METODA UŁATWIONEJ KOMUNIKACJI
Metoda Ułatwionej Komunikacji - UK (ang. Facilitated Communication - F/C) jako metoda porozumiewania się została wypracowana przez Rosemary Crossley na początku lat 80-tych ubiegłego stulecia w Melbourne w Australii. Początkowo wykorzystywana była do komunikowania się z nie mówiącymi osobami z porażeniem mózgowym, później podjęto udane próby porozumiewania się z innymi osobami, określanymi jako osoby z głębokimi dysfunkcjami intelektualnymi i w zakresie komunikowania się, w tym również z osobami autystycznymi. W latach 90-tych UK została szeroko rozpowszechniona przez profesora Douglasa Biklena z Uniwersytetu w Syracuse w USA.
Po okresie wielkiego entuzjazmu rozpoczęto badania nad efektywnością i wiarygodnością metody. Zbiegło się to w czasie z falą procesów sądowych, dotyczących oskarżeń o molestowanie seksualne osób niepełnosprawnych w USA. W trakcie procesów wykorzystywano m.in. zeznania składane przez osoby posługujące się UK. Przeprowadzone w tym okresie badania nie wykazywały jednoznacznie, że pisane komunikaty są prawdziwe i pochodzą od osób niepełnosprawnych. Ten stan rzeczy wpłynął na zmniejszenie zaufania do samej metody, w wyniku czego część ośrodków, w których posługiwano się UK, wycofało się z jej stosowania. Chociaż UK nadal uważana jest za metodę kontrowersyjną, to w dalszym ciągu jest wykorzystywana w wielu krajach.
Metoda UK powinna być brana pod uwagę w przypadku, gdy praca nad rozwijaniem mowy artykułowanej, a także inne sposoby alternatywnego komunikowania się nie przynoszą satysfakcjonujących efektów. Szacuje się, że u połowy osób autystycznych występują zaburzenia rozwoju mowy. Dla osób nie mówiących UK jest szansą na nawiązanie kontaktu z otoczeniem, a dla tych, którzy mową posługują się w ograniczonym zakresie, daje większe możliwości wypowiadania się i sprzyja rozwojowi umiejętności werbalnych.
Istotą metody UK jest umożliwienie osobie piszącej świadomego, kierowanego wolą wskazywania. Uzyskuje się to poprzez podtrzymywanie lub dotykanie ręki, nadgarstka, łokcia bądź ramienia osoby komunikującej się przez osobę wspomagającą. Osoba wspomagająca zachęca piszącego do wskazywania symboli, obrazków lub liter. W trakcie komunikowania się wykluczone jest prowadzenie ręki osoby piszącej w domniemanym przez wspomagającego kierunku. Stopień wspomagania może być różny - od silnego oporowania do lekkiego dotyku. Od początku pracy z metodą UK ważne jest dążenie do stopniowego minimalizowania wspomagania przez dotyk. Najlepiej byłoby wypracować taką technikę, by osoba autystyczna komunikowała się zupełnie samodzielnie. W UK wykorzystuje się obrazki, tablice literowe, maszyny do pisania, komputery. Niektóre osoby komunikują się również pisząc ręcznie.
Technika „ułatwiania” ruchu przez dotyk wykorzystywana jest w innych terapiach, gdzie ręce dziecka na początku są prowadzone przez terapeutę, aby nauczyć je wykonywania ruchu. Obserwuje się także, że dotknięcie może pomóc osobom autystycznym rozpocząć ruch lub przeprowadzić określone działanie do końca. Stosowanie wspomnianych technik wynika między innymi z występujących u wielu osób autystycznych zaburzeń praksji tzn. działania, zdolności wykonywania ruchów celowych. Często zaburzenia te mogą nie być widoczne w pierwszym kontakcie, ponieważ nie jest zakłócone zachowanie związane z wykonywaniem spontanicznych ruchów. Natomiast w sytuacji, gdy wymagane jest przeprowadzenie czynności i ruchów sterowanych wolą, okazuje się, że nie jest możliwe ich precyzyjne wykonanie bez odpowiedniego wsparcia z zewnątrz.
Stopień wspomagania uzależniony jest nie tylko od nasilenia zaburzeń praksji, ale też od treści przekazywanych komunikatów. Jeśli temat rozmowy łączy się z dużym zaangażowaniem emocjonalnym, wówczas osoba autystyczna może potrzebować znacznie większego wspomagania niż w przypadku treści emocjonalne neutralnych.
Dotychczasowe doświadczenia wskazują na duże zróżnicowanie zarówno zakresu wspomagania jak i form wypowiedzi przekazywanych przez osoby piszące. U części osób udaje się uzyskać porozumiewanie tylko na bardzo podstawowym poziomie. Używają one pojedynczych wyrazów i prostych zwrotów do wyrażania swoich potrzeb i preferencji w życiu codziennym. Niektóre osoby potrafią jednak precyzyjnie wyrażać swoje myśli, opowiadać o swoich przeżyciach, określać stany emocjonalne. Znane są przypadki osób autystycznych piszących książki o sobie i życiu z autyzmem - Dietmar Z”oller.
Część osób poprawnie konstruuje swoje wypowiedzi pod względem stylistycznym i gramatycznym. Jednak w większości wypadków osoby autystyczne mają problemy z prawidłową pisownią wyrazów, formułowaniem zdań i dłuższych wypowiedzi. Często obserwuje się również specyficzne używanie języka, np. tworzenie neologizmów - nowych wyrazów, zwrotów czy form.
Ze względu na specyfikę metody oraz problemy wynikające z zaburzeń autystycznych, istnieje niebezpieczeństwo, że to osoba pisząca będzie się komunikować z bardzo wąskim kręgiem osób. Zdarza się, że jest tylko jedna osoba - rodzic lub nauczyciel, który wprowadza UK. Dlatego też wydaje się niezwykle istotne zapewnienie osobie piszącej możliwości porozumiewania się metodą UK z wieloma osobami. Ważne jest to zarówno ze względu na rozwój społeczny osoby autystycznej oraz wiarygodność samej metody. Nie należy wprowadzać UK w sytuacji, gdy nie ma możliwości kontynuowania jej w najbliższym otoczeniu.
W przypadku wielu osób, u których wcześniej nie udało się nawiązać kontaktu, udane wprowadzenie metody UK otwiera drogę do poznania ich od dotychczas nieznanej strony.
Dotyczy to zwłaszcza nastolatków i dorosłych z bardzo nasilonymi zaburzeniami autystycznymi. Rozpoczęcie procesu komunikowania się daje możliwość ujawnienia swoich cech osobowości oraz zdolności intelektualnych. Okazuje się, że mają oni pewien zasób wiadomości nabywanych, nieraz przypadkowo, z rozmów innych osób, ze środków masowego przekazu, książek, czasopism itp. Mają też własne zdanie na różne tematy. UK sprawia, że osoba pisząca staje się partnerem w relacji z drugą osobą. UK umożliwia także wytłumaczenie pozornie nieadekwatnych i niezrozumiałych dotychczas dla otoczenia zachowań, np. wyjaśnienie powodów agresji lub autoagresji. Osoby autystyczne zyskują sposób na wypowiedzenie swoich opinii w sprawach, które bezpośrednio ich dotyczą, przez co mogą współdecydować o życiu codziennym. UK daje im także możliwość dostrzeżenia wpływu swoich słów na otoczenie i wzięcie większej odpowiedzialności za własne zachowania. Ujawnienie potencjału intelektualnego osoby piszącej pozwala na podjęcie nauki dostosowanej do poziomu funkcjonowania poznawczego.
Fakt nawiązania kontaktu niewątpliwie zmusza również otoczenie do zrewidowania dotychczasowego stosunku do osoby piszącej. Wymaga dostrzeżenia w niej osoby posiadającej własne zdanie, chcącej decydować o swoim życiu. Często wiąże się też z koniecznością przyjęcia krytyki podejmowanych do tej pory działań, uwzględniania opinii osoby piszącej oraz zapewnienia jej odpowiedniej nauki i terapii.
Technika wspomagania może być również wykorzystywana w pracy z małymi dziećmi. Wspomaganie sprzyja poprawie precyzji ruchów, koordynacji wzrokowo-ruchowej, a tym samym zwiększa motywację dziecka do wykonania zadania. Ważne jest dążenie do jak największej samodzielności dziecka. Podobnie jak w procesie komunikowania się z osobami starszymi, istotne jest w miarę możliwości szybkie wycofywanie wspomagania, aby dziecko nie było uzależnione od innej osoby. Wspomaganie może być tylko jednym z elementów
w pracy z dziećmi autystycznymi, u których szczególną uwagę należy zwrócić na terapię mowy. U niektórych dzieci wspomaganie, np. podczas nauki czytania i pisania, sprzyja równoczesnemu rozwojowi języka mówionego. Natomiast jeżeli nie powiodą się próby rozwoju komunikatywnego języka mówionego lub alternatywnych dla niego systemów komunikowania się, metoda może stać się głównym sposobem porozumiewania się z otoczeniem.
Metoda UK, choć pozornie może się wydawać łatwa, niesie ze sobą wiele wyzwań i trudności. Wymaga od osób wspomagających szczególnej samokontroli oraz rozwagi co do oceny i interpretacji otrzymywanych komunikatów. Na uzyskanie satysfakcjonującego poziomu komunikacji potrzeba niejednokrotnie dużo czasu, wysiłku i cierpliwości ze strony rodziny i nauczycieli. Nie zawsze też wprowadzenie tej metody kończy się powodzeniem.
Należy pamiętać, że metoda UK nie jest metodą terapii autyzmu, ale sposobem komunikowania się. Daje ona osobom autystycznym szansę na nawiązanie kontaktu z innymi ludźmi. Warto podjąć próby jej wprowadzenia po to, by pomóc choćby jednej osobie porozumieć się ze światem zewnętrznym.
„Żyć z autyzmem - wybrane zagadnienia dotyczące problematyki osób dorosłych z autyzmem” Fundacja Wspólnota Nadziei 2002 Kraków
Z”oller D.: „Gdybym mógł z wami rozmawiać” 1991 W-wa
Rimland B.: „Metoda UK”(polska edycja) 5,6 - 1991,1992 Autysm Research Review International
Affolter F.: „Spostrzeganie, rzeczywistość, język” 1997 W-wa
Napisała:
Bożena Dutkiewicz