Narodziny filozofii
Nazwa nauki zwanej filozofią pochodzi od greckiego słowa filozofos oznaczającego „miłość mądrości”. W potocznym języku uważamy, że coś jest filozoficzne, gdy patrzymy na to z pewnego dystansu lub wyraża ono ocenę tego, co jest w życiu naprawdę ważne w świecie i „dostarcza jakby soczewki, przez którą możemy dostrzec swoje działania”(R. H. Popkin, A. Stroll). Jednak niewielu z nas poddaje badaniom filozoficznym swoje życie i główne motywy podejmowanych działań. „Filozofię najlepiej wyjaśnić poprzez samo filozofowanie, a nie próby opisania jej” (Popkin, Stroll).
Jak zauważa wielu autorów, żeby stać się dobrym filozofem musimy posiadać to, co mają dzieci - zdolność do zdziwienia i zachwytu światem. Jak zauważa W. Tatarkiewicz dopiero Platon nadał filozofii nowe znaczenie, gdyż po odróżnieniu „zmiennych zjawisk od niezmiennego bytu wiedza rozdzieliła się na dwa rodzaje: wiedzę o zjawiskach i na wiedzę o bycie”. Wówczas pojawiła się potrzeba powstania nowego terminu o wiedzy o bycie, którą to Platon nazwał filozofią.
Myśl Platona rozwinął Arystoteles wyodrębniając z niej tzw. „filozofię pierwszą”, traktującą o „bycie jako takim” i pierwszych zasadach oraz przyczynach bytu. Wraz z nowymi odkryciami naukowymi, nową wiedzą o człowieku i świecie filozof weryfikuje swoje idee.
W historii filozofii (chodzi o pewien typ myślenia) wyróżniamy trzy okresy:
okres starożytny (VI p.n.e. - IV w. po Chr.), średniowieczny (kończy się w wieku XIV - XV.) i okres nowożytny.
Filozofia starożytna, to przede wszystkim filozofia grecka rozwijana, głównie w języku greckim i wyrażająca greckiego ducha. Na niej zostały zbudowane fundamenty kultury Zachodu. Filozofia grecka (VI w. p. n. e) zweryfikowała mitologiczne podstawy wydarzeń naturalnych, czyli obaliła mityczny obraz świata (mity greckie -Zeus, Apollo).
Około roku 700 przed Chrystusem wiele mitów greckich zostało utrwalonych na piśmie przez Homera i Hezjoda. Dopiero wtedy stało się widocznym, jak bardzo bogowie przypominają ludzi z ich zaletami, ale także wadami. W centrum zainteresowania tej filozofii stoi świat a następnie człowiek, a nie - religia. Widoczne jest także poszukiwanie harmonii, świat pojmowany jest jako wieczny; nie ma odróżnienia filozofii od nauki.
Pierwszych filozofów w Grecji nazywamy filozofami przyrody, ponieważ odwracając się od mitów zwrócili swoje zainteresowania w kierunku przyrody i zjawisk jakie w niej zachodzą. Obserwując przyrodę doszli do wniosku, że to, co istnieje nie powstało z niczego, ale uznali za pewne, że coś musiało powstać z czegoś, co istniało od zawsze.
„Wspólny dla pierwszych filozofów jest pogląd, że musi istnieć określona pierwotna materia, będąca zasadą wszelkich zmian. W ten sposób oderwali się od religii i można uznać ich za prekursorów naukowego sposobu myślenia. Wyróżniamy: okres przedsokratyczny, okres klasyczny, okres praktyczny, okres neoplatoński.
. a ) Okres przedsokratyczny (koniec VII do połowy V wieku p.n.e). W Za pierwszych filozofów przyrody lub filozofów przed Sokratesem uważa się trzech filozofów z Miletu:
TALES (początkiem wszystkiego jest woda), (VI w. p.n.e.)
ANAKSYMANDER (początkiem wszystkiego jest bezkres),
ANAKSYMENES (początkiem wszystkiego jest powietrze albo mgła.
Jak podaje Gaarder - kierunek myślenia, że wszystko istnieje wiecznie podzielili także PERMENIDES i HERAKLIT, ale ich poglądy w sprawie zmiany były przeciwne.
Powstało filozoficzne pytanie, czy mamy ufać rozumowi, czy doświadczeniom zmysłowym?
„PERMANIDES mówi:
nic się nie zmienia
i dlatego nie można polegać na wrażeniach zmysłowych.
HERAKLIT twierdzi natomiast:
wszystko się zmienia („wszystko płynie”)
i można polegać na wrażeniach zmysłowych.
Dylemat ten próbuje rozwiązać EMPEDOKLES (494 - 434 p.n. e.), odrzucając pogląd o istnieniu jednej pierwotnej materii, a przyjmując pogląd, że w przyrodzie istnieją cztery podstawowe składniki: ziemia, powietrze, ogień i dlatego prawdziwe jest twierdzenie, że w przyrodzie nic się nie zmienia, jak również to, że w przyrodzie zachodzą ciągłe zmiany, dlatego też możemy ufać zarówno umysłowi jak i naszym zmysłom. Nadal jednak istniało pytanie filozoficzne, a mianowicie:
Co jest przyczyną łączenia się czterech składników, tak że powstaje nowa forma życia ?
Jaka siła sprawcza tym zarządza?
Jak przebiega proces łączenia i powstawania nowego życia?
Empedokles rozróżnił materię i siłę. Siły te to według niego to: „niezgoda” i „miłość”.
Wyjaśnienia te nie zadawalały ANAKSAGORASA (500 - 428). Przyroda zbudowana jest z ogromnej ilości malutkich cząsteczek, a ta najmniejsza zawiera w sobie wzór całości, a siłę rozumną, która porządkuje proces nazwał „duchem” (nous).
Malutkich części nie da się do końca dzielić, bowiem istnieje granica podziału. Tę granicę wyznaczają według DEMOKRYTA atomy (niepodzielne, wieczne cząstki). Jak wiemy współczesna fizyka odkryła, że atomy dzielą się na mniejsze cząstki elementarne (protony, elektrony, bozony). Demokryt nie zakładał istnienia żadnej siły, czy ducha dlatego G nazywamy go materialistą.
Pytanie filozoficzne - gdzieś musi istnieć granica podziału i co nią jest?
W czasach, w których rodziła się nowa myśl grecka narodziła się także nowa filozofia medycyny, uznająca, że choroby mają swoje przyczyny i nie są wynikiem gniewu bogów. HIPOKRATES ( ur. 460 p.n.e.).
Okres klasyczny - wiek IV p.n.e., to czasy Sokratesa, Platona, Arystotelesa. Przezwyciężony zostaje materializm, filozofia koncentruje się na zagadnieniach ontologicznych, rodzi się teoria poznania, powstaje logika i pierwsze systemy etyczne. Okres ten uważa się za czas największego rozkwitu myśli ludzkiej.
SOKRATES: ur. 469 przed Chr. syn rzeźbiarza i akuszerki, niewykształcony syn ludu. Nauczał poprzez dialogi, zadając krzyżowe pytania na problemy etyczne. Myśl filozoficzną Sokratesa znamy z tego, co o nim napisał Platon - jego uczeń. Główna myśl Sokratesa - „szczęście jest tym samym, co cnota” (Bocheński) lub „najmądrzejszym jest ten, co wie, że nic nie wie” . Żyje i tworzy w Atenach, gdzie rozwija się życie kulturalne, społeczne, demokracja, sądy, państwo. Młoda demokracja potrzebuje światłych ludzi. Do Aten napływają tzw. sofiści (krytycyzm wobec mitów a także zbędnych filozoficznych spekulacji). Uważają oni, że ludzie i tak nie są w stanie odpowiedzieć na wszystkie pytania. Ten kierunek myślenia nazywamy sceptycyzmem, a kogoś, kto nie umie stwierdzić, czy Bóg istnieje, czy nie - agnostykiem.
Myśl filozoficzna Sokratesa odwraca się od przyrody a koncentruje się na człowieku i jego miejscu w społeczeństwie oraz bada to co jest dobre, a co, jest złe. Odpowiedź znajduje w ludzkim rozumie i sumieniu (racjonalizm). Dlatego właśnie Sokratesa uznajemy za ojca etyki.
Pytanie filozoficzne: Czy można być szczęśliwym bez przerwy robiąc coś, co w głębi duszy wiem, że nie jest właściwe?
PLATON: Ur. się w Atenach w r.427 w rodzinie arystokratycznej. Uczeń Sokratesa przez 8 lat. Śmierć Sokratesa wywarła na nim ogromne wrażenie (wyrok sądowy skazujący najmądrzejszego człowieka w Atenach na śmierć wykazał faktyczną różnicę między tym co, jest prawdziwe w społeczeństwie, a tym co, jest idealne i dobre).
