Odpowiedzialność za zaistniałe wypadki
Odpowiedzialność karna ratownika
Zasadniczym aktem prawnym regulującym odpowiedzialność karną ratownika jest Kodeks Karny - Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 roku (DzU z dn. 2 sierpnia 1997 roku, nr 88, póz. 553).
Art. l głosi, że odpowiedzialność karną ponosi wyłącznie sprawca czynu zabronionego przez ustawę pod groźbą kary, bezprawnego, zawinionego i społecznie szkodliwego w stopniu wyższym niż znikomy. Ocena zawinienia sprawcy jak i stopnia społecznej szkodliwości czynu należy do sądu.
Art. 2 natomiast określa odpowiedzialność karną jako przestępstwo skutkowe popełnione przez zaniechanie. Charakteryzuje się ono tym, iż do realizacji jego znamion konieczne jest wystąpienie w rzeczywistości skutku, określonego w opisie, danego typu czynu zabronionego. Zaniechanie nie jest zaś równoznaczne z bezczynnością, lecz polega na niepodjęciu niezbędnych czynności prowadzących do zapobieżenia opisanemu w ustawie skutkowi. Przepis ten wymaga, by sprawca był gwarantem „nie nastąpienia określonego w ustawie skutku". Ten skomplikowany język prawny można opisać w bardziej przystępny sposób. Ratownik zobowiązany jest do ochrony dobra, jakim jest zdrowie i życie ludzkie. Źródłem tego obowiązku jest przyjęcie na siebie funkcji gwaranta, czyli przyjęcie zobowiązania opieki nad bezpieczeństwem kąpiących się. Konieczne jest jednak tutaj rzeczywiste objęcie funkcji gwaranta, czyli faktyczne przystąpienie ratownika do wykonywania opieki. Jeżeli więc ratownik nie przyjdzie do pracy, nawet bez usprawiedliwienia, nie jest gwarantem bezpieczeństwa kąpiących się w rozumieniu art. 2 kk.
Warto wspomnieć, że odpowiedzialność karną na zasadach określonych w kodeksie karnym ponosi osoba, która ukończyła 17 lat. W wyjątkowych wypadkach, gdy sprawca ma ukończone 17 lat, a nie ukończone 18, można zastosować kary wychowawcze lub poprawcze przewidziane dla nieletnich, ale o tym decyduje sąd (art. 10 § l i 4).
Karalne jest zarówno samo popełnienie przestępstwa, jak i usiłowanie jego popełnienia, podżeganie do przestępstwa i pomocnictwo, a także kierowanie inną osobą dopuszczającą się popełnienia przestępstwa.
Kodeks karny przewiduje stany wyłączające odpowiedzialność karną. Nie popełnia przestępstwa sprawca działający w obronie koniecznej, stanie wyższej konieczności, pozostający w błędzie, sprawca, który w czasie czynu był niepoczytalny, wreszcie sprawca działający w granicach uprawnienia lub obowiązku prawnego.
Sytuacje szczególne
W pracy ratownika przestępstwem jest również niepośpiesznie na pomoc (art. 162 kk.). Dokonuje się ono już z chwilą zaniechania udzielenia pomocy, nieistotne jest to, czy działanie ratownika przyniosłoby ratunek i czy osoba znajdująca się w niebezpieczeństwie doznałaby np. uszczerbku na zdrowiu. Decydujący jest fakt, że ratownik, widząc zagrożenie dla życia lub zdrowia człowieka, nie podejmuje wszelkich dostępnych (niepociągających za sobą narażenia życia lub zdrowia) działań, mogących oddalić lub choćby tylko zmniejszyć zagrożenie. Plażowiczom można postawić wyłącznie zarzut samego nieudzielania pomocy (art. 162 kk.), nie można natomiast obciążyć ich skutkami zaniechania. Ratownik zaś, jako osoba, która ma szczególny prawny obowiązek zapobiegania skutkowi (np. śmierci przez utonięcie), w razie jego nastąpienia ponosi odpowiedzialność za jego spowodowanie.
Należy jednak zaznaczyć, iż nie poniesie odpowiedzialności karnej ratownik, który nie udzieli pomocy wymagającej koniecznie zabiegu lekarskiego albo w sytuacji, w której możliwa jest niezwłoczna pomoc ze strony instytucji lub osoby do tego powołanej. Odpowiada za niebezpieczeństwo, które zagraża życiu lub bardzo poważnie zdrowiu, bezpośrednio, w najbliższej chwili.
