Wydawca „MYŚL POLSKA”; 8, Alma Terrace, London, W. 8

Z zasiłkiem Instytutu im. Romana Dmowskiego w St. Zjednoczonych

Do druku przygotowali: Antoni Dargas, Józef Płoski i Hanka Świeżawska

Printed by Gryf Printers (H. C.) Ltd. — 171 Battersea Church Road, London, S. W. 11.

STANISŁAW KOZICKI

HISTORIA LIGI NARODOWEJ

(OKRES 1887 — 1907)

„MYŚL POLSKA”, LONDYN 1964

CZĘŚĆ I

LIGA POLSKA (1887—1893)

ROZDZIAŁ SIÓDMY

CENTRALIZACJA LIGI POLSKIEJ I JEJ DZIAŁALNOŚĆ

Na zjeździe w Hilfikonie podjął się Jeż ułożenia statutu Ligi Polskiej. Zachowany w Bibliotece Rapperswilskiej jego hektografowany egzemplarz nosi datę 15 grudnia 1887 r. i wła­snoręczny podpis Z. Miłkowskiego.

„Zadaniem Ligi — głosi ta ustawa — jest przysposobienie i skupienie wszystkich sił narodowych celem odzyskania nie­podległości Polski w granicach przedrozbiorowych, na pod­stawie federacyjnej i z uwzględnieniem różnic narodowościo­wych, nie spuszczając z oka i tych części dawnej Rzeczy­pospolitej, co wcześniej od niej odpadły (§ 1). Liga przyjmuje zasady wyrażone w manifeście byłego Towarzystwa Demokra­tycznego Polskiego, które rozwijać, dopełniać i urzeczywi­stniać będzie w kierunku narodowym i społecznym (§ 2)”.

Na czele Ligi stoi Centralizacja. To, co ustawa mówi o Centralizacji, zawiera nie tylko jej uprawnienia i obowiązki, lecz także dotyczy programu działalności Ligi.

Obowiązkiem członków Centralizacji — mówi § 9 ustawy — jest obracanie wszystkich sił i zdolności swoich na zbliżenie chwili odrodzenia kraju dla wywalczenia niepodległości narodowej i wprowadzenia sprawiedliwości ustroju społecznego.

Centralizacja powinna sprawę polską „postawić powoli i oględnie na stanowisku sprawy europejskiej” (§10), oddzia­ływać „przeciwko temu złudnemu marzeniu, że sprawę polską z biegiem czasu Europa sama na porządku dziennym postawi”, wpajać w ogół przekonanie, „że sami postarać się musimy o wyrobienie sobie tyle sił i znaczenia, ażeby państwa europejskie zniewolić do liczenia się z nami” (§11).

Dalej winna Centralizacja „obmyśleć i przygotować wszyst­kie środki do czynnego wystąpienia narodowego w chwili stosownej” (§ 15) i starać się — póki kraj pozostaje pod pano­waniem obcym — „o wzmocnienie żywiołu polskiego i bronienie go od wpływów obcych i od prześladowań rządowych, zwłasz­cza w częściach najbardziej zagrożonych, uciekając się na ten cel do sposobów odpowiednich — do użycia siły i groźby, gdyby tego było potrzeba” (§17).

Mając przede wszystkim na widoku działalność rewolucyjną, Centralizacja nie omieszka jednak użyć swych wpływów na popieranie oświaty ludu, dobrobytu klas wydziedziczonych i w ogóle rozwoju sił narodowych pod względem społecznym i eko­nomicznym (§25).

Pozostała część ustawy, a posiada ona 68 paragrafów, jest poświęcona budowie organizacji. Na czele jej w poszczegól­nych prowincjach mają stać komitety prowincjonalne, a pod ich władzą — komitety gubernialne i powiatowe. Prócz tego miały być komitety zagraniczne w krajach, w których żywioł polski przebywa w znaczniejszej liczbie, grupy tajne i agenci Centralizacji do poszczególnych zadań. Ponieważ Liga była stowarzyszeniem tajnym, więc członkowie składali przyrzecze­nie dochowania tajemnicy i posłuszeństwa władzom i ustawie. Wszyscy członkowie mieli płacić składki oznaczone według wysokości ich dochodów.

Ustawa powyższa obowiązywała niespełna rok. W sierpniu roku 1888 odbył się w Genewie pierwszy zjazd delegatów Ligi. Przybyli nań delegaci z zaboru austriackiego (1) i rosyjskiego (2). Na zjeździe tym przyjęto nową ustawę, zgodnie z projektem przywiezionym z Warszawy. Do projektu, zacho­wanego w zbiorach rapperswilskich, a pisanego ręką J. Popławskiego, dodane jest — jako wstęp — takie objaśnienie:

„Niniejsza ustawa nie jest bynajmniej projektem ostatecz­nym. Komitet Centralny na zab.[ór] rosyjski chciał tylko w tej formie wyrazić niektóre swoje zapatrywania na sprawę org.[anizacji] L.[igi]. Przekonawszy się z praktyki, że komu­nikowanie ustawy, a przynajmniej części ogólnej o celach i zadaniach Ligi niektórym członkom jest konieczne, oraz ze względu, że takowa może się pomimo wszelkich ostrożności znaleźć w ręku władz nieprzyjacielskich — komitet centr. [alny] uważa za konieczne, ażeby przeprowadzić ścisłą gra­nicę między ustawą Ligi i instrukcjami tajemnymi, jakie Centralizacja tylko wyższym organom Ligi wydaje i w których żadnymi względami taktyki politycznej może się nie krępować.”

Na podstawie powyższego projektu ułożył ustawę Z. Balicki i ta z małymi poprawkami była przyjęta.

Ustawa z r. 1888 tylko trzy początkowe paragrafy po­święca programowi działalności. Brzmią one tak: „§ 1. Celem i zadaniem Ligi jest przysposobienie i skupienie wszystkich sił narodowych dla skutecznej obrony praw narodowości polskiej i stworzenie warunków wszechstronnego politycznego i społecznego jej rozwoju; §2. Liga przyjmuje w ogóle tradycyjne zasady demokracji polskiej, które rozwijać będzie w duchu nowoczesnych wymagań sprawiedliwości narodowej i społecznej; § 3. Liga z gorącym współczuciem popierać będzie rozwój samodzielny narodowości, które wchodziły w skład daw­nej Rzeczypospolitej”.

Rozdział III nowej ustawy, mówiący o zadaniach Centrali­zacji, jest powtórzeniem z pewnymi skróceniami przytoczonego powyżej rozdziału II ustawy pierwotnej. W organizacji Ligi wprowadzono pewne zmiany, tworząc komitety centralne w trzech zaborach (na miejsce komitetów prowincjonalnych), a obok nich podległe im komisariaty, agentury i stowarzyszenia zagraniczne. Komitety centralne wyposażono dużą samodziel­nością, bo ustawa nowa mówi: „Komitety Centralne, z wy­jątkiem stosunków zagranicznych, mają w ogóle te same obowiązki i prawa, co Centralizacja”.

Porównywując te dwie ustawy — grudniową r. 1887 i sierpniową 1888 r. — dochodzimy do wniosku, że nie ma w nich istotnej różnicy, nie można tedy uważać nowego sformuło­wania wprowadzonego po rocznym doświadczeniu za jakąkol­wiek zmianę programu Ligi. W § 1 opuszczono wprawdzie cale zdanie, mówiące o tym, że Liga ma skupić siły narodowe „celem odzyskania niepodległości Polski w granicach przed­rozbiorowych, na podstawie federacji i z uwzględnieniem różnic narodowych...” i na jego miejsce wstawiono inne: „dla skutecznej obrony praw całej narodowości polskiej i stworzenia warunków wszechstronnego politycznego i spo­łecznego jej rozwoju”.

Dlaczego to zrobiono? Odpowiedź znajdujemy w przytoczo­nym powyżej wstępie do projektu zmian przywiezionych z Warszawy przez delegata zaboru rosyjskiego: „...komuniko­wanie ustawy, a przynajmniej części ogólnej o celach i zada­niach Ligi niektórym członkom jest konieczne... takowe może się pomimo wszelkich ostrożności znaleźć w ręku władz nieprzyjacielskich”. Uzyskanie niepodległości pozostało tedy, jak i poprzednio, głównym celem Ligi, jedynie dla względów praktycznych, by nie zwiększać odpowiedzialności w razie aresztowania członków i wzięcia ustawy, usunięto to, co w oczach władz zaborczych mogłoby być większym przestęp­stwem.

Centralizacja, powołana do życia na owym pamiętnym zjeź­dzie w Hilfikonie, była złożona z Z. Miłkowskiego, M. Hertla i L. Michalskiego. Po śmierci Michalskiego miejsce jego zajął dr H. Gierszyński, mieszkający w Paryżu. Właściwym kie­rownikiem prac Centralizacji był Z. Miłkowski; on komuni­kował się z komitetami krajowymi, odwiedzali go najczęściej delegaci i goście z kraju. Centralizacja Ligi Polskiej zwołała trzy zjazdy: w r. 1888 w Genewie, w r. 1889 w Quarville pod Paryżem u dr H. Gierszyńskiego, w r. 1890 — w Paryżu u M. Hertla; w r. 1891 zamiast zjazdu odbył się uroczysty obchód stuletniej rocznicy konstytucji 3-go maja w Zurychu. Poza stosunkami z krajem i zwoływaniem zjazdów zajmowała się Centralizacja wydawnictwem Wolnego Słowa Polskiego, organizacją Skarbu Narodowego i sprawami orga­nizacji polskich na wychodztwie.

Pierwszy zjazd Centralizacji Ligi Polskiej zaczął się 28 lipca 1888 r. w Genewie. Zachował się w Bibliotece Rapperswilskiej protokół tego zjazdu pisany ręką Balickiego; zdaje z niego sprawę obszernie Z. Miłkowski w liście do Wołyńskiego (9.VIII.1888). Byli na nim obecni członkowie Centralizacji Z. Miłkowski i M. Hertel, delegaci z kraju — Aleksander Hirszberg i Erazm Kobylański, a także Zygmunt Balicki, B. Limanowski i T. Witkowski. Przewodniczył Z. Miłkowski.

Przewodniczący przypomniał, jak została zawiązana Liga, a następnie wskazał, że zjazd ma na celu wysłuchanie sprawo­zdania delegatów z Galicji i Królestwa oraz wytknięcie dal­szego kierunku działania. Sprawozdanie z prac w Galicji przed­stawił przewodniczący, uzupełniał delegat z Galicji, A. Hirsz­berg. Uznano postęp pracy za zadowalający. B. Limanowski zapytywał o stosunek grupy lwowskiej do sprawy ludowej i wyraził opinię, że należałoby przystąpić do założenia stron­nictwa ludowego. Na tym tle wywiązała się dyskusja; popie­rał Limanowskiego Balicki. Sprawozdanie z prac w zaborze rosyjskim przedstawił przewodniczący, uzupełniał delegat z Warszawy, Erazm Kobylański. Przyjęto zmiany w ustawie, proponowane przez Komitet Centralny na zabór rosyjski. W Księstwie Poznańskim organizacji jeszcze nie założono, Komitet Centralny na zabór rosyjski podjął się zajęcia tą sprawą.

Na zakończenie T. Witkowski odczytał ustęp z testamentu Ludwika Michalskiego, dotyczący zapisu 30.000 fr. na Skarb Narodowy. Na miejsce Michalskiego Jeż i Hertel dobrali do Centralizacji dr H. Gierszyńskiego.

„Rezultat działalności Ligi w ten wyraził się sposób — pisze Jeż do A. Wołyńskiego — że nareszcie maszyna funkcjonować zaczęła. Chodzi teraz o to, by się nie zatrzymała. Zatrzymać ją mogą bądź kompromitacje w Rosji zwłaszcza, bądź też wypadki polityczne, mianowicie zaś wojna pomiędzy Anglią i Rosją. Dlatego poleciliśmy Komitetowi wielką ostrożność i gorliwość”.

Zjazd drugi odbył się u dr Henryka Gierszyńskiego w Quarville pod Paryżem. Była na nim obecna Centralizacja w komplecie dwóch delegatów z zaboru rosyjskiego (oznaczo­nych w protokóle jako S. i Dowg.) oraz delegat z Galicji — A. Hirszberg. Zachował się protokół tego zjazdu pisany ręką dr Henryka Gierszyńskiego i sprawozdanie Centralizacji, pisane ręką Z. Miłkowskiego. Zajmowano się sprawozda­niami delegatów krajowych. Delegat z Galicji twierdził, że rezultat prac komitetu miejscowego nie był obfity. Komitet starał się oddziaływać na towarzystwa jawne i działał przez te towarzystwa, posiadał wpływ na kilka pism — Nową Reformę, Niedzielę i na dwa pisma ludowe. Starał się oddziaływać na wynik wyborów do Sejmu. Sprawozdanie z prac w zaborze rosyjskim składali delegaci S. i Dowg, Odczytali sprawozdanie o układzie między Ligą i Związkiem Młodzieży Polskiej, a następnie statut organizacji „Łączność”, Wreszcie Centralizacja zdała sprawozdanie rozrachunkowe, a M. Hertel zdał sprawę z działalności Ligi Polskiej za granicą. Z. Miłkowski podsumował na zakończenie wyniki zjazdu.

Sprawozdanie Centralizacji, odczytane na tym zjeździe, było bardzo skromne. Czynności w stosunku do zaboru rosyjskiego ograniczały się do przyjmowania raportów od Centralnego Komitetu. Raporty „nadchodziły nieregularnie i nie zazna­czały faktów donioślejszych”. Zabór austriacki raportów nie nadsyłał. Z zaborem pruskim stosunków nie nawiązano. Pró­bował coś zrobić w Berlinie Franciszek Hirszberg, lecz bez powodzenia. Na emigracji Centralizacja podejmowała próby utworzenia zarządu centralnego Skarbu Narodowego, lecz uczynić tego nie zdołała, popierała Związek Młodzieży Polskiej, który rozwijał się pomyślnie, „dzięki gorliwości i staranności członka Ligi Zygmunta Balickiego”; wydawała pismo Wolne Polskie Słowo, które było prowadzone „w duchu demo­kratycznym i patriotyczno-pojednawczym”.

Zjazd trzeci w r. 1890 odbył się w Paryżu u Maksymiliana Hertla. Mamy o nim tylko krótką wiadomość w pamiętniku Jeża. Delegata z zaboru austriackiego na nim nie było, wi­docznie już wówczas życie Ligi biło tam słabym tętnem. Delegatem z Warszawy był — jak zwykle — Erazm Kobylański, a obok niego ktoś z Petersburga. Po tym zjeździe wracającego do kraju Kobylańskiego aresztowano na granicy rosyjskiej, był to jak wiemy — koniec działalności „p. Michała”. „Na zjeździe paryskim — pisze Jeż w pamiętniku — jak zwykle omawiano sprawę Skarbu i sprawę Ligi”.

Więcej zjazdów Centralizacji Ligi Polskiej nie było. W r. 1891 zamiast zjazdu odbył się obchód stuletniej rocznicy 3-go maja w Zurychu.

Została Centralizacja rozwiązana formalnie w r. 1894. Pisze o tym płk Miłkowski w swych pamiętnikach: „Pomiędzy Centralizacją a Ligą w zaborze austriackim styczność się od r. 1891 przerwała... Centralizacja w mojej ostatecznie a całkowicie ześrodkowała [się] osobie; doprowadziło [to] naj­przód kolegów moich dr H. G. i M. H. [Gierszyński i Hertel], następnie mnie do przekonania, że nasze, jako władzy stano­wisko jest fałszywym — że winniśmy się przeto z niego usunąć, pozostawiając krajowcom zupełną działania swobodę”.

Powzięte zgodnie z tym postanowienie wykonał Z. Miłkowski w lipcu r. 1894 w czasie pobytu swego na wystawie lwowskiej.

„We Lwowie — pisze w pamiętniku — zjechałem się z dr H. G. [Gierszyńskim], jeszcze się z nim w materii tej roz­mówiłem i dnia pewnego na przechadzce w lesie sosnowym w Brzuchowicach oznajmiłem dr A. H. [Hirszbergowi] o roz­wiązaniu się Centralizacji. Oznajmienie to przyjął dr do wiadomości spokojnie i z uznaniem ...”.

„Jak ustnie w r. 1887, w miesiącu sierpniu w Hilfikonie — kończy Jeż — zawiązała się, tak się też ustnie w r. 1894 w miesiącu lipcu, we Lwowie rozwiązała Centralizacja. Trwała lat siedem...”.

Rozmowa lwowska Z. Miłkowskiego z dr Gierszyńskim była zakończeniem wymiany myśli, którą rozpoczął dr Gierszyński listem datowanym z Quarville dnia 22 maja 1894 r. List ten rzuca ciekawe światło na zachowanie się szeregu osób nale­żących do Ligi Polskiej wobec reorganizacji Ligi w zaborze rosyjskim.

„Pisał do nas Pułkownik w roku zeszłym, że pod zaborem moskiewskim nastąpiła reorganizacja L.[igi] P.[olskiej], że o tym zawiadomił go Tadeusz B.[alicki] i że L.[iga] P.[olska] przybrała tam miano L.[igi] Krajowej. Otóż teraz otrzymując pismo Sz. Pułkownika zdziwiony jestem, że ob. Tadeusz B.[alicki] nie powiadomił Pułkownika o istotnym charakterze tej reorganizacji? Organizacja Krajowa L.[igi] P.[olskiej] mianując się Ligą Krajową, miała zarazem na celu przeniesienie centralizacji do kraju, nie pytając się nas wcale o zdanie, a tym samym dając nam dymisję de facto. Mała ta rewolucja (o ile przypuszczenie moje jest słuszne) nastąpiła wskutek nieobecności Michała i oddalonego pobytu dwóch wpływowych członków, b. delegata Więc.[kowskiego] i adwokata z czasów Wystawy Paryskiej oraz wskutek raportów pewnych młodych ludzi z powrotem z zagranicy. Nowa organizacja, przypuszczam, miała zamiar oprzeć się wyłącznie lub głównie na związkach młodzieży. Z tym nie zgadzał się Michał, ani były delegat Więc.[kowski], obaj podali się do dymisji. Wyrażenie Pułkownika, że jesteśmy w stanie 'reprezentacji malowanej' jest bardzo uzasadnionym wobec powyż­szych faktów, urząd nasz bowiem opierał się głównie na organizacji w zaborze moskiewskim”.

Bibl. Rap., 2066. II.

Skarb Narodow ..., str. 94.

Bibl. Rap., 2066. II.

W Bibl. Rap. jest zachowany egzemplarz pisany ręką Balickiego, 2066. I.

Odpis opatrzony pieczęcią jest zrobiony ręką E. Kobylańskiego [M. Koturnickiego].

Skarb Narodowy .... str. 105 i 106.

Bibl. Rap. 2066. II.

Bibl. Rap. 2066. II.

Skarb Narodowy…

Skarb Narodowy…, str. 128 i nast.

Tadeusz Balicki.

Aleksander Więckowski.

R. Dmowskiego.

Stanisław Kozicki Historia Ligi Narodowej

(Na podstawie wydania: „Myśl Polska”, Londyn 1964) Strona 5 z 4

---