Notatka z lektury Florian Znaniecki „Socjologia wychowania. Wychowujące społeczeństwo”

Grupą społeczną nazywamy każde zrzeszenie ludzi, które w świadomości samych ludzi stanowi pewnego rodzaju odrębną całość. Zrzeszenie może być bardziej lub mniej liczne. Najniższą granicą liczebności jest zespół dwóch osób. Zespołowi dwóch osób brak jednak rozmaitych cech, które posiadają zrzeszenia liczniejsze , zespołu dwuosobowego nie zaliczamy do grup społecznych. Musi istnieć świadomość odrębności przynajmniej u niektórych członków zrzeszenia, aby było ono grupą społeczną. Tłum zabranych ludzi na ulicy nie możemy nazywać grupą społeczną dopóki osoby z niego się składające nie będą miały poczucia jego jedności.
Grupa społeczna stanowi układ odosobniony, należące do niej jednostki intencjonalnie podzielają niektóre doświadczenia i czynności wyłączając od wspólnoty nieczłonków. Grupa istniej przede wszystkim przez to, że jej członkowie uważają ją za istniejącą w oddzieleniu od reszty świata.
Ponieważ najistotniejszą cecha grupy jest jej odrębność jako zamkniętego układu podczas rozpatrywania poszczególnych grup bierzemy najpierw pod uwagę jej wyodrębnienie. Wyodrębnienie najczęściej opiera się na jakiejś uznanej przez członków zasadzie: jakiejś racji, dla której dana grupa uważana jest za odrębną od innych grup. Ta zasada odrębności jest pierwszą i najłatwiejszą podstawą kwalifikacji grup społecznych.
Spośród grup opartych na wyraźnych zasadach odrębności możemy wyodrębnić:
grupy genetyczne- wyodrębnione za zasadzie rzeczywistej lub domniemanej wspólności pochodzenia;•
- rodzina (należą do niej potomkowie danej pary przodków, jej przodkowie wchodzą do grupy właściwie tylko dzięki temu iż posiadają wspólnych potomków, rodzina stanowi grupę zamkniętą tylko w stosunku do rodzin, z którymi żaden z jej członków nie jest w pokrewieństwie);
- ród (liczy się pokrewieństwo po stronie matki lub ojca, wspólne nazwisko rodowe lub inne oznaki przynależności rodowej; jednostka, która wchodzi w związek małżeński z członkiem roku, albo pozostaje członkiem roku własnego i do roku małżonka w ogóle nie należy albo przyjmuje ród małżonka rezygnując ze swojego)
- plemię (wspólność pochodzenia jest fikcyjna lub legendarna, plemię składa się z wielu rodzin, rodów lub klanów, których wspólne pochodzenie wykryć się nie daje; jedność i odrębność plemienia może stać się rzeczywistą: członkowie rodziny i rodu mogą wchodzić w związki małżeńskie tylko z członkami innych rodów czy rodzin, plemię najczęściej nie dopuszcza małżeństw z obcoplemieńcami)
- związek rasowy (ogół ludzi, którzy uważają się za należących do pewnej racy, przeciwstawiających się, jako odmienna kategoria ludzi, tym, którzy zachowują się tak jak gdyby ta odrębność łączyła ich w osobną grupę; domniemana wspólność pochodzenia rzadko opiera się wyprowadzenia wszystkich przedstawicieli razy do wspólnych przodków legendarnych)
grupy terytorialne - ich odrębność jest wyznaczona przez granice• terytorialne; wspólność i odrębność terytorialna jest tylko podstawą na której buduje się mniej lub bardziej skomplikowany układ doświadczeń i czynność stanowiących treść grupy;
grupy religijne- odrębność opiera się na wspólności kultu i związanych z nim wierzeń, z której osoby są wyłączeni;•
grupy kulturalne- odrębnością tej grupy jest swoista, jej tylko• właściwa kultura, grupa posiada swoje własne wartości kulturalne, różniące się od wartości kulturalnych innych grup;
Między grupami może zachodzić względnie trwały stosunek, uregulowany pewnymi normami. Każda grupa posiada pewne obowiązki wobec drugiej grupy, tzn. uznaje, że powinna spełniać wobec niej pewne czynności zbiorowe i powstrzymywać się od pewnych innych czynności i sama oczekiwać spełnienia tych samych obowiązków. W tym przypadku mówimy, że grupy są ze sobą powiązane. Treść społeczna jednych pozostaje pod wpływem treści społecznych drugiej i sama na nią wypływa. Wpływ ten może być nierównomierny. Jeśli wpływy te są równe dla obu i z obu grup możemy mówić o równości (np. stosunki między dwoma państwami, które zawarły przymierze). Jeśli jedna z grup całkowicie lub częściowo wyznacza obowiązki swoje i innej grupy wtedy mówimy o podporządkowaniu jednej z grup.
Współistnienie, związki i krzyżowanie się grup jest podstawą społeczeństwa. Społeczeństwo wg socjologów to pewna wyraźnie określona całość złożona z indywiduów jako elementów.
Proces społeczny- odbywa się za sprawą starszego pokolenia, zorganizowanego w niezliczone, współistniejące, powiązane i krzyżujące się grupy społeczne, ich funkcją jest przygotowanie młodej jednostki do udziału w takich lub innych grupach, do których ta jednostka jest (lub stanie się) kandydatem.