W zależności od skutków swego czynu (popełnionego przez działanie bądź też zaniechanie) oraz tego, czy popełniony był umyślnie czy nieumyślnie, ratownik może ponieść odpowiedzialność za zabójstwo (art. 148 kk.), nieumyślne spowodowanie śmierci (art. 155 kk.), spowodowanie uszczerbku na zdrowiu (art. 156 i 157 kk. w zależności od stopnia uszczerbku na zdrowiu).
Przestępstwo popełnia również ratownik, który naruszając, chociażby nieumyślnie, zasady bezpieczeństwa w ruchu wodnym, powoduje wypadek, w którym inna osoba doznała uszczerbku na zdrowiu (art. 177 § l kk.).
Trzeba tu wyjaśnić, że przestępstwo popełnione jest umyślnie, gdy sprawca ma zamiar jego popełnienia, to znaczy chce go popełnić albo przewidując możliwość jego popełnienia, godzi się na to. Przestępstwo jest zaś nieumyślne wtedy, gdy sprawca, nie mając-zamiaru jego popełnienia, popełnia go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał albo mógł przewidzieć.
Samo naruszenie zasad bezpieczeństwa w ruchu wodnym pociąga za sobą jedynie odpowiedzialność za wykroczenie, niezależnie od działania z przyczyny umyślnej czy też nieumyślnej. Odpowiedzialność karną sprawca poniesie dopiero wówczas, gdy pomiędzy tym naruszeniem a skutkiem w postaci wypadku istnieje związek przyczynowy.
Jeżeli następstwem wypadku jest śmierć innej osoby (na przykład w razie najechania łodzią motorową na kąpiącego się lub spowodowanie uszczerbku na jego zdrowiu), sprawca takiego czynu podlega znacznie surowszej karze (art. 177 § 2 kk.). W przypadku zaś, gdy ratownik kierujący łodzią motorową znajdował się w stanie nietrzeźwości lub był pod wpływem środka odurzającego albo zbiegł z miejsca wypadku, sąd może orzec karę pozbawienia wolności o połowę wyższą niż najsurowsza za to przestępstwo
(art. 177 § l kk. - do 4,5 roku, art. 177 § 2 kk. - do 12 lat).
Pod pojęciem nietrzeźwości kodeks karny rozumie taki stan, w którym zawartość alkoholu we krwi przekracza 0,5 promila albo prowadzi do stężenia przekraczającego tę wartość (zawartość alkoholu w l dm3 wydychanego powietrza przekracza 0,25 mg).
Ponadto, w razie skazania za przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji, sąd może orzec zakaz prowadzenia pojazdów określonego rodzaju, w szczególności, gdy z okoliczności popełnionego przestępstwa wynika, że prowadzenie pojazdu przez tę osobę zagraża bezpieczeństwu w komunikacji. Można tu powołać się na przykład brawurowego prowadzenia łodzi motorowej ze znaczną prędkością na zatłoczonym akwenie, gdy sytuacja nie wymagała prowadzenia akcji ratowniczej. W każdym przypadku skazania za przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji, sąd orzeka zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych lub pojazdów mechanicznych określonego rodzaju, jeżeli sprawca w czasie popełnienia przestępstwa był w stanie nietrzeźwości, pod wpływem środka odurzającego lub zbiegł z miejsca zdarzenia.
Przestępstwem jest podrabianie, fałszowanie oraz nabywanie i używanie sfałszowanych dokumentów, np. kart pływackich, patentów, wszelkich uprawnień. Karalne jest nadto samo przygotowanie do tego przestępstwa. Jeżeli ratownik, np. w celu podrobienia lub przerobienia książeczki ratowniczej (wpisania fałszywych, nieprzepracowanych godzin), przysposabia lub podrabia pieczątkę, a więc podejmuje czynności mające stworzyć warunki do przedsięwzięcia czynu zmierzającego bezpośrednio do podrobienia tego wpisu, podlega takiej samej karze jak ten, kto czynu tego dokonał (art. 270 kk.). Karze podlega również poświadczenie nieprawdy w dokumentach, do których wystawiania ratownik jest uprawniony (art. 271 kk.).