Pytanie filozoficzne: Czy we współczesnym społeczeństwie istnieją także różnicę między tym, kim jesteśmy naprawdę, a tym, co o sobie myślimy?
Platon napisał: mowę obrończą Sokratesa, zbiór listów i aż 35 dialogów filozoficznych (np. Państwo, Prawo)). Założył Akademię. Przedmiotem zainteresowania Platona jest: wieczna prawda, wieczne piękno i wieczne.
Platon uważał, że wszystko, co istnieje w przyrodzie (materialne) jest zmienne, „płynie”, natomiast niezmienne pozostają jedynie „formy”(duchowe), które są ponadczasowe i niezmienne. Formy te nazwał Platon ideami.
Konkluzja: Dla Platona poza światem fizycznym istniał inny, trwały i niezmienny, wymiar bytu czyli świat idei, dlatego też pewną wiedzę o świecie możemy osiągnąć jedynie rozumem. Według Platona, człowiek jest także istotą dwuwymiarową, posiadającą zmienne (nietrwałe) ciało i trwałą duszę, która jest jego rozumem i która już istniała nim powstało ciało. Dusza tęskni do powrotu do domu, czyli świata idei.
ARYSTOTELES: Ur. w r.384 przed Chr. jako syn lekarza. Przez 20 lat był uczniem Platona. Był nauczycielem Aleksandra Wielkiego. Założył własną szkołę, która była również instytutem badawczym. Większość prac Arystotelesa jest zachowana - około 2500 stron. (Etyka Nikomachejska)
„Arystoteles jest idealistą, ale nie szuka idei poza światem, lecz znajduje je w świecie, w materii. Jest spiritualistą, ale nie sądzi, by dusza była w ciele jak w więzieniu, lecz przeciwnie zakłada jedność psychofizyczną; stoi na gruncie pierwszeństwa ducha, ale nie żąda bynajmniej zabicia ciała, lecz jego harmonijnego rozwoju; stoi na gruncie społecznym, ale potrafi bronić i zharmonizować z prawami społecznymi prawa jednostki. Ceni wysoko znaczenie rozumu, jest twórcą logiki formalnej, ale nie odrzuca świadectwa zmysłów, ani intuicji. Filozofia Arystotelesa bywa nazywana filozofią jedności. Formy dla Arystotelesa - to cechy gatunku, ważne jest nie tylko to, co myślimy, ale również to, co postrzegamy.
Celem każdej działalności człowieka jest szczęście, (eudajmonia), a uzyskać go można poprzez doskonałość, czyli cnotę (arete), czyli zdolność do wykonywania najwspanialszych czynów. „Cnota ta wymaga zdrowia, zamożności, dobrych stosunków rodzinnych, i z reguły łączy się z przyjemnością. Arystoteles twierdzi więc, że nonsensem jest tym wszystkim pogardzać. Ale to są niejako warunki negatywne cnoty. Istota szczęścia polega na tym, co jest piękne i dobre”(Bocheński). Etyka umiarkowania w każdej dziedzinie, czyli tzw. „złotego środka”. Arystotelesa nie zajmuje w specjalny sposób filozofia religii, ale dostrzega iskrę bożą w każdym człowieku, bowiem Boga opisuje jako pierwszą przyczynę poruszającą.
Wraz z nowymi odkryciami naukowymi, nową wiedzą o człowieku i świecie filozofowie weryfikowali swoje idee, ,doprowadzając do powstania trzech działów filozofii a mianowicie:
ogólną nauką o bycie (metafizyka i ontologia),
ogólną nauką o poznaniu (epistemologia i gnozeologia),
ogólną nauką o wartościach.
Metafizyka obejmowała nauki o przyrodzie, duszy i Bogu czyli kosmologię, psychologię i teologię. Nauka o poznaniu obejmowała teorię poznania i krytykę poznania, zaś teoria wartości: etykę jako wartości moralne i estetykę jako wartości estetyczne (Tatarkiewicz).
Bibliografia:
W. Tatarkiewicz. Historia filozofii. tom 1. Warszawa 2005.
R. H. Popkin, A. Stroll. Filozofia. Poznań 1994.
L. Kołakowski. O co nas pytają wielcy filozofowie. Kraków 2004.