ŚRODOWISKO SPOŁECZNE OSOBNIKA

Środowiskiem społecznym osobnika nazywamy ogół grup i jednostek, z którymi styka się osobnik w ciągu życia prywatnie lub publicznie, bezpośrednio lub pośrednio, przelotnie lub trwale, osobiście lub rzeczowo. Ulega ono bezustannym zmianom, częściowo niezależnym od osobnika (np. śmierć niektórych członków grupy), częściowo spowodowanym przez własną jego działalność (zerwanie niektórych stosunków). Każda jednostka ma inne środowisko społeczne, wynikające z warunków zewnętrznych (miejsce urodzenia) jak i własnej indywidualności. Żadna grupa społeczna nie jest całkowicie obojętna na prywatne życie swoich członków, ani też na ich przynależność do grupy. Każda stara się przynajmniej w pewnym stopniu wpłynąć na to, co jej członkowie robią w innych grupach, pokierować stosunkami łączącymi ich pomiędzy sobą a osobnikami poza jej obrębem. Grupa, o ile może, stara się zapobiec wszelkim stycznościom swych członków z grupami „obcymi”, nie będącymi pod ich wpływem. Warto jednak dodać, że w każdej grupie istnieje taka sfera styczności osobistych, do których grupa się nie wtrąca, przynajmniej do czasu, kiedy nie wykażą one jakich cech niezwykłych. Sfera dozwolonej prywatności jest tym ciaśniejsza, im bardziej bezkonkurencyjne jest panowanie grupy nad jej członkami oraz im żywsze jest zainteresowanie członków sprawami publicznym tej grupy.
Środowisko społeczne osobników należących do pewnej grupy jest o tyle społecznie zorganizowane i uregulowane o ile ta grupa jest w stanie rozciągnąć czynne kierownictwo i nadzór nad stycznościami społecznymi każdego swojego członka.




ŚRODOWISKO WYCHOWAWCZE

Nadzór grupy nad środowiskiem społecznym osobnika przybiera swoiste formy w zastosowaniu do tych jednostek, które nie są jeszcze pełnymi członkami, lecz mają nimi zostać. Względem kandydatów na członka grupa nie zadawala nie zapobieganiem stycznościom niebezpiecznym. Chce ona nie tylko, by ci kandydaci nie nabyli własności szkodliwych dla życia zbiorowego, ale również żeby posiedli cechy, które jako członkowie danej grupy winni posiadać. Nabywanie cech pożądanych jest wynikiem wpływów z otoczenia społecznego w tej samej mierze co nabywanie właściwości niepożądanych.
Środowiskiem wychowawczym nazywamy odrębne środowisko społeczne, które grupa wytwarza dla osobnika mającego zostać jej członkiem po odpowiednim przygotowaniu. Obejmuje ono wszystkie te osoby i grupy społeczne, z którymi kandydat się styka. Każda z tych osób lub grup jest bowiem składnikiem środowiska wychowawczego kandydata. Grupa domaga się by wszyscy, z którymi styka się kandydat działali na jego w sposób mogący dać pożądane wyniki ze względu na przyszła jego rolę jako członka oraz powstrzymywali się od postępków mogących wywrzeć na niego wpływ społecznie niepożądany. Od kandydata zaś wymaga się by poddawał się pożądanym wpływom osób i grup, z którymi się styka a unikał niepożądanych. Innym wymaganiem chcąc aby przyszli członkowie grupy byli dobrze przygotowani do swej funkcji, grupy trwałe wprowadzają do środowiska jednostki bądź małe grupy, których zadaniem jest wywieranie wpływu wychowawczego w określonym kierunku, z ramienia danej grupy. Zadanie te spełniają instytucje wychowawcze. Instytucją wychowawczą nazywamy unormowaną przez grupę i podlegającą jej sankcji działalność takiej jednostki lub mniejszej grupy, która ze względu na tę działalność zajmuje w danej grupie oznaczone stanowisko. Najpowszechniejszą i najprostszą instytucją wychowawczą jest nauczanie indywidualne. Grupa chcąc, żeby jej przyszły członek nabył odpowiednie umiejętności i cechy osobowe wyznacza i normuje pewne czynności mające „nauczyć” kandydata tego co będzie się od niego wymagało jako od członka.
Zadania które spełnia nauczyciel z ramienia grupy są bardziej lub mniej wyspecjalizowane i stoją w związku z dziedzina głównych zainteresowań zbiorowych grupy. Bardziej skomplikowana jest instytucja nauczania szkolnego. Również chodzi o to aby kandydat za pomocą działalności wychowawczej uzyskał takie właściwości jakie będą potrzebne uzyskaniu pełnego członkostwa, ale stawiane instytucji szkolnej zadania są większe i trudniejsze niż zadania jakie ma przed sobą instytucja nauczyciela. Nauczyciel wchodzi jako jeden ze składników do gotowego środowiska wychowawczego wychowanka, natomiast do istoty szkoły należy wyrwanie wychowanka z jego zwykłego środowiska społecznego i obsadzenie go w nowym, odosobnionym środowisku wychowawczym, stworzonym wyłącznie po to, aby w odcięciu od wszystkich wpływów ubocznych poddać go wpływom uważanym za najodpowiedniejsze dla wyrobienia w nim wymaganych przez społeczeństwo właściwości.

RODZICE

Działalność wychowawcza rodziców znajduje się pod nadzorem wszystkich grup, których są oni członkami. Każda z tych grup stawia swoje wymagania i wymagania te dopełniają się nawzajem. Należy jednak zaznaczyć, że żadna grupa nie interesuje się szczegółami postępowania rodziców względem dzieci, przynajmniej dopóki postępowanie to nie wykroczy zbyt jaskrawo przeciwko tradycyjnym zwyczajom. Każda z nich żąda tylko, aby młodociany osobnik, gdy nadejdzie czas przygotowania go do roli członka, został jej przedstawiony i nabył te cechy, które będą mu niezbędne jako przyszłemu członkowi. Jeśli osobnik nie posiadł wymaganych cech odpowiedzialność za to spada na rodziców. Rodzice czują się więc odpowiedzialni za swe dzieci przed całym społeczeństwem i poczucie to utrzymywane jest w niech przez bezpośrednie, osobiste reakcje poszczególnych grup lub ich przedstawicieli.
Rola wychowawcza rodziców jest bezpośrednio uwarunkowana przez ich najbliższe środowisko społeczne. Największe wpływy, którym podlegają rodzice to wpływy grupy genetycznej (rodzina lub ród). Rodzice są przedstawicielami rodu lub rodziny w sprawach wychowania. Zadaniem powierzonym im przez ród (rodzinę) jest całkowite przygotowanie dzieci do przyszłej roli rodowców. Rola ta obejmuje nie tylko wykonywanie wewnątrz rodu tych czynności, które zachowują jego jedność jako grupy, ale także działalność ekonomiczną, przez którą jednostka utrzymuje się siebie tak, aby nie być ciężarem dla rodu. Ród rozciąga najwyższy nadzór nad działalnością rodziców. Obecnie rola wychowawcza rodziców słabnie. Nauczyciel, szkoła instytucje wychowawcze pośrednio odbierają im przeważną część funkcji wychowawczych.

OTOCZENIE SĄSIEDZKIE

Otoczenie sąsiedzkie osobnika to ogół osób, z którymi styka się on bezpośrednio dzięki temu, że znajdują się w takiej fizycznej bliskości jego miejsca zamieszkania, iż mogą się z nim spotykać. Otoczenie sąsiedzkie nie jest grupą społeczną. Z punktu widzenia osobnika otoczenie sąsiedzkie ma pewnego rodzaju charakterystyczną jedność i odrębność, które wydzielają je spomiędzy całego jego środowiska społecznego, nie w charakterze układu zamkniętego, jak wydziela się każda grupa, której jest on członkiem, lecz jako mniej lub bardziej luźny zbiór ludzi powiązanych wyłącznie pewnymi podobnymi zainteresowaniami, wspólną sferą udzielanych sobie wzajemnie doświadczeń. Proces wytwarzania owych doświadczeń nazywamy opinią sąsiedzką. Jest ona jedną z odmian opinii publicznej i stanowi ogólny węzeł wszelkiego sąsiedztwa, a zarazem jeden z najpotężniejszych czynników uspołecznienia i wychowania.
Osobnik nie jest tylko podmiotem współtworzącym opinię sąsiedzką, ale także przedmiotem zainteresowania tej opinii. Wszyscy należący do jego otoczenia, znają go osobiście, bywa treścią porozumienia i wartością społeczną dla innych. Każda normalna jednostka zaś pragnie być jak najczęściej przedmiotem przychylnej uwagi swojego sąsiedzkiego otoczenia, dąży do tego, aby o niej mówiono wiele i z uznaniem. Dopełnieniem i przeciwwagą chęci zwrócenia na siebie uwagi innych jest chęć dostosowania się do ich postępowania, czyli upodobnienie się do innych (wg Tarde to naśladownictwo).
Wpływ otoczenia na jednostkę jest szczególnie silny na jednostki młodociane i w ogóle społecznie niewyrobione. Grupy społeczne interesujące się wychowaniem przyszłych swoich członków pilnują zwykle zwracając uwagę na ich sąsiedzkie otoczenie i starają się uczynić z niego część środowiska wychowawczego, użytkując jego wpływ na własną korzyść, starając się zaś zapobiec wpływom niebezpiecznym. Społeczeństwo może żądać od wszystkich swoich członków, aby w zetknięciu się z osobnikami młodego pokolenia zachowywali się w sposób jak najodpowiedniejszy dla wywarcia pożądanego wpływu wychowawczego, i odwrotnie- od młodego pokolenia za pośrednictwem rodziców wymaga takiego odnoszenia się do starszych osobników z sąsiedzkiego otoczenia.
Ze strony młodzieży każde usiłowanie przekroczenia granic dozwolonego udziału w życiu sąsiedzkim, każdy objaw krytycyzmu względem instytucji i nieposzanowania osób, spotyka się z natychmiastową reakcją każdego ze starszych.
Młody osobnik może przejmować ze swojego otoczenia sąsiedzkiego nie tylko pozytywne wzorce, ale również negatywne.

GRUPY RÓWIEŚNIKÓW

Podczas gry otoczenie sąsiedzkie starszych narzuca się młodocianemu osobnikowi bez jego czynnej woli, i tylko w dzisiejszych warunkach społecznych daje mu pewną możliwość wyboru osób, z którymi utrzymywać będzie styczność, trzeci powszechny składnik środowiska społecznego dziecka i młodzieńca, grupa rówieśników, tworzy się przy jego mniej lub bardziej spontanicznym udziale.
Cooley charakteryzuje grupę, będąca bezpośrednim objawem przyrodzonych dążności tworzących ją osobników, stanowiącą dla każdego z nich pierwotne środowisko, w którym przyczyniają się do czynnego społecznego współżycia.
Grupy dzieci nie są tworami czysto naturalnymi i jednorodnymi, pomimo samorzutności, z jaką powstają. Każdy członek grupy wnosi do niej ze sobą wpływy, którym podlega w rodzinie, w otoczeniu sąsiedzkim starszych, w zetknięciu z instytucjami wychowawczymi przygotowującymi go do członkostwa w grupach dorosłych.
We wszystkich grupach młodocianych rówieśników są pewne podobieństwa składu i ustroju. Dzieci i młodzież w pewnych okresach wieku są do siebie podobne. Pole możliwych wspólnych zainteresowań u dzieci są stosunkowo ciaśniejsze niż u ludzi dorosłych. Są to bowiem zainteresowania mniej rozwinięte i zróżnicowane.
Należy również dodać, że grupy rówieśnicze cechuje względna prostota ustroju. Związane jest to z małą liczebnością oraz ubóstwem tradycji. W skutek małej liczebności i słabej instytucjonalnej regulacji indywidualne dążenia członków mają o wiele większą sposobność do wyrażania się w życiu zbiorowym niż w społeczeństwach starszych, a zmiany ustroju są szybsze i łatwiejsze.
Trzecią charakterystyczną właściwością grup rówieśniczych dzieci i młodzież jest przywiązana do ich wieku żądza nowych doświadczeń.
W każdym niemal społeczeństwie znajdujemy, obok luźnych zrzeszeń, trwałe i zorganizowane związki młodzieży, niekiedy o bardzo starej tradycji, określonych zadaniach, ustalonych instytucjach i stosunkowo bogatej treści. Typowym przykładem są europejskie korporacje uczącej się młodzieży.

Znaczenie grup rówieśników jako czynnika wychowawczego zależy od tego, w jakiej mierze przyczyniają się one do urobienia jednostki pod względem społecznym i przygotowania jej do udziału w grupach dojrzałych. W grupie rówieśnik występuje jako równouprawniony członek, z którym inni się liczą nie tylko jako z przedmiotem swego działania, ale również jako z podmiotem społecznym. To właśnie w grupie rówieśniczej dokonuje się wyszkolenie w przodowaniu innym, ale i w dobrowolnym podporządkowaniu się przodownikowi nie narzuconemu z góry. Tu jednostka uczy się ustanawiać samorzutnie reguły postępowania dla siebie i innych oraz poddawać się regułom wspólnie z innymi ustanowionymi. Ponadto uprzytamnia sobie, że pewne postępki są społecznie pożądane a inne niepożądane. W grupach rówieśniczych pierwotna chęć walki z dążeniami do pognębienia przeciwnika zmienia się w rycerską rywalizację, gardzącą zwycięstwem niezasłużonym i przyjmująca tylko równe szanse. Poleganie na pomocy starszych ustępuje poleganiu na własnych siłach. Grupa rówieśnicza jak widać ma charakter demokratyczny, dlatego też rozwijają się najswobodniej w państwach demokratycznych.
Potrzeba kierowania grupami młodocianymi wynika:
zainteresowania czynne dzieci i młodzieży są w obecnych czasach• często niezgodne z kierunkiem jakie chciałoby mu nadać pokolenie starsze lub jego poszczególni przedstawiciele;
towarzystwo rówieśników częściej niż dawniej daje poparcie• buntowniczym skłonnościom młodocianej jednostki wobec grup, które usiłują wywrzeć na nią wpływ wychowawczy.
Kierunek który dorośli usiłują nadać działalności młodocianych osobników ze względu na ich przyszłą rolę społeczną zwykle nie odpowiada spontanicznemu rozwojowi osobowości dziecka. Powstawanie dążności buntowniczych jest nieuniknionym wynikiem samego procesu wychowania. Życie społeczne wymaga zahamowania licznych objawów przyrodzonych dążności człowieka.
Represja społeczna jest i zawsze była najpowszechniejszym środkiem pedagogicznym. Jej psychologicznym skutkiem jest bunt (czynny lub utajony). Jeśli represja jest o tyle konsekwentna i czynna, że jednostka ma pewność, że każdy niedozwolony postępek spotka się z negatywną, przykrą reakcją środowiska, wówczas przytłumienie zakazanego działania jest skuteczne i bunt nie objawia się na zewnątrz. Jeśli jednak kontrola jednostki przez środowisko społeczne jest nie dość ścisła owocuje to buntem przejawianym w czynach, któremu towarzyszy usiłowanie uniknięcia represji lub otwartym przeciwstawieniem się woli pewnych osób czy grup.
Dziecko należące do grupy rówieśników, znajdujące w tej grupie pomoc aktywną lub wsparcie moralne w wielu czynach, ze strony starszych spotykają się najczęściej z represją. Najbardziej buntownicza jednostka ma najwięcej widoków, aby stać się przywódcą, a jej buntowniczość udziela się innym. Istnieje również inny rodzaj przywódcy- osoba, która najlepiej wykonuje czynności leżące w programie wychowawczym, ale wpływ tego rodzaju przywódcy jest wiele słabszy niż buntownika.


NAUCZYCIEL

Składniki środowiska wychowawczego takie jak: rodzina, otoczenie sąsiedzki i grupy rówieśnicze, wywierają swój wpływ wychowawczy na osobnika bez planowego rozmysłu, nie stawiając sobie świadomie wyraźnych celów pedagogicznych i nie dobierając sobie środków. Z owego bezplanowego stadium działalność wychowawcza wychodzi dopiero wtedy, gdy pewni jego członkowie starszego pokolenia zaczynają się w niej specjalizować, gdy nauczanie kandydatów na członków pewnych czynności staje się zadaniem starszych członków.
Metody wyrabiane przez nauczycieli mogą być przyjmowane przez inne osoby w wychowawczego środowiska jednostki, gdy zainteresują się one jej przyszłością.
Styczność społeczna między nauczycielem, a uczniem staje się bardziej bezosobowa, rzeczowo wyspecjalizowana i krótkotrwała. Dzisiaj nauczyciel w większości przypadków nie przygotowuje ucznia wyłącznie do udziału w jednej grupie lub wiadomym i zwartym kompleksie grup, lecz daje mu wyszkolenie, które ma go przygotować do uczestnictwa w jakiejkolwiek z tych grup, z którymi się może zetknąć w życiu. Udziela mu pewnej specjalnej części tych wiadomości i uzdolnień, które mu jako członkowi będą potrzebne. Należy jednak podkreślić, że styczność nauczyciela i ucznia jest ograniczona rzeczowo i czasowo, a większa część ich osobowości wcale nie uczestniczy w ich stosunku społecznym. Uczeń przeważną część życia spędza poza wpływem danego nauczyciela, pod zupełnie innymi wpływami, o których nauczyciel zwykle nie wie nic lub bardzo mało. Nauczyciel ze swojej strony , mając wielu uczniów oraz życie prywatne i społeczne poza swym zawodem, tylko jednostronnie i sporadycznie wchodzi w związek z danym uczniem. Jego działalność ogranicza się do wykonywania pewnego programu rzeczowego, zacieśnionego najczęściej do pewnej tylko dziedziny wiedz teoretycznej lub stosowanej do pewnego specjalnego „przedmiotu”.


SZKOŁA

Instytucja szkoły powstała częściowo w dopełnieniu, częściowo w przeciwieństwie do zwykłego środowiska, w którym obracają się przyszli członkowie społeczeństwa. Jest ona wyrazem dążenia starszego pokolenia do wydzielenia i odosobnienia tych jednostek spomiędzy młodzieży, które przygotowują się do czynnego udziału w życiu społecznym, aby uchronić je na czas przygotowań od wpływów zewnętrznych, uważanych za szkodliwe, natomiast tym łatwiej zogniskować na nich wpływy dobroczynne przez wytworzenie specjalnych, wyjątkowych warunków.
Za pierwszy zarodek szkoły można uważać obyczaj wielu ludów niższych, według którego młodzież na kilka dni lub tygodni przez terminem przyjęcia do plemienia, oddala się na pustkowie wraz e starszymi członkami, którzy będą ich wprowadzać do grupy i tam unikając wszelkiej styczności z reszta plemienia oddaje się ćwiczeniom specjalnym i dowiaduje się pewnych tajemnic grupowych.
Każda szkoła jest grupą społeczną, złożoną z nauczycieli i uczniów. Typowa szkoła w czasie zajęć szkolnych jest, a raczej usiłuje być, klasztorem, do którego nie dochodzą żadne odgłosy świata zewnętrznego, nic, co mogłoby oderwać uwagę wychowanków od zajęć. Jednak społeczne odosobnienie szkoły jako nie daje się utrzymać dlatego, że zarówno wychowankowie jak i wychowawcy wnoszą ze sobą pierwiastki pochodzące z innych grup społecznych. Każdy uczeń wnosi ze sobą do życia szkolnego tradycje i zainteresowania wyrobione w nim pod jakimś wpływem rodziny i otoczenia sąsiedzkiego. Obok pośrednich wpływów społeczeństwa starszych nie mniej wkraczają wpływy, których źródłem są grupy rówieśnicze, zarówno te utworzone z członków grupy szkolnej jak i te utworzone poza tą grupą (np. terytorialne). Grupa rówieśników jest obcą tradycyjnemu ustrojowi grupy szkolnej, który w typowej swej postaci przewiduje tylko takie czynności zbiorowe, których nauczyciel daje inicjatywę i przewodnictwo. Grupa rówieśników staje często w konflikcie z określonymi przez starszych wymaganiami szkoły, bądź nadając odmienny od żądanego przez nauczycieli kierunek działalności szkolnej swych członków, bądź pobudzając ich do spełniania w czasie i miejscu przewidzianych do zajęć szkolnych czynności utrudniających lub uniemożliwiających te zajęcia, bądź nawet wywołując bunty zbiorowe przeciwko władzom szkolnym.
Dzisiejsza szkoła jest terenem krzyżowania się niezliczonych i różnorodnych działań zewnętrznych. Odosobnienie jest staje się niemal fikcją. Pedagogika nowoczesna przyjmuje, że odosobnienie szkoły przestaje być jej celem, dlatego tez jeśli ewolucja szkoły pójdzie dalej w tym samym kierunku szkoła przestanie być osobną stałą grupą, a będzie ośrodkiem miej lub bardziej przejściowym i o zmiennym składzie ugrupowań młodzieży. Przyszła szkoła, zamiast jak dziś bezskutecznie próbować odizolować osobnika od społeczeństwa, w którym życie, zostawi go w naturalnym konkretnym środowisku starając się to środowisko rozszerzać i kierować jego stopniowym wrastaniem w życie zbiorowe starszych.


INSTYTUCJE POŚREDNIEGO WYCHOWANIA

Wpływy wychowawcze dochodzą do młodocianej jednostki nie przez osobiste porozumienie, lecz za pomocą mniej lub bardziej sztucznych symboli rzeczowych takich jak:
pisma;•
druki;•
obrazy;•
ilustracje;•
telefon;•
telegraf;•
kino;•
radio;•
multimedia.•
Rozwój tego rodzaju styczności pośrednich jest jedną z najbardziej uderzających cech cywilizacji nowoczesnej. Wcześniej wpływy te były stosunkowo nieliczne, przenikały do grup powoli , dawały się stosunkowo łatwo asymilować. Najnowsze wynalazki wprowadzają w dziedzinę styczności pośrednich nowe ułatwienia i modyfikacje. Obraz jest międzynarodowy, nie potrzebuje przekładu, co najwyżej krótkiego komentarza. Przedstawia rzeczywistość nie za pomocą sztucznych symbolów lecz na drodze bezpośredniej zmysłowej symbolizacji, której znaczenie narzuca się wprost każdemu obserwatorowi. Każde ze społeczeństw w interesie własnego bytu jest zmuszone żądać od swoich członków znajomości symboli, służących do pośredniego porozumienia. Nauka czytania i pisania jest więc niezbędnym składnikiem wychowania społecznego na pewnym poziomie kulturalnego rozwoju.
Z rozwojem druku, a zwłaszcza z powstaniem tych nowych form porozumiewania pośredniego, które jak telefon, radio, kino, czynią porozumiewanie pośrednie tak samo niemal przystępnym umysłom nieprzygotowanym i niewyszkolonym w tłumaczeniu symbolów, jak porozumiewanie się bezpośrednie, powstają trudności wychowawcze. Młodociany osobnik, gdy raz owładnął sztukę czytania lub uzyskał dostęp do teatrów i stacji odbiorczych, ma przed sobą nieograniczone niemal pole doświadczeń pośrednich, z których tylko drobna część jest zinstytucjonalizowana społecznie dla celów pedagogicznych i podlega kontroli starszego społeczeństwa.

ZALEŻNOŚĆ ZADAŃ WYCHOWAWCZYCH OD PRZYSZŁYCH OBOWIĄZKÓW SPOŁECZNYCH WYCHOWAWNKÓW

Zasadnicza funkcja wychowania polega na przygotowaniu niepełnych członków do pełnego udziału w życiu zbiorowym grup. Każda grupa może wpływać zawczasu na jego środowisko wychowawcze, stara się narzucić wychowującym go czynnikom społecznym zadania zgodne z tą funkcją. Wymaga od rodziców, otoczenia sąsiedzkiego, rówieśników, nauczycieli, szkoły instytucji wychowania pośredniego, aby wpływali na niego w sposób, który uczyni go chętnym i zdolnym do spełniania przyszłej roli członka.
Rola członka w grupie zależy od stosunku społecznego miedzy nim a grupą. Na stosunek społeczny składa się kontakt społeczny czyli związek między dwiema stronami oraz obowiązki społeczne każdej ze stron względem drugiej. Kontaktem społecznym nazywamy zasadę na mocy której dane jednostki są ze sobą w stosunku ( posiadają względem siebie pewne obowiązki). W stosunku miedzy grupa a członkiem kontakt społeczny stanowi uznana przez obie strony przynależność członka do grupy, która może zresztą być uwarunkowana przez różne względy (np. terytorium grupy). W stosunku między grupą a członkiem spełniającym jakąś specjalną funkcję publiczną, zachodzi prócz tego dopełniający, ściślejszy kontakt, wynikający z objęcia przez członka za zgodą wyrażoną lub milczącą grupy urzędowego stanowiska. Stosunek miedzy grupą a osobnikiem został ustalony niezależnie od tego osobnika, najczęściej na długo przed jego wejściem do grupy i wchodząc jako członek lub zajmując urzędowe stanowisko przejmuje on po prostu już gotowe, znane i określone bez jego udziału obowiązki. Członek jest zobowiązany czynić to wszystko dla grupy, co tradycyjnie lub na mocy refleksji uważa grupa za potrzebne do swojego trwania, grupa zaś zobowiązana jest czynić dla członka to, co w jej mniemaniu jest niezbędne, aby mu umożliwić należyte wykonanie jego obowiązków względem owej grupy.
Od każdego członka danej grupy wymaga się aby nie tylko solidaryzował się z innymi w zakresie wspólnych doświadczeń, ocen i czynności, ale traktował fakt przynależności do grupy jako cechę absolutnie dodatnią. Nieczłonkowie maja być zatem traktowaniu albo za częściowi dodatnie wartości społeczne, albo za ludzi zupełnie obojętnych albo za wrogów.

OBOWIĄZEK UCZESTNICTWA W SKUPIENIU SPOŁECZNYM GRUPY

Wyodrębnienie się grupy społecznej z otaczającego świata daje się utrzymać, jeśli grupa ta nie jest zbyt luźna i rozproszona. Przy braku styczności w ogóle grupa zanika, członkowie jej przestają poczuwać się do przynależności do niej.
Najprostszą formą skupienia jest zgromadzenie wszystkich członków grupy w obrębie przestrzeni ograniczonej, że wszyscy członkowie mogą się wzajemnie widzieć i słyszeć. Jest to skupienie zmysłowe, którego istota nie polega na samej bliskości przestrzennej, lecz na tych wszystkich czynach i reakcjach społecznych, które ta bliskość umożliwia. W grupach zbyt dużych, aby mogły się zbierać w całości, rolę czynników skupiających spełniają zgromadzenia częściowe i zastępcze. Zgromadzenie przedstawicieli świadomie zastępuje zgromadzenie całej grupy państwowej dzięki temu, że każdy przedstawiciel jest pośrednikiem, przez którego jakiś odłam grupy bierze czynny udział w życiu zbiorowym całości. Miejsce, w którym się odbywa zgromadzenie jest faktycznym ośrodkiem skupienia grupy.
W zorganizowanych grupach ośrodkami działania są najczęściej jednostki zajmujące stanowiska rządzące. W grupach niezorganizowanych, ośrodkami czynnego skupienia mogą być po prostu jednostki wybitne w oczach opinii społecznej.

OBOWIĄZEK STOSOWANIA SIĘ DO WZORÓW OBYCZAJOWYCH

Grupa społeczna potrzebuje pewnego minimum jedności u swych członków. Grupy, których skład jest niejednorodny znajdują się z niebezpieczeństwie rozkładu, a przynajmniej dysharmonii wewnętrznej. Młode pokolenie na który, w przyszłości opierać się będzie byt grupy ma być dalszym ciągiem starszego. Z punktu widzenia trwałości grupy ideałem byłby taki proces zastępowania jednego pokolenia drugim, przy którym zmiana składu osobistego nie dała się wcale zauważyć i rola społeczna młodych byłaby identycznie taka jaka była rola starszych. Wymaganie jednorodności stawiane wszystkim członkom grupy okazuje większą natarczywość i bezwzględność w zastosowaniu do młodzieży niż w odniesieniu do starszych. Młode pokolenie w grupie ma być jednorodniejsze od starszego, ma wzorować się na starszym pokoleniu, lecz nie takim jakie jest ono naprawdę, lecz takim jakie powinno być. Na wzór postępowania, który grupa narzuca swoim członkom składa się całokształt obyczajów tej grupy (wzór obyczajowy). Zasada ogólna obyczaju jest taka, że w oznaczonych warunkach każdy członek grupy ma postępować w oznaczony raz na zawsze i dla wszystkich sposób. Sfera obyczajów rozciągać się może na wszystkie dziedziny ludzkiego postępowania, od takich czynności jak mieszkanie, ubieranie się, jedzenie, do takich jak poszanowanie ludzkiego życia. Ogół obyczajów obowiązujących w danej grupie wyznacza wzór obyczajowy stawiany przez starsze pokolenie młodszym kandydatom na członków. Jednostka która po dorośnięciu zachowuje wszystkie obyczaje grupy jest uważana za dobrego członka, jest pozytywnie oceniana przez otoczenie. Do właściwości wzoru obyczajowego należy, że grupa oczekuje od jednostki całkowitej z nim zgodności i uważa przełamanie któregokolwiek obyczaju wchodzącego w skład wzoru za równoważne z odrzuceniem całego wzoru.

OBOWIĄZEK ZABEZPIECZENIA MATERIALNYCH WARUNKÓW BYTU GRUPY

Grupa społeczna jako zrzeszenie jednostek, których działalność odbywa się za pośrednictwem materialnych organizmów i zwykle wymaga pomocy różnorodnych materiałów i narzędzi fizycznych, sama również musi posiłkować się środkami materialnymi dla umożliwienia swego bytu zbiorowego. Te środki są dwojakiego rodzaju:
ogół ciał członków ( zbiorowe podłoże organiczne życia społecznego)-• grupa społeczna rości sobie prawo do rozporządzania ciałami swych członków, jeśli ich potrzebuje do swoich celów; z jednej strony rozciąga nad nimi opiekę a z drugiej wymaga oddawania się członków na usługi interesom całości; wymagania te mogą być następujące:
- żądanie od mężczyzn fizycznej obrony grupy i jej członków;
- żądanie od kobiet spełniania funkcji macierzyńskich;
- żądanie od wszystkich dbania o higienę zbiorową i indywidualną;
ogół przedmiotów służących do• czynności zbiorowych (własność zbiorowa)- to ogół środków materialnych niezbędnych dla życia społecznego.

OBOWIĄZEK PRZECHOWYWANIA KULTURY DUCHOWEJ

Oprócz pewnego zasobu materialnego, stanowiącego podłoże organiczne życia społecznego i własność zbiorową, w skład wspólnych zainteresować każdej grupy wchodzi kompleks duchowy, stanowiący jej kulturę duchową. Przez wartości duchowe rozumiemy przedmioty, których znaczenie dla działalności ludzkiej wiąże się nie tylko z ich treścią zmysłową, z tym co jest dane w spostrzeżeniu lecz z tym, co ta treść zmysłowa wyraża lub symbolizuje. Do tej dziedziny należą:
- mowa;
- przedmioty;
- obrzędy religijne;
- sztuka;
- literatura;
- wiedza.
Do wartości duchowych można by również zaliczyć obyczaj, moralność i prawo.
Wartości duchowe, które członkowie danej grupy uważają za wspólne stanowią kulturę duchową grupy. Kultura duchowa grupy w o wiele większej mierze niż dobytek materialny zależy od ciągłości społecznej pokoleń, od przekazywania tradycji kulturalnej nowym członkom. Pierwotną podstawa trwałości kultury duchowej jest spontaniczne przywiązanie się starszych, członków grupy do wartości, którymi przywykli się posługiwać, do czynności, które przywykli spełniać.
Sprawa udzielania młodzież wartości duchowych staje się przedmiotem planowe, metodycznej pedagogiki wtedy, gdy wartości należą do kultury już zamarłej lub zamierającej.
Uniezależnienie wartościowania kultury duchowej od względów społecznych jest pośrednio wynikiem wielkiego wzrostu poszczególnych dziedzin kultury. Rozrost ze strony społecznej prowadzi do wyspecjalizowania zawodowego jednostek zajmujących się dana dziedziną, ze strony rzeczowej zaś do łączenia wartości stanowiących tą dziedzinę w zwarte systemy.

OBOWIĄZEK LOJALNOŚCI WZGLĘDEM USTROJU SPOŁECZNEGO

Ustrojem społecznym nazywamy cały system czynności regularnie wykonywanych bądź przez ogół członków grupy razem, bądź przez poszczególnych jej członków w zastępstwie ogółu. Czynności społeczne członków grupy dzielimy na:
prywatne- te, których zamiary nie dotyczą grupy jako całości i• którymi grupa interesuje się o tyle tylko, o ile wymaga ich zgodności ze wzorami obyczajowymi;
publiczne- te, których zamiary stoją w związku bezpośrednim z życiem zbiorowym grupy jako całości.•
Względnie trwałe grupy społeczne, dokładnie wyodrębnione i zwarte poddają wszelką działalność, którą uznają za publiczną, stałym regułom. Pewne czynności maja być spełniane w określony sposób. Unormowane czynności publiczne nazywamy instytucjami społecznymi. Na niższych poziomach życia społecznego instytucje społeczne są aktualizowane przez grupę w całym jej składzie (wszyscy członkowie bezpośrednio spełniają lub uczestniczą w spełnianiu unormowanych czynności publicznych). Gdy jednak grupa jest bardzo liczna a zróżnicowanie jest duże, prawie wszystkie czynności publiczne są spełniane przez pewne tylko jednostki lub mniejsze podgrupy w zastępstwie grupy jako całości. Jednostki wypełniające czynności publiczne w zastępstwie grupy podlegają sankcji publicznej. W interesie grupy jest aby czynności wykonywane były tak, jak wymagają tego ustalone normy.
Sankcja społeczna objawia się w dwojaki sposób. Z jeden strony w razie potrzeby grupa gotowa jest współdziałać z instytucjonalną działalnością jednostki, wspierać ją, z drugiej zaś grupa poddaje kontroli działalność jednostki, zmusza ją do spełniania zobowiązań, karze za przekroczenie reguł lub odbiera możność pełnienia funkcji. Pełnienie przez wybranie jednostki czynności publicznych prowadzi do powstania i rozwoju władzy i instytucji publicznych. Źródłem pierwotnym władzy jest przodownictwo indywidualne w czynnościach publicznych spełnianych przez ogół członków. Władza jest instytucją najwyższą i centralna. Kieruje ona i ogniskuje w sobie funkcjonowanie innych instytucji danej grupy. Obok kierownictwa do instytucji władzy należy sankcjonowanie innych instytucji.
Jednostka spełniająca funkcje publiczne musi sama należycie przygotować się do objęcia stanowiska, aby moce jej własne swobodnie działały, aby pożądane wpływy wywarły skutek dobroczynny, a niepożądane nie miały do niego dostępu.
W państwie narodowym wyrabianie u młodzieży lojalności względem instytucji państwowych łączy się z rozwijaniem patriotyzmu narodowościowego.

OBOWIĄZEK UDZIAŁU W DĄŻENIACH ROZWOJOWYCH GRUPY

Charakter dążeń rozwojowych grupy uwydatnia się w tych zadania zbiorowych, jakie grupa sobie stawia na dalszą metę. Najwcześniejszym i najbardziej rozpowszechnionym dążeniem rozwojowym grupy jest dążenie do potęgi. Dążenie to może się różnie przejawiać w zależności od typu grupy i rodzaju walki o potęgę:
zniszczenie grupy obcej;•
podbój lub wchłonięcie grupy obcej;•
pozbawienie grupy jej członków;•
osłabienie lub rozkład ustroju grupy obcej;•
uzależnienie ekonomiczne os siebie grupy obcej.•
Dążenie do potęgi to rozwinięcie tych właściwości grupy, które mają zapewnić jej zwycięstwo.
Pierwszym czynnikiem potęgi grupy jest jej liczebność. Dążenie do liczebnego wzrostu pojawia się najwcześniej ze wszystkich dążeń rozwojowych grupy. Istnieją dwa sposoby pomnażania grupy:
- rodzenie dzieci;
- rekrutowanie nowych członków z zewnątrz.
Kolejnym dążeniem rozwojowym grupy to dążenie do potęgi ekonomicznej.

Warunkiem potęgi grupy jest jej zwartość, która umożliwia działanie solidarne i jednolite. W tym celu grupa dążąca do potęgi świadomie stara się skupić dokoła wspólnego ośrodka, zapobiec decentralizacji i wytworzyć ustrój, łączący jak najściślejsze podporządkowanie jednostek woli zbiorowej. Dążenie do potęgi każdej grupy prowadzi nieuniknienie do walki, o to, by w ustroju i funkcjonowaniu grupy podstawowej jej interesy zostały jak najszerzej uwzględnione.

JAKIE POWINNY BYĆ ZADANIA SPOŁECZNE WYCHOWAWNIA

Gdy wychowawca stawia sobie za bezpośrednie zadanie dobro wychowanka, jego rozwój osobisty w pewnym kierunku lub przystosowanie go do przyszłych warunków życiowych, to można przyjąć, że działa on na korzyść przyszłej grupy społecznej danego wychowanka. Umiejętności przekazane wychowankowi podlegają sprawdzeniu. Sprawdziany maja na względzie dobro ogółu grup społecznych, do których ludzie przynależą, są ważniejsze od tych, które mają na względzie jedynie dobro takiej lub innej poszczególnej kategorii lub kompleksu grup. Sprawdziany mające na względzie dobro pewnej grupy we wszystkich możliwych warunkach są ważniejsze od tych, które mają na względzie jedynie dobro tej grupy w pewnych specjalnych warunkach.

Olbrzymia większość grup w niezwykle złożonym świecie społecznym zachowuje pierwotne dążenie do wyłączności. Grupy stosunkowo nieliczne i słabe nie są zdolne do skutecznego, czynnego przeciwstawiania się grupom licznym i silniejszym, którym są podporządkowane.
Zadania jednostki:
każda jednostka musi być z góry przygotowana do udziału w zadaniach wielu grup;•
każda musi się nauczyć dzielić swoją przynależność między wszystkie• grupy, w których będzie uczestniczyła, zachowując jednak jedność swojej osobowości;
musi jednocześnie umieć dostosować się do wzorów obyczajowych wielu• odmiennych środowisk, a zarazem mieć taką jedność moralną, aby te wzory obyczajowe przedstawiały się tylko jako specjalne zastosowania i zróżnicowania jednego ideału etycznego;
powinna brać udział w funkcjonowaniu instytucji wielu grup, ale nie• zadowalać się tylko nominalnym zajmowaniem stanowisk publicznych. Jednostka powinna znać i cenić wartości kulturalne grup, których jest członkiem, nie ograniczając się wyłącznie do jednej kultury, ani do tylko powierzchownego zetknięcia z wielu;
powinna podzielać dążenia do rozwoju każdej grupy w tych granicach, w• jakich dążenia te mogą być pogodzone z dążeniami innych grup.

Grupa społeczna jako układ zamknięty nie zawiera w sobie innych członków własnej ewolucji, prócz dążeń rozwojowych, wyrażających się we wspólnych zadaniach.

---