG podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności.