Ciepłolecznictwo
Leczenie ciepłem, czyli ciepłolecznictwo, polega na dostarczeniu do ustroju energii cieplnej, głównie drogą przewodzenia i przenoszenia. Przyjęcie takiej definicji w sposób naturalny odróżnia zabiegi ciepłolecznicze od innych zabiegów fizykalnych, polegających również na przekazywaniu ciepła, np. drogą promieniowania jak to następuje w wypadku stosowania promieniowania podczerwonego — lub na wytwarzaniu ciepła wewnątrz tkanek, np. przez pola elektromagnetyczne wielkiej częstotliwości
czy ultradźwięki.
Proces przekazywania ciepła
mo_e odbywac sie w drodze:
-kondukcji czyli przewodzenia;
-konwekcji czyli przenoszenia;
-radiacji czyli promieniowania.
Promieniowanie. Zgodnie z prawem Stefana-Boltzmanna każde ciało o temperaturze wyższej od zera bezwzględnego jest źródłem promieniowania elektromagnetycznego, którego ilość jest wprost proporcjonalna do odczwartej potęgi jego temperatury w skali Kelvina. Długość fali promieniowania
emitowanego przez ogrzane ciało jest — zgodnie z prawem Viena
— odwrotnie proporcjonalna do jego temperatury bezwzględnej. Źródłem promieniowania cieplnego jest ruch molekularny cząstek. Jeśli promieniowanie osiągnie jakiś nieprzenikalny dla niego ośrodek, to zostaje ono częściowo lub całkowicie pochłonięte i powoduje wzmożenie ruchu
molekularnego tego ośrodka. Tak więc energia ruchu molekularnego
zostaje zamieniona na energię promieniowania elektromagnetycznego, a ta z kolei w energię ruchu molekularnego. Intensywność wymiany ciepła drogą promieniowania między dwoma ciałami o różnych temperaturach zależy od ich temperatury bezwzględnej, rodzaju, wielkości i położenia.
Kondukcja okreslamy bezposrednie przekazywanie energii kinetycznej przez czasteczki
majace wieksza energie cieplna do czasteczek o mniejszej energii. Przewodzenie mo_e
odbywac sie w sposób bezposredni lub posredni. Przykładowo, je_eli zródłem ciepła bedzie
ogrzana woda i ciało zostanie w niej zanurzone, uzyskamy wtedy bezposredni sposób
przewodzenia. Z posrednim mechanizmem przewodzenia ciepła bedziemy miec do czynienia
w sytuacji, gdy zródło ciepła zawierajace pewien zasób energii cieplnej znajduje sie w
osłonie. Przykładem sa termofory czy poduszki elektryczne. Przewodzenie ciepła i dalsze
jego przekazywanie do głebszych warstw ciała uzale_nione jest od grubosci skóry i tkanki
podskórnej. Przekazywanie ciepła do warstw głebiej poło_onych bedzie zale_ec od warunków
fizjologicznych, a przede wszystkim od sprawnosci układu krwionosnego tkanek. To własnie
krew przenosi ciepło w głebsze warstwy, co okreslamy mianem konwekcji. Dobre
przewodzenie ciepła w głebszych warstwach zale_y od ukrwienia tych warstw i co
najwa_niejsze zale_nosc ta jest wprost proporcjonalna. Poniewa_ energia cieplna jest
roznoszona z pradem krwi, stad nie wystepuje jej nagromadzenie na powierzchni ciała.
Konwekcja ma zasadnicze znaczenie dla regulacji cieplnej ustroju. Gdy dojdzie do stanu
przegrzania ustroju, wówczas wystepuje wymiana ciepła pomiedzy przegrzanym ciałem, a
otoczeniem przez radiacje czyli promieniowanie. W stanie przegrzania, niezale_nie od
wypromieniowania, utrata ciepła uzyskiwana jest przez pocenie sie, parowanie potu i
wydalanie ciepła z ogrzanym powietrzem podczas oddychania.
Wskazania do stosowania zimna w zabiegach miejscowych
Bodziec zimna, ze wzgledu na swe działanie przeciwzapalne, przeciwbólowe i
przeciwobrzekowe, obejmuje szeroki wachlarz wskazan do stosowania w zabiegach
miejscowych. Wskazaniami sa:
-choroby narzadu ruchu (stłuczenia, krwiaki i urazy tkanek miekkich bezposrednio po urazie
do 4-5 dni; obrzeki po złamaniach i zwichnieciach we wczesnym okresie; ostre zapalenie
sciegien, torebek stawowych i miesni; przykurcze stawowe pourazowe),
-choroby reumatyczne (ostre zapalenia stawów niezale_nie od przyczyny [ostry okres rzs, -
ostry stan bólowy w chorobie zwyrodnieniowej stawów, ostry zespół zapalenia tkanek
miekkich okołostawowych], napad dny moczanowej, blokady stawów w połaczeniu z
mobilizacja),
-choroby układu kra_enia (czestoskurcz napadowy, poczatkowy okres zakrzepowego
zapalenia _ył),
-choroby układu nerwowego (bóle głowy pochodzenia naczyniowego, ostre stany zapalne
splotów i nerwów obwodowych, rwa kulszowa, wzmo_one napiecie miesniowe powstajace
wskutek urazów oraz niedowładów spastycznych),
-choroby przewodu pokarmowego (ostre zapalenie pecherzyka _ółciowego i dróg _ółciowych,
zapalenie wyrostka robaczkowego, krwawienia),
-inne schorzenia (obrzek limfatyczny, krwawienie, hemoroidy, zapobieganie odle_ynom,
oparzenia, ostry ból zebów, zabiegi chirurgiczne w obrebie jamy ustnej oraz szczeki górnej i
_uchwy).
Przeciwwskazania do leczenia zimnem
Przed przystapieniem do wykonywania zabiegu nale_y na małym obszarze skóry pacjenta,
zbadac reakcje miejscowa na zimno. Leczenie zimnem jest przeciwwskazane w:
-stanach zapalnych w przewlekłym okresie choroby,
-nadwra_liwosci na zimno,
-zespole Raynauda,
-zapaleniu pecherza moczowego i miedniczek nerkowych,
-zapaleniu naczyn,
-cie_kich schorzeniach serca i naczyn (silnie zmniejszona reaktywnosc naczyn),
-stanach wyniszczenia i ogólnego osłabienia,
-odmro_eniach,
-zespole Sudecka.
Przyjmuje sie, _e najlepsze wyniki leczenia osiaga sie przy krótkim czasie zabiegu (1-2
minuty) z jednoczesnym obni_eniem temperatury skóry o około 15-16°C. Tak krótki czas
zabiegu powoduje na drodze odruchowej zmniejszenie bólu, natomiast dłu_szy czas zabiegu
(15-30 minut), wywiera przede wszystkim działanie przeciwzapalne. Poniewa_ obni_enie
temperatury w tkankach utrzymuje sie przez około 2-3 godziny po zabiegu, zabiegi te moga
byc wykonywane kilka razy dziennie - przecietnie 3 razy dziennie.
Na uwage zasługuje równie_ krioterapia całego ciała. Ten krótkotrwały - maksymalnie do
trzech minut - pobyt w specjalnej komorze chłodzacej, gdzie panuje temperatura około
minus 110°C, nie stanowi problemu pod wzgledem termoregulacyjnym. Temperatura ciała
spada w niewielkim stopniu (około 0,4°C), a efekt przeciwbólowy i miorelaksacyjny jest
naprawde imponujacy. Dodatkowe reakcje endokrynologiczne i immunologiczne sprawiaja,
i_ jest to metoda godna polecenia w przypadku reumatycznych schorzen zapalnych.
Ogólne wskazania do leczenia ciepłem
Wskazania do stosowania ciepła obejmuja przede wszystkim przewlekłe stany zapalne o
ró_nej etiologii, w których na skutek przekrwienia czynnego mo_na uzyskac pozytywne
wyniki leczenia. Równie_ przykurcze miesniowe wystepujace po urazach lub niedowładach,
przy umiejetnym zastosowaniu ciepła moga ulec rozluznieniu. Tak wiec leczenie ciepłem
znajduje zastosowanie w chorobach:
narzadu ruchu (stłuczenia, krwiaki i urazy tkanek miekkich na czwarty-piaty dzien od urazu,
po ustapieniu odczynu zapalnego, stany pourazowe wiezadeł i torebek stawowych w 2-3
tygodnie po wystapieniu urazu);
reumatycznych (w I fazie reumatoidalnego zapalenia stawów, natomiast w II i III fazie tylko
w okresie remisji, ZZSK, choroba zwyrodnieniowa stawów, w tym stawów kregosłupa);
układu nerwowego (nerwobóle i zapalenia nerwów obwodowych, po ustapieniu ostrego
okresu, postrzał, rwa kulszowa, pora_enie nerwu twarzowego, przykurcze miesniowostawowe,
rdzeniowe pora_enie kurczowe);
skórnych (tradzik, czyracznosc);
układu oddechowego (przewlekłe zapalenie zatok, nie_yt gardła i krtani, ostre i przewlekłe
nie_yty oskrzeli, zapalenie ucha srodkowego);
układu kra_enia (choroba Raynauda);
przemiany materii (otyłosc, przewlekła dna);
układu moczowego (zapalenie pecherza moczowego i dróg moczowych, kamica dróg
moczowych, przebiegajaca bez powikłan);
układu pokarmowego (nie_yt _oładka, przewlekłe zapalenie jelit, stany kurczowe jelita
grubego, przewlekłe zapalenie pecherzyka _ółciowego i dróg _ółciowych, kamica pecherzyka
przebiegajaca bez powikłan czy dyskineza dróg _ółciowych).
Przeciwwskazania do leczenia ciepłem
Przystepujac do leczenia ciepłem nale_y uwzglednic ogólny stan pacjenta, jego wra_liwosc na
bodzce cieplne, chorobe zasadnicza, jej okres i choroby współistniejace. Wszelkie zabiegi
cieplne, zwłaszcza o działaniu ogólnym, powodujacym przegrzanie organizmu sa
przeciwwskazane w:
-ostrych okresach choroby,
-nadcisnieniu tetniczym,
-niewydolnosci kra_enia,
www.pandm.prv.pl
4
-zespole płucno sercowym,
-chorobie niedokrwiennej serca,
-zawale serca,
-mia_d_ycowym stwardnieniu tetnic,
-zakrzepowo-zatorowym zapaleniu naczyn,
-skłonnosci do krwawien,
-cukrzycy,
-gruzlicy,
-nadczynnosci tarczycy,
-chorobie nowotworowej,
-czynnej chorobie wrzodowej _oładka i dwunastnicy,
-chorobach osrodkowego układu nerwowego,
-zaburzeniach czucia powierzchniowego,
-chorobach psychicznych,
-fotodermatozach,
-wyniszczeniach organizmu, zwłaszcza w wieku starczym.
Przy wy_ej wymienionych chorobach jest dopuszczalne stosowanie zabiegów cieplnych
miejscowych, pod warunkiem ustalenia wra_liwosci pacjenta na bodzce cieplne oraz scisłej
kontroli jego reakcji na zabiegi. Przeciwwskazaniem do stosowania miejscowych zabiegów
cieplnych sa ostre okresy choroby, urazy kosci i stawów (złamania), zmiany zwyrodnieniowe
i zniekształcajace stawy w przypadku odwapnien kosci, odmro_enia, owrzodzenia podudzi
czy gruzlica kostno-stawowa.
Formy ciepłolecznictwa
1. Przez dostarczenie ciepła
miejscowe
ogólne
2. Przez wzbudzenie powstania ciepła w tkankach
3. Przez odebranie ciepła
miejscowe
ogólne
Metody ciepłolecznictwa przez dostarczenie ciepła:
wodolecznictwo (hydroterapia)
balneoterapia
stosowanie parafiny, goracego powietrza, piasku, i innych tworzyw
Metody ciepłolecznictwa przez wzbudzenie powstania ciepła w tkankach
stosowanie promieniowania IR
stosowanie prądów wielkich częstotliwości
stosowanie ultradźwięków
Metody zimnolecznictwa:
1. Zimne zabiegi wodolecznicze
2. Okłady lodem, uprzednio zamrożonymi: żelami, borowiną, wilgotną tkaniną
3. Rozpylanie cieczy chłodzących
4. Krimoterapia (śnieg dwutlenku węgla)
5. Stosowanie ciekłego azotu
6. Stosowanie zimnego powietrza
Metody stosowania tzw. suchego ciepła
nagrzewanie miejscowe za pomocą suszarki do włosów
nagrzewanie termoforem
nagrzewanie poduszką elektryczną
nagrzewanie stóp butami ogrzewanymi elektrycznie
budki cieplne (budki polano - świetlanki)
nagrzewanie gorącym piaskiem
zabiegi parafinowe
Leczenie zimnem
Polega ono na obniżaniu temperatury tkanek. W zależności od rodzaju zastosowanej metody, oziębienie tkanek zachodzi drogą przewodzenia lub przenoszenia ich energii cieplnej do użytego w danej metodzie środowiska oziębiającego o odpowiednio niskiej temperaturze. Zabiegi lecznicze z wykorzystaniem niskich temperatur dzieli się na miejscowe i ogólne. Celem zabiegów miejscowych jest obniżenie temperatury
skóry i tkanek głębiej położonych, zaś w zabiegach ogólnych oziębienie całego ustroju ze wszystkimi tego faktu następstwami fizjologicznymi. Intensywność wymienionych zabiegów zależy w pierwszym
rzędzie od temperatury, następnie od przyjętego w danej metodzie sposobu oziębiania powierzchni ciała poddanej zabiegowi oraz czasu jego trwania.
Niskie temperatury wykorzystuje się również do zabiegów kriochirurgicznych,
polegających na kontrolowanym zamrażaniu, aż do nieodwracalnego
uszkodzenia, patologicznie zmienionych tkanek. Zabiegi to znajdują zastosowanie w dermatologii, chirurgii, okulistyce, laryngologi i ginekologii. Zaletą ich, w porównaniu z klasycznymi metodami chirurgicznymi, jest bezbolesność, prawie całkowite wyeliminowanie krwawienia oraz powstanie w ich następstwie w miarę kosmetycznej blizny skóry.
Reakcje organizmu na ciepło
Odczyn organizmu na bodzce cieplne mo_e byc miejscowy lub ogólny.
Jednym z podstawowych odczynów organizmu na ciepło jest reakcja ze strony naczyn
krwionosnych, która przebiega zgodnie z prawem Dastre-Morata: "bodzce termiczne
(ciepło lub zimno), działajac na du_e powierzchnie skóry, powoduja przeciwne do naczyn
skóry zachowanie sie du_ych naczyn klatki piersiowej i jamy brzusznej. Naczynia nerek,
sledziony i mózgu wykazuja odczyn taki sam, jak naczynia skóry."
Przy odczynie miejscowym wystepuje rozszerzenie naczyn krwionosnych i limfatycznych w
miejscu działania energii cieplnej. Odczyn ten powstaje w wyniku podwy_szenia temperatury
tkanek, powodujac zwiekszenie przepływu krwi. Ciepło działa usmierzajaco na ból i
powoduje zmniejszenie napiecia powierzchniowego. Bodzce cieplne o nate_eniu
przekraczajacym granice tolerancji moga spowodowac uszkodzenie skóry i oparzenie.
Gdy zabiegi cieplne sa stosowane na du_a powierzchnie ciała i w ciagu odpowiednio długiego
okresu czasu, działanie ciepła wyra_ac sie bedzie silniej, gdy_ ilosc pochłonietej energii
cieplnej jest wieksza. Wystapi wtedy odczyn ogólny, charakteryzujacy sie podwy_szeniem
ciepłoty ciała, co okreslamy jako przegrzanie organizmu. Stan przegrzania mo_na uzyskac
łatwiej i szybciej, je_eli równoczesnie zabezpieczymy ustrój przed utrata ciepła. Takie
zjawisko zachodzi na przykład w okładach borowinowych lub parafinowych. Nie nale_y
zapominac, i_ nadmierne przegrzanie ogólne mo_e stanowic niebezpieczenstwo dla _ycia.
Przegrzanie uruchamia mechanizm termoregulacji, zwiazany w wydzielaniem potu.
Wydalanie z potem du_ej ilosci wody, chlorku sodu i innych substancji mineralnych wpływa
na gospodarke wodna i mineralna ustroju i mo_e doprowadzic w konsekwencji do
odwodnienia tkanek oraz nadmiernego zmniejszenia poziomu chlorku sodu we krwi. Z tych
wzgledów, pacjentom poddawanym ogólnym zabiegom cieplnym, nale_y podawac wode z
dodatkiem soli kuchennej. W stanie przegrzania organizmu, przy podwy_szaniu temperatury
o 1 stopien, akcja serca przyspiesza o 20 uderzen na minute. Zawartosc tlenu w krwi tetniczej
maleje, oddech ulega niewielkiemu przyspieszeniu. Dlatego wa_nym jest, aby pamietac, _e
www.pandm.prv.pl
3
zabiegi z zastosowaniem ciepła wymagaja du_ej ostro_nosci oraz dokładnej znajomosci stanu
ogólnego osoby poddawanej intensywnemu zabiegowi cieplnemu.
Wpływ ciepła na układ kra_enia
Pod wpływem działania ciepła napiecie scian naczyn krwionosnych obni_a sie, nastepuje
rozszerzenie sie naczyn krwionosnych obwodowych i zwiekszenie szybkosci przepływu krwi
w obrebie obszaru ciała poddanego działaniu bodzca cieplnego. Nale_y pamietac, _e taka
sytuacja mo_e doprowadzic do warunków przecia_enia serca, spowodowac znaczny stan
odwodnienia, na wskutek pocenia, mo_e równie_ spowodowac zachwianie równowagi
pomiedzy iloscia krwi kra_acej a pojemnoscia naczyn, co w konsekwencji mo_e doprowadzic
do krytycznego spadku cisnienia krwi i zapasci naczyn krwionosnych.
Wpływ ciepła na czynnosci wydzielnicze nerek
Przegrzanie nerek wywołuje przekrwienie czynne i zwieksza czynnosc wydzielnicza. Ogólne
przegrzanie ustroju, zwłaszcza gdy wystapi silne pocenie, zmniejsza wydzielanie moczu.
Wpływ ciepła na układ oddechowy
Stan przegrzania zwieksza wentylacje płuc proporcjonalnie do podwy_szonej ciepłoty ciała.
Liczba oddechów na minute wzrasta, co wpływa z kolei na odwodnienie organizmu.
Wpływ ciepła na układ miesni szkieletowych i gładkich
Działanie ciepła obni_a ich napiecie i wpływa na zmniejszenie napiecia powierzchniowego.
Obni_enie temperatury tkanek powoduje:
• zmniejszenie lub usmierzenie bólu,
• zahamowanie stanu zapalnego,
• zwolnienie procesów przemiany materii,
• zmniejszenie lub ustapienie obrzeków,
• zwolnienie odruchów i zmniejszenie pobudliwosci włókien nerwowych,
• zwe_enie naczyn oraz ich okresowe rozszerzenie, przekrwienie czynne,
• zwiekszenie napiecia miesniowego (przy krótkim czasie działania bodzca zimna) oraz
obni_enie napiecia miesniowego (przy dłu_szym działaniu bodzca).
1