Czyn zabroniony - zachowanie wypełniające ustawowe znamiona, czyli odpowiadające opisowi zachowania określonego w ustawie karnej.

Czyn zabroniony jest obwarowany sankcją karną, tym samym jest czynem bezprawnym karnie i stanowi element składający się na strukturę przestępstwa lub wykroczenia.

Czyn zabroniony jest rodzajem czynu bezprawnego i stanowi zarazem jeden z czterech podstawowych komponentów przestępstwa lub wykroczenia. Pozostałymi są: bezprawność, wina i społeczna szkodliwość (w wypadku przestępstwa - większa, niż znikoma; w odniesieniu do wykroczenia nie ma takiego wymogu). Oznacza to, że każde przestępstwo lub wykroczenie jest jednocześnie czynem zabronionym, natomiast nie każdy czyn zabroniony stanowi przestępstwo lub wykroczenie (nie jest nim, gdy zabraknie któregokolwiek z pozostałych trzech elementów definicji przestępstwa lub wykroczenia). Tym samym możliwe jest m. in. stworzenie takiej konstrukcji, w której czyn wypełniający znamiona czynu zabronionego nie będzie przestępstwem lub wykroczeniem z powodu zaistnienia okoliczności wyłączającej bezprawność czynu, dokładniej okoliczności wyłączającej karną bezprawność czynu, czyli kontratypu.

Kontratyp - okoliczność wyłączająca karną bezprawność czynu. Zaistnienie kontratypu powoduje, że zachowanie wypełniające znamiona czynu zabronionego nie jest przestępstwem. Innymi słowami - postępowanie, które w normalnych warunkach jest bezprawne, staje się prawnie dozwolone ze względu na zaistnienie określonych przesłanek.

Podstawowe rodzaje

• działanie w ramach uprawnienia

• obrona konieczna

• stan wyższej konieczności

Inne rodzaje

• eksperyment

• dopuszczalne ryzyko sportowe (np. w sportach walki)

• zgoda dysponenta dobrem (zgodnie z brzmieniem paremii "volenti non fit iniuria" - "chcącemu nie dzieje się krzywda")

• czynności lecznicze

• przerwanie ciąży zgodnie w warunkach dopuszczonych w ustawie

• dozwolona krytyka

• rozkaz przełożonego

Pozakodeksowe

• karcenie małoletnich - wg prof. Kazimierza Buchały muszą zostać spełnione następujące przesłanki:

• karcenie musi mieć cel wychowawczy,

• karcenie musi być wykonywane przez rodziców lub prawnych opiekunów dziecka,

• karcenie nie może przekraczać pewnego stopnia intensywności.

• zwyczaj

• ryzyko sportowe

• działanie w celu sportowym

• uprawianie danej dyscypliny nie jest zabronione

• działanie zgodne z regułami danej dyscypliny

Należy zastrzec, że podany katalog zawiera także takie kontratypy, których istnienie jest w literaturze prawa karnego negowane. Niektóre z nich (jak np. czynności lecznicze i zgoda dysponenta dobrem) są przez część doktryny uważane za wypadki, kiedy ustawowe znamiona czynu zabronionego nie są wypełnione. Istnienie innych (takich, jak karcenie małoletnich i zwyczaj) jest przez niektórych autorów całkowicie negowane.

Kontratyp w prawie karnym

Kontratyp powoduje, że zachowanie wypełniające znamiona czynu zabronionego nadal jest czynem zabronionym, ale nie jest przestępstwem. Innymi słowy uchyla on karną bezprawność czynu. Kontratyp określony w przepisach prawa karnego nie musi uchylać bezprawności czynu w innych gałęziach prawa. Kontratyp w prawie karnym określa się zwrotem "nie popełnia przestępstwa", który jednak nie jest charakterystyczny tylko dla kontratypu, ponieważ może się również odnosić do wyłączenia winy (art. 26 § 2 Kodeksu karnego). Większość doktryny jest zdania, że kontratypy nie są znamionami czynu zabronionego, aczkolwiek sam autor tego pojęcia, Władysław Wolter, był zdania, że do ustawowych znamion każdego czynu zabronionego należy zanegowany kontratyp (teoria negatywnych znamion kontratypu). Według niego zatem przepis o zabójstwie należy odczytywać następująco: "Kto zabija człowieka, lecz nie w obronie koniecznej...".

Klasyfikacja kontratypów

Kontratypy klasyfikuje się na:

• kontratypy kodeksowe - określone w kodeksie karnym

• pozakodeksowe - nie wynikają z kodeksu karnego

• ustawowe - określone wprost w przepisach ustawy (niekoniecznie musi nią być kodeks karny)

• pozaustawowe - nie wynikają wprost z przepisów ustawy, lecz ich istnienie jest efektem interpretacji systemowej (według niektórych autorów także ze zwyczaju). Ta grupa kontratypów jest negowana przez część doktryny.

• ogólne - wyłączają karną bezprawność wszystkich czynów zabronionych

• szczególne - wyłączają karną bezprawność jedynie niektórych czynów zabronionych

• bezwzględne - uchylają każdą bezprawność, nie tylko karną. Czyn popełniony w ramach kontratypu bezwzględnego nie tylko nie jest przestępstwem, lecz nie jest także bezprawny na gruncie prawa cywilnego i prawa administracyjnego

• względne - uchylają tylko karną bezprawność czynu. Kwestia odpowiedzialności cywilnej lub administracyjnej pozostaje otwarta.

Pojęcia związane

Prawo cywilne

W prawie cywilnym skutkiem okoliczności wyłączającej bezprawność czynu jest przede wszystkim wyłączenie odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę ze względu na fakt, że zachowanie wypełniające znamiona czynu niedozwolonego nim nie jest.

Prawo konstytucyjne

Każda regulacja życia za pomocą prawa powoduje ograniczenie wolności człowieka. Prawo dzieli zachowania na prawne, czyli dozwolone, i bezprawne, przy czym istnieje zasada domniemania wolności jednostki i domniemania braku kompetencji organów państwa. W tym układzie zachowanie wypełniające znamiona czynu bezprawnego leży w sferze zachowań zakazanych przez prawo, a zaistnienie okoliczności wyłączającej bezprawność przenosi to zachowanie z powrotem do sfery zachowań prawnych.

Wina - pojęcie wiążące się z zagadnieniem wolności człowieka. Wina jest to wadliwość procesu decyzyjnego, polegająca na wolnym wyborze z katalogu możliwych zachowań zachowania sprzecznego z obowiązującą w danym społeczeństwie normą postępowania.

Wina - czyn niezgodny z normami postępowania.

Teorie winy w prawie

• Teoria psychologiczna winy - ujmuje winę ontologicznie, jako stosunek psychiczny sprawcy do realizacji czynu zabronionego; istotne jest, czy sprawca chciał popełnić przestępstwo oraz czy godził się na to, dzięki czemu (naganny stosunek psychiczny) można przypisać mu winę,

• Teoria normatywna winy - wprowadza pojęcie zarzucalności i koncentruje się na możliwości postawienia sprawcy pewnego zarzutu; jeżeli sprawca narusza obowiązujące przepisy (kryteria zarzucalności określone są w kodeksie karnym), to można przypisać mu winę,

• Teoria kompleksowa (Teoria normatywna w ujęciu kompleksowym) - bierze pod uwagę zarówno stosunek psychiczny jak i element zarzucalności naruszenia przepisów karnych; jest powszechnie przyjmowana przez aktualną doktrynę prawa karnego.

• Teoria funkcjonalna - podchodzi do winy z punktu widzenia jej celu. Celem winy ma być osiągnięcie prewencyjnego działania kary. Winę przypisuje się sprawcy gdy zasłużył na karę. Teoria reprezentowana między innymi przez Clausa Roxina i Guntera Jakobsa.

Wina w polskim Kodeksie karnym z 1997 r.

Obecnie obowiązujący polski Kodeks karny z 1997 r. nie definiuje pojęcia winy. Ustawodawca w uzasadnieniu projektu stwierdził, że nie jest w powołany do przecięcia sporów doktrynalnych i pozostawił pojęcie winy do zdefiniowania doktrynie. Według niektórych, kodeks karny oparty jest na czystej teorii normatywnej - wina to zarzucalność popełnienia czynu zabronionego. Wina jest odrębną w strukturze przestępstwa kwestią od znamion strony podmiotowej, czyli umyślności i nieumyślności (Andrzej Zoll), a pojęcia winy umyślnej i winy nieumyślnej są obarczone na gruncie przyjmowanej teorii błędem przesunięcia kategorialnego, pomieszaniem płaszczyzny faktycznej (umyślność, nieumyślność) z normatywną (wina). Warto zaznaczyć, że jest to tylko jedno z wielu stanowisk odnośnie tej kwestii, szeroko reprezentowany jest również pogląd o zastosowaniu psychologicznej teorii winy.

Okoliczności ustawowe wyłączające winę w polskim Kodeksie karnym z 1997 r.

• Ogólna klauzula zawinienia - art. 1§3 k.k.

• Nieletniość sprawcy - art. 10 k.k.

• Przekroczenie granic obrony koniecznej - 25§3 k.k.

• Stan wyższej konieczności - art. 26§2 k.k.

• Usprawiedliwiony błąd co do okoliczności wyłączających bezprawność albo winę - art. 29 k.k.

• Nierozpoznawalność bezprawności czynu - art. 30 k.k.

• Niepoczytalność sprawcy - art. 31§1 k.k.

Wina nieumyślna (w prawie karnym)

Jest to postać winy, na którą składają się następujące dwie formy:

-lekkomyślność;
-niedbalstwo.

Zgodnie z art. 9 § 2 Kodeksu karnego „czyn zabroniony popełniony jest nieumyślnie, jeżeli sprawca nie mając zamiaru jego popełnienia, popełnia go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał albo mógł przewidzieć”.

Niedbalstwo, zwane również winą nieumyślną nieświadomą polega na tym, że sprawca:

- nie ma świadomości możliwości popełnienia czynu zabronionego,
- znajduje się w sytuacji, w której powinien i może przewidzieć następstwa swojego zachowanie się, a zatem powinien i może postąpić inaczej.

WINA UMYŚLNA -
a) w zamiarze bezpośrednim - ma miejsce gdy sprawca chce popelnic przestępstwo, ma wolę i swiadomosc popelnienia czynu zabronionego
b) w zamiarze ewentualnym - sprawca przedwiduje mozliwosc popelnienia przestepstwa, godzi sie na to. Wola sprawcy polega na tym , ze godzi sie on na mozliwosc popelnienia przestępstwa
WINA NIEUMYŚLNA-
a) lekkomyslnosc - sprawca naruszając reguly ostrożnosci przewiduje mozliwosc popelnienia czynu zabronionego, lecz przypuszcza, ze go uniknie. Pojawia się tu świadomość sprawcy, nie ma natomiast woli i zamiaru
b) niedbalstwo - sprawca możliwości popełnienia czynu zabronionego nie przewidujewiduje , chociaż mógł przewidzieć. Sprawca nie wykorzystał swoich mozliwosci intelektualnuych i dlatego nie zmienil swego nieostrożnego zachowania co doprowadziło do przestępstwa nieumyślnego
WINA KOMBINOWANA (MIESZANA)
część znamion przestępstwa obięta jest zamiarem sprawcy a druga częśc tylko wina nieumyslna. Przestęptwo popelnione z winy mieszanej - traktuje sie w sumie jako przestepstwo umyslne.

---