Jeżeli ratownik, np. podczas egzaminu na specjalną kartę pływacką, zaniecha jego przeprowadzenia bądź przeprowadzi go niesumiennie, bez należytej staranności i określonych w rozporządzeniu wytycznych, jest to przestępstwo zagrożone karą pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat (w wypadku mniejszej wagi sprawca podlega grzywnie lub karze ograniczenia wolności). Podobnie, jeżeli ratownik dopuścił się tego przestępstwa w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub osobistej, zagrożenie karą jest surowsze - wynosi od 6 miesięcy do 8 lat pozbawienia wolności. Przez korzyść majątkową rozumiemy przyjęcie pieniędzy, kosztownych prezentów itp., przez korzyść osobistą - wszystko to, co traktowane jest jako korzystne i zaspokajające jakieś potrzeby przyjmującego, choć nie dające się wprost przeliczyć na pieniądze (np. protekcja, tytuł honorowy, stosunek seksualny).
Zaznaczyć należy, iż w przypadku wydania wyroku skazującego sąd może orzec karę w postaci zakazu wykonywania zawodu, jeżeli ratownik nadużył przy popełnieniu przestępstwa stanowiska lub wykonywanego zawodu albo okazał, że dalsze jego wykonywanie zagraża istotnym dobrom chronionym prawem (art. 41 § l kk.). Zakaz powyższy, podobnie jak zakaz prowadzenia pojazdów, orzeka się na okres od roku do dziesięciu lat, jednakże okres, na który zakaz orzeczono, nie biegnie w czasie odbywania kary.
Odpowiedzialność ratownika za wykroczenia
Zasadniczym aktem prawnym branym pod uwagę przy wykroczeniach jest Kodeks Wykroczeń - Ustawa z dnia 20 maja 1971 roku (DzU z dn. 31 maja 1971 r, nr 12, póz. 114 z późniejszymi zmianami).
Przedmiotem naszych rozważań będą wykroczenia popełnione przez ratownika w czasie wykonywania obowiązków służbowych oraz popełnione przez osoby korzystające z kąpielisk lub pływalni.
Podstawowym wykroczeniem w pracy ratownika może być wykonywanie przez niego czynności zawodowych, kiedy nie ma wymaganych do tego uprawnień, kiedy przekracza je lub wykonuje wbrew zakazowi organu państwowego (art. 54 kw.).
Odpowiedzialność za wykroczenie poniesie również ten, kto wykonując czynności ratownika, posiada wymagane kwalifikacje, ale nie ma stosownego dokumentu (ratownik wykonujący pracę, który od lat nie opłaca składek, nie ma przedłużonej legitymacji lub samego dokumentu). Posiadanie takich kwalifikacji może być uwzględnione na korzyść sprawcy jako istotna okoliczność łagodząca.
Inną postacią wykroczenia jest umyślna i nieuzasadniona odmowa świadczenia, do którego ratownik jest obowiązany (z art. 138kw) np., gdy ratownik w godzinach pracy i w miejsc do tego przeznaczonym mimo spełnienia wszelkich warunków, odmawia wydania karty pływackiej, nie przeprowadzając egzaminu z lenistwa.
Wykroczenia dopuszcza się ten ratownik, który np. zamiast instruktora ratownictwa, WOPR poprowadzi kurs na młodszego ratownika. Wszelkie przywłaszczanie sobie stanowiska lub noszenie odznaczeń, odznak i strojów, do których nie ma się prawa podlega karze grzywny lub nagany (art. 61 kw)
Podobnie, kiedy ratownik wprowadza nabywcę w błąd, co do prawdziwej ceny oferowanej np. karty pływackiej (art. 134 kw) Popełnia także wykroczenie ratownik, który nie tając przed nabywcą rzeczywistej ceny, żąda i pobiera za kartę kwotę wyższą od obowiązującej (popełnia wykroczenie z art. 138 kw).
Odpowiedzialności wykroczeniowej podlega również ratownik podejmujący czynności ratunkowe, będąc niezdolnym do ich wykonania, (choć wie, że ich nieumiejętne wykonanie może spowodować zagrożenie życia lub zdrowia człowieka). Odpowiedzialności tej podlega też osoba, która poleca je wykonać ratownikowi niezdolnemu do ich wykonania oraz osoba, która sprawuje nadzór i dopuszcza do wykonania takiej czynności przez niezdolnego ratownika
(art. 70 § 1).
Odpowiedzialność powyższa jest niezależna od tego, czy rzeczywiście nastąpi skutek, tzn. niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia. Odpowiedzialności nie uchyla nawet okoliczność, że dana czynność została wykonana prawidłowo. Ważny jest fakt, że ratownik, mimo ciążącego na nim samym obowiązku nadzoru, dopuści do jego wykonania przez osobