PSYCHOLOGIA OGÓLNA

zagadnienia egz.

Psychologia teoretyczna i stosowana /subdyscypliny/

Koncepcje psychologiczne człowieka:

Psychoanaliza /Freud: Elementy aparatu psychicznego, fazy rozwoju psychoseksualnego, mechanizmy obronne/

Behawioralna /warunkowanie klasyczne, instrumentalne, wzmocnienia, wygaszanie/

Humanistyczna /Maslow- Piramida potrzeb/

Metody badań w psychologii: rozmowa, wywiad, obserwacja, testy /czym są, wady, zalety, rodzaje/

Stres - 3 podejscia

Koncepcja Selye'go, Lazarusa i Folkman,

Stresory, radzenie sobie, ocena pierwotna i wtórna, zasoby, wypalenie zawodowe, PTSD

PSYCHOLOGIA OGÓLNA 23-10-2010

Literatura:

• Mietzel 1999 - „Wprowadzenie do psychologi. Podstawowe zagadnienia”

• Zimbardo - „Psychologia i życie”

• Strelau - „Psychologia. Podręcznik akademicki”

• Rathus - „Psychologia współczesna”

• Przedtacznikowa - „Podstawy psychologi ogólnej”

PSYCHOLGIE DZIELIMY NA:

TEORETYCZNA	STOSOWANA
- ogólna - dzieli psychikę na czynniki i je definiuje	- kliniczna i patologiczna
- rozwojowa - jak się rozwija człowiek	- wychowawcza - dba aby nie było błędów w wychowaniu
- społeczna - jak człowiek funkcjonuje w grupie i na odwrót	- pracy - dopasowanie człowieka do pracy i odwrotnie

PSYCHOLOGIA OGÓLNA

1. FUNKCJONOWANIE EMOCJONALNE

- emocje, uczucia, nastroje

2. ZMIENNE ZWIĄZANE Z OSOBOWOŚCIĄ

- osobowość, charakter, oczekiwania, potrzeby, temperament, poczucie własnej godności

3. PROCESY POZNAWCZE - INTELEKT

- odbiór wrażeń, spostrzeganie, myślenie, uwaga, pamięć(wiedza, przeżycie),komunikacja,wyobraźnia

P S Y C H O L O G I A

PSYCHE - DUSZA

LOGOS - NAUKA

PSYCHOLOGIA nauka o duszy, ludzkich zachowaniach

PSYCHOLOGIA nauka o człowieku, która bada prawa, zachowania oraz czynniki środowiskowe i osobowościowe, które nimi sterują.

Wg Jan Kocielecki

PSYCHOLGIA bada zachowania i procesy psychiczne jednostek.

CELE PSYCHOLOGI

• opis tego co się dzieje

• wyjaśnienia, szukanie przyczyn tego co się dzieje

• przewidywanie tego co się stanie

• sterowanie tym co się dzieje

• podnoszenie jakości życia poprzez zmienianie tego co się dzieje

PSYCHOLOGIA TEORETYCZNA celem jest wykrywanie praw rządzących czynnościami psychicznymi człowieka.

PSYCHOLOGIA STOSOWANA służy rozwiązywaniu praktycznych problemów związanych z funkcjonowaniem człowieka

ELEKTYZM łączy 4 kierunki psychologi

4 KIERUNKI PSYCHOLOGI:

• psychoanaliza

• behawioryzm

• kierunki poznawcze

• kierunki humanistyczne

P S Y C H O A N A L I Z A

koncepcje psychodynamiczne, kładzie nacisk na dynamikę nieświadomości umysłu i uprzedzenie doświadczenia jednostki jako główne determinanty przyszłego zachowani.

• determinizm społeczny (narzucony)

• wczesne doświadczenie

• popędy, instynkty

• procesy nieświadome

DETERMINIZM PSYCHICZNY założenie, że wszystkie reakcje umysłowe i zachowanie, determinowane są wcześniejszymi doświadczeniami człowieka. Nic nie jest dziełem przypadku.

WCZESNE DOŚWIADCZENIA zwłaszcza z okresu wczesnego dzieciństwa, mają największy wpływ na ukształtowanie osobowości.

Każdy człowiek posiada wrodzony INSTYNKT i POPĘDY wyznaczające ludzkie zachowania.

PROCESY NIEŚWIADOME głównym determinantem ludzkich myśli i działań.

GŁÓWNE TEZY PSYCHOANALIZY - ZYGMUNT FREUND

ZYGMUNT FREUND - PSYCHOANALIZA

Aktywność człowieka przebiega na 3 poziomach:

• ŚWIADOMYM to co człowiek myśli, czego doświadcza w danym momencie, świadome myśli płyną jak woda w strumieniu - strumień świadomości.

• PRZEDŚWIADOMOŚĆ cała wiedza i pamięć która może być przesunięta do świadomości

• NIEŚWIADOMYM różne pragnienia, popędy, instynkty wyparte, często wychodzą podczas snu np., sny to one motywują ludzkie zachowania.

3 ELEMENTY PSYCHIKI

• ID (ono) - ja chcę - dziecko we mnie

- system pierwotny odziedziczony

- obejmujące całokształt nieświadomych, pierwotnych popędów

- zawiera różne dynamiczne siły np., l i b i d o które jest podstawowym źródłem energii libidarnej

- kieruje się zasadą przyjemności

• EGO (ja - jaźń) - dorosły we mnie

- wykształca się z części ID pod wpływem bodźców z otaczającego świata

- godzi wymogi otaczającej rzeczywistości

- dostarcza ujścia popędom ID i jest w zgodzie z SUPEREGO

- kieruje się zasadą rzeczywistości

- SUPEREGO (nadjaźń) - rodzic we mnie

- ukształtowanie wskutek interanalizy wymagań społecznych i wzorów kultowych

- powstaje w skutek socjalizacji

- jego rola polega na ograniczeniu tendencji ID

- działa zgodnie z zasadą doskonałości

- podobnie do ID, bo główne nieświadomie naciski wywiera na EGO (powinieneś)

MECHANIZMY OBRONNE

- strategie umysłowe używane przez EGO do obrony przed ustawicznym konfliktem między impulsami ID a wymaganiami SUPEREGO

- nieświadome, nawykowe sposoby zachowania obniżające przykre napięcia emocjonalne

- bronią człowieka przed utratą dobrego mniemania o sobie oraz redukują lęk

MECHANIZMY OBRONNE

- wyparcie

- tłumienie

- przeniesienie

- sublimacja

- kompensacja

- racjonalizacja

- projekcia

- regresja

- fiksacja

FIKSACJA nadmierna koncetracja nad czymś

WYPARCIE usunięcie ze swiadomości (w sposó bezwiedny) myśli, które jasno uświadomione musiałoby wzbudzić lęk lub poczucie winy.

TŁUMIENIE podobne do wyparcia, jest procesem uświadomionej kontroli własnego działania.

PROJEKCJA przypisywanie innym własnych niekorzystych cech - są one rzutowane na zewnątrz.

RACJONALIZACJA polega na dobieraniu racjoanlnego, ale pozornie tylko słusznego wytłumaczenia dla własnego postępowania, którego prawdziwą przyczyną chcemy ukryć przed sobą.

KOMPENSACJA dążenie do uzyskania sprawności w danej dziedzinie i wyrównanie w ten sposób niepowodzeń na innym polu.

SUBLIMACJA umożliwia częściowe i zastępczezaspokojenie dążenia, którego motywy nie są aprobowane.

REAKCJE UPOZOROWANE (PRZECIWSTAWNE) występują, gdy człowiek narzuca sobie zachowanie sprzeczne z silną tendencją, jaka u niego występuje, ale której właśnie stara się przeciwstawić.

FAZY ROZOWJU PSYCHOSEKSUALNEGO

STADIUM ORALNE

- do ok 18 miesiąca

- potrzeby dziecka skupione są na ustach, języku, wargach, zębach

- główne zadanie - odstawienie od piersi

STADIUM ANALNE

- 2-3 rok życia

- dojrzewanie do kontroli nad zwieraczami

- główne zadanie - trening czystości.

STADIUM FALICZNE

- 4-5 rok życia

- zainteresowanie skoncetrowane na problematyce seksualnej, penis budzi największe zaintersowanie u obojga płci

- główne zadanie - kompleks Edypa, u chłopców lękl przed kastracją

STADIUM LATENCJI

- 5,6 -11,13 rok życia

- okre utajony, spokojny, wzbogacenie pojęcia JA, nasilenie interakcji z grupą rówieśniczą

- główne zadanie - rozwuj mechanizmów obronnych

STADIUM GENITALNE

-11,13-18 rok życia

- odczuwanie doznań seksualnych

- rozwuj pociągu do płci przeciwnej

-narodziny miłości romantycznej

- główne zadanie - usamodzielnienie się, uwolnienie od zależności, dojrzałą intymność seksualna

B E H A W I O R Y Z M - (nagroda-kara)

WATSON - postulował zastąpienie terminów „świadomości”, „stan psychiczny”, „psychika”, takimi określeniami jak „b o d z i e c”, „r e a k c j a”, „t w o r z e n i e n a w y k ó w”

ZACHOWANIE CZŁOWIEKA jest, zdaniem behawiorystów, zespołem reakcji ruchowych i zmian fizjologicznych będących odpowiedzią organizmu na określone bodźce.

WARUNKOWANIE KLASYCZNE - PIES PAWŁOWA wywołanie stałych reakcji nowymi sygnałami.

WARUNKOWANIE INSTRUMENTALNE - SZCZUR SKINERA (PRAWO EFEKTU). Mówiono o tym, że gdy w sytuacji bodźcowej wystąpią pozytywne konsekwencji reakcji. Reakcja ta będzie powtarzana, jeśli jednak konsekwencją będą negatywne, wystąpi tendencjia do zaniechania reakcji.

WZMOCNIENIE POZYTYWNE - (nagroda) Każde zdarzenie następuiujące bezpośrednio po zachowaniu, zwiększają szanse jego ponownego pojawienia się.

WZMOCNIENIE NEGATYWNE - występuje wówczas, gdy jednostka zachowuje się w sposób który eliminuje bodziec awersyjny. Unikniecie kary.

Zaróno wzmocnienie pozytywne jak i wzmocnienie negatywne mają moc utrwalania zachowań.

WZMOCNIENIE CZĄSTKOWE wzmocnienie tylko w niektórych sytuacjach. Trudniejsze do wygaszania niż wzmocnienie stałe.

KARA osłabienie zadania nie pożadanego, obniża prawdopodobieństwo pojawienia się zachowania niepożądanego.

WYGASZENIE wygaszenie reakcji poprzez brak wzmocnień.

30 stycznia egzamin psychologia lub 6 lutego 13-15 poprawki i wpisy

• Koncepcje człowieka

• Stres

• Psychilogia psychika mechanizmy obronne

• Wzmocnienia

• Piramida maslowa'a

• Psychologia konorfa

• Testy obserwacja rozmowa wywiad

• Testy projekcyjne

Co wpływa na nas środowisko biologia

Inwentarze kwestionariusze do badania osobowości rzadziej zainteresowania czy postawy

Jednowymiarowe dostarczaja informacji na temat poszczegolnch cech

Wielowymiarowe diagnoza całęj złożonej konfiguracji osobowości

Inwentarze nazywane SA metodami samoopisu

Stanowią zestaw pozycji testowych ,formułowanych najczęściej w postaci zdań twierdzących lub pytających do których badany ma się ustosunkować

Testy projekcyjne wywodza się z koncepcji psychoanalitycznych

Testy projekcyjne definiowane SA jako metody badania psychologicznego , w których nadawane przez osobę badana indywidualnych znaczeń wieloznacznemu materiałowi bodźcowemu ujawnia jej stany psychiczne , cechy osobowości ,wartości postawy cele

Istota testu projekcyjnego jest wydobycie nieuświadomionych treści psychicznych.(test drzewa)

Test zdań niedokończonych poczatek zdania osoba badana dokańcza

Tesr Rorschacha 10 tablic z plamami atramentowymi

Test Drzewa Kocha bada osobowość w którym badany proszony jest o narysowanie drzewa owocowego

Testy do badania inteligencji

SA METODAMI SŁUŻĄCYMI DO OBIEKTYWNEJ OCENY ZDOLNOŚCI OGOLNYCH CZYLI INTELIGENCJI ,ZDOLNOŚCI SPECJALNYCH JAK I DEFICYTÓW

CHARAKTERUSTYCZNĄ ICH CECHĄ JEST FAKT WBUDOWANIA W MATERIAŁ TESTOWY PRAWIDŁOWEJ ODPOWIEDZI.

Inteligencja -zdolności umysłowe bystrość, pojętność umiejętność przystosowania się ,sprawność procesów poznawczych: procesy poznawcze

Spostrzeganie pamięć uwaga wyobraźnia

Test D Wechslera

SKLA INTELIGENCJI dla dorosłych WAIS-R

Skala inteligencji dla dzieci WISC-R

PAMIEC WZROKOWA SŁUCHOWĄ ,WIEDZĘ,

TEST WECHSLERA SKŁADA SIĘ Z ARKUSZ ODPOWIEDZI PODRECZNIK SKRZYNKA

TPI bada myślenie ,patrząc na elementy dopasowujemy kolejne elementy wg okeslonego schematu bada tylko wybrane kawałki test RAVEN

Testy mocy i szybkości

Mocy brak ograniczenia czasowego

Szybkości określony czas na wykonanie zadania

Testy słowne i wykonawcze

Słowne sprawdzanie wiedzy

Wykonawcze wykonać labirynt lub wybrać pasujące elementy przynajmniej jeden element wymaga zaangażowania modalności niewerbalnych np. motoryki lub percepcji

Stres

Steres jako bodziec skal stresu dla dorosłych koncepcja Holmes .Rarhre

Stres jako reakcja Koncepcja Selyege'go Stres to nieswoista reakcja na wszelkei stawiane mu żądania.

Stres to sespół zmian wywołanych działaniem na organizm czynników szkodliwych stresorów

LAS lokalny zespól adaptacyjny dotyczy zmian specyficznych zachodzących w miejscu występowania stresora

GAS Ogólny zespól adaptacyjny dotyczy zmian niespecyficznych uogólnionych niezwiązanych bezpośrednio z naturą i działaniem bodźca szkodliwego .Jest on istota stresu w koncepcji Selye'go

Tak rozumiana reakcja stresu rozwija się przez trzy stadia

1.reakcji alarmowej

2.Odporności

3.Wyczerpania

Stres jako proces lub transakcja

Transakcyjny model R.S. lazarusa i S.Folkman

Stres to okkreślona reakcja miedzy osoba a otoczeniem , która oceniana jest przez osobe jako obciążająca lub przekraczająca lub przekraczająca jej zasoby i zagrażająca jej dobrostanowi.

Stres nie jest umiejscowiony ani w samej sytuacji ani w sobie.W sytuacji stresu stresu nastepuje konfrontacja posiadanych przez człowieka przekonań ,wartości i umiejętności z wymaganiami jakie wnosi sytuacja.

Transakcja -otoczenie wpływa na osobę ,osoba wpływa na otoczenie.

Stres rozumiany jest jako proces.

Model stresu

Stresory

Ocena poznawcza pierwotna (poczycie własnej wartości , nieśmiałość ,doświadczenia,optymizm ,poziom otwartości,spostrzegane wsparcie społeczne----zasoby)

Stres objawy stresu 4 grupy:

fizjologia(serce,pot,jąkanie,brzuch,drżenie)

sfera poznawcza-wiedza

emocje strach lęk niepokój

zachowanie-jakanie ,tupanie,

Ocena poznawcza wtórna

F I L T R (na ile sobie potrafie poradzic)

Radzenie sobie

Konsekwencje stresu

Ocena poznawcza pierwotna obejmuje interpretacji ocenę sytuacji /pozytywne bez znaczenia lub stresujące,pozytywna/

Radzenie sobie ze stresem stale zmieniające się poznawcze i behawioralne wysiłki mające na celu opanowanie określonych zewnętrznych i wewnętrznych wymagań ,ocenianych przez osobę jako obciążające lub przekraczające jej zasoby.

Głowny element ogólnego stresu

Sposób radzenia sobie ze stresem może pomniejszyć wpływ stresu oraz łagodzić jego negatywne konsekwencje

Celowy wysiłek podjety w wyniku oceny sytuacji jako stresującej

Dwa podstawowe style radzenia sobie ze stresem:

• Zorientowane na problem

• Zorientowane na emocje

Strategie radzenia sobie

1.aktywne radzenie sobie

2.planowanie

3.poszukiwanie instrumentalnego wsparcia społecznego

4.Poszukiwanie instrumentalnego wsparcia społecznego

5.UNIKANIE KONKURENCYJNYCH DZIAŁAN

6.ZWROT KU RELIGII

7.POZYTYWNE PRZEWARTOŚCIOWANIE I ROZWÓJ

8.Powstrzymywanie się od działania

9.akceptacja

10koncentracja na emocjach

11.zaprzeczanie

13.odwracanei uwagi

14.UZYWANIE ALKOCHOLU NARKOTYKÓW

15 POCZUCIE HUMORU

1,3 RADZENIE PROBLEMOWY

4,14 NA EMOCJE

Stres chroniczny -długotrwały

Stres traumatyczny

Odległe konsekwencje stresu

Ostrego-PTSD

Chronicznego-zmiany zmiany psychologiczne/w sferze emocjonalno -poznawczej/

Zmiany w zachowaniu

Dolegliwości i choroby somatyczne

Wpalenie zawodowe

Emocjonalne wyczerpanie-wynik z obiciążenia emocjonalnego pracą , obniżenie zasobów energii ,dalej nie dam rady

Depersonalizacja-zobojetnienie ,negatywny stosunek do osób potrzebujących pomocy ,unikanie ,wycofywanie się , chłód,dystans ,cynizm.czesto traktowanie jako sposób radzenia sobie z emocjonalnym wyczerpaniem

Obniżone poczucie osiągnięć osobistych-poczucie małej wartości , mała motywacja , poczucie klęski,przegranej poczucie , że praca jest nieefektywna ,że brakuje predyspozycji do pełnienia ról zawodowych.

O stresie i sposobach radzenia sobie z nim

Stres towarzyszy nam niemal codziennie, dlatego coraz więcej badaczy próbuje zgłębić jego psychologiczne mechanizmy, szukając jednocześnie sposobów radzenia sobie z nim.

Problem stresu oraz procesów radzenia sobie z nim i jego skutkami jest stale aktualny. Do tej pory przeprowadzono wiele badań nad stresem w różnych jego aspektach. Analizując te prace, można zauważyć liczne, często odmienne, definicje stresu i radzenia sobie z nim.

Termin "stres" pochodzi z fizyki i odnosi się do różnego typu napięć, nacisków lub sił, które działają na system. Pojęcie to w 1926 roku po raz pierwszy wprowadził do nauk o zdrowiu H. Selye. Stres według niego to "nieswoista reakcja organizmu na wszelkie stawiane mu żądanie", którą nazwał zespołem ogólnego przystosowania (GAS - General Adaptation Syndrome) lub zespołem stresu biologicznego. W zespole tym wyróżnia trzy stadia:

• stadium reakcji alarmowej - organizm mobilizuje swoje wszelkie dostępne siły (np. następuje wzrost ciśnienia krwi, podwyższenie temperatury ciała);

• stadium odporności - adaptacji, człowiek względnie dobrze znosi czynniki stresujące, ale słabiej toleruje inne dodatkowe bodźce, które uprzednio były nieszkodliwe;

• stadium wyczerpania - pojawia się wtedy, gdy czynniki stresujące działają zbyt intensywnie lub zbyt długo. Człowiek zaczyna tracić zdolności obronne, co powoduje rozregulowanie funkcji fizjologicznych. W ostatnim stadium może dojść do trwałych zmian patologicznych, które mogą doprowadzić nawet do śmierci.

Selye odróżnia stres konstruktywny od destrukcyjnego. Podkreśla, że nie każdy stres jest szkodliwy. Uważa, że stres może spełniać pozytywną funkcję, gdyż w pewnych sytuacjach mobilizuje człowieka do efektywniejszego działania. Taki pozytywny stres określa mianem eustresu, a nadmierny stres, powodujący szkody, nazywa dystresem.

Gdzie mieszka stres?

Analizując poszczególne teorie stresu, można wyciągnąć następujące wnioski:

• Stres jest stanem całego organizmu.

• Jest stanem bardziej ekstremalnym niż stan zwykłego napięcia nerwowego.

• Stres zakłada interakcję organizmu i otoczenia.

• Stres wymaga obecności zagrożenia, które jest spostrzegane i oceniane poznawczo.

• Odpowiedzią na stres jest uruchomienie regulacyjnych funkcji psychiki.

Z punktu widzenia psychologii można wyróżnić trzy nurty w określaniu stresu:

1. stres jako bodziec (stresor) czy wydarzenie o określonych właściwościach;

2. stres jako reakcja, zwłaszcza emocjonalna;

3. stres rozpatrywany w kategoriach relacji między czynnikami zewnętrznymi a ich odbiorem przez podmiot.

Ten ostatni nurt - "relacyjny" - pojawił się najpóźniej, do niego należy teoria stresu psychologicznego R.S. Lazarusa i S. Folkman, która zyskała duże uznanie i jest najczęściej cytowana w literaturze przedmiotu.

Teoria stresu psychologicznego prezentowana przez tych badaczy ma charakter transakcyjny. Według nich stres to "określona relacja między osobą a otoczeniem, która oceniana jest przez osobę jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby i zagrażająca jej dobrostanowi". Lazarus i Folkman twierdzą, że stres psychologiczny nie jest "umiejscowiony" ani w samej sytuacji, ani w osobie, pomimo że jest uwarunkowany przez cechy środowiska i przez właściwości człowieka znajdującego się w określonej sytuacji. W sytuacji stresu następuje konfrontacja posiadanych przez człowieka przekonań, wartości i umiejętności z wymaganiami, ograniczeniami i zasobami, jakie wnosi sytuacja. Relacja ta określona jest mianem transakcji, ponieważ nie tylko otoczenie wpływa na osobę, ale również osoba wpływa na otoczenie (relacja przebiega w obu kierunkach).

Ocena pierwotna i wtórna

Między stresem a bezpośrednimi oraz odległymi jego skutkami zachodzą dwa rodzaje procesów pośredniczących: ocena poznawcza i radzenie sobie, czyli zmaganie się lub też zwalczanie stresu. Ocena poznawcza dzieli się na pierwotną i wtórną. Ocena pierwotna obejmuje percepcję i interpretację sytuacji, w jakiej znajduje się człowiek, czy jest ona zagrażająca i w jakim stopniu. Jest to więc proces, w którym osoba ocenia, jakie znaczenie ma dla niej dana sytuacja, czy jest bez znaczenia, sprzyjająco-pozytywna czy też stresująca.

Sytuacja stresująca obejmuje trzy podtypy:

• krzywda/strata odnosi się do powstałej już szkody (np. śmierć bliskiej osoby, utrata poczucia sensu życia itp.);

• zagrożenie (threat) dotyczy szkód, które przewidujemy, że mogą się pojawić;

• wyzwanie (challange) wskazuje na własną ocenę swoich możliwości opanowania sytuacji.

Ocena pierwotna dotyczy znaczenia danej sytuacji lub zdarzenia dla jednostki. Jeżeli zostanie ona oceniona jako stresująca, wówczas zostaje uruchomiony proces adaptacyjny - radzenie sobie. Przebieg procesu radzenia sobie ze stresem zależy od wtórnej oceny poznawczej, która odnosi się do tego, jakimi możliwościami poradzenia sobie z sytuacją dysponuje jednostka. Ocenę wtórną współtworzą następujące czynniki: stopień zagrożenia, istnienie alternatywnych sposobów radzenia sobie z zagrożeniem, zmienne sytuacyjne (np. lokalizacja źródła zagrożenia, ograniczenia sytuacyjne, czynniki osobowościowe), hierarchia potrzeb człowieka, cenione wartości, system przekonań, dyspozycja do określonych sposobów reagowania. Tak więc ocena pierwotna dotyczy tego, z jaką sytuacją mamy do czynienia, natomiast ocena wtórna dotyczy własnych lub środowiskowych możliwości i dostępnych sposobów radzenia sobie ze stresem. Jak reagujemy na stres? Stres powoduje zmiany w funkcjonowaniu organizmu w trzech płaszczyznach:

• wskaźników fizjologicznych: przyśpieszony puls, rozszerzenie źrenic, wzmożona potliwość, kołatanie serca, napięcie mięśni rąk i nóg, sztywność karku, suchość w jamie ustnej, ucisk w gardle, pobudzenie psychoruchowe, naprzemienne uczucie gorąca i zimna, gonitwa myśli;

• wskaźników psychologicznych: rozdrażnienie, podejrzliwość, wrogość, odczuwanie nieokreślonego lęku, ataki złości, apatia, przygnębienie, poczucie osamotnienia, trudności z podejmowaniem decyzji, zachwiane poczucie własnej wartości;

• wskaźników behawioralnych (zmiany w zachowaniu): zwiększona pobudliwość, tiki nerwowe, impulsywność działania, utrata apetytu lub uczucie ciągłego głodu, zaburzenia snu (bezsenność lub wzmożona senność), nagłe wybuchy gniewu lub płaczu, podatność na wypadki, nadużywanie alkoholu, nadmierne palenie, konfliktowość, brak satysfakcji z wykonywanej pracy, obniżona wydajność.

Jak radzimy sobie ze stresem?Obecnie radzenie sobie ze stresem rozpatrywane jest jako główny element ogólnego procesu stresu. Z badań można wnioskować, że sposób radzenia sobie ze stresem może pomniejszyć wpływ stresu oraz łagodzić jego negatywne konsekwencje.

Lazarus i Folkman określają radzenie sobie ze stresem jako stale zmieniające się poznawcze i behawioralne wysiłki, mające na celu opanowanie określonych zewnętrznych i wewnętrznych wymagań, ocenianych przez osobę jako obciążające lub przekraczające jej zasoby. W tym ujęciu radzenie sobie jest celowym wysiłkiem podjętym w wyniku oceny sytuacji jako stresującej. Lazarus w swoich rozważaniach uwzględnia dwie podstawowe funkcje radzenia sobie ze stresem:

• funkcję instrumentalną - zorientowaną na problem oraz

• funkcję odnoszącą się do regulacji przykrych emocji.

Ta pierwsza polega najczęściej na zmianie sytuacji na lepsze albo przez zmianę własnego destrukcyjnego działania (koncentracja na "ja"), albo przez zmianę zagrażającego środowiska. Druga zaś na obniżaniu przykrego napięcia i innych negatywnych stanów emocjonalnych. Obie funkcje mogą czasem wchodzić z sobą w konflikt, często jednak wzajemnie się wspomagają.

Próby systematyzacji sposobów radzenia sobie ze stresem nie doprowadziły do jednoznacznych rozstrzygnięć. Lazarus i Folkman wyróżnili następujące sposoby radzenia sobie ze stresem: o konfrontacja - obrona własnego stanowiska, walka z trudnościami, by zaspokoić swoje potrzeby; o planowanie rozwiązania problemu - zaplanowane działanie wobec sytuacji stresowej; o dystansowanie się - podejmowanie wysiłków mających na celu odsunięcie od siebie problemu, unikanie myślenia o nim;

• unikanie/ucieczka - fantazjowanie, przeczekiwanie, myślenie życzeniowe;

• samoobwinianie się - samokrytyka, autoagresja;

• samokontrola - powstrzymywanie negatywnych emocji;

• poszukiwanie wsparcia - szukanie pomocy lub współczucia ze strony innych ludzi lub instytucji;

• pozytywne przewartościowanie? szukanie i podkreślanie dobrych stron sytuacji stresowej, aby zmniejszyć poczucie straty lub porażki.

Każdy z wymienionych sposobów radzenia sobie ze stresem spełnia zarówno funkcję rozwiązywania problemów, jak i regulacji emocji. Każdy z nich może być ukierunkowany na "ja" bądź na otoczenie i każdy może odnosić się albo do przeszłości i teraźniejszości (szkoda - strata), albo do przyszłości (zagrożenie lub wyzwanie).

Z badań wynika, że sposoby radzenia sobie ze stresem zależą od płci, wieku oraz osobowości, w tym m.in. od cech intro-ekstrawersji, niepokoju, lokalizacji kontroli, a także od rodzaju stresora. Szczególne znaczenie w procesie radzenia sobie ze stresem ma wsparcie społeczne, które wpływa na zwiększenie zdolności do wytrwałej i skutecznej z nim walki.

Konsekwencje stresu chronicznego

Chroniczny stres, czyli stres doświadczany permanentnie lub często, może przyczyniać się do powstawania wielu chorób. Do najczęstszych należą: wrzody żołądka i dwunastnicy, nadciśnienie, choroby serca, cukrzyca, migreny, artretyzm, astma, zaburzenia snu, anoreksja nerwowa, bulimia, schorzenia skóry (np. pokrzywka, opryszczka, egzema, łuszczyca), zaburzenia popędu płciowego u mężczyzn, zaburzenia menstruacyjne u kobiet.

Codzienne życie pokazuje, że nie jesteśmy w stanie uniknąć stresu. To, w jaki sposób będziemy radzić sobie z nim, zależy w dużej mierze od nas samych. Warto uzmysłowić sobie, że to nie sam stres, lecz nasza reakcja na niego, jest tym, co może nam zaszkodzić.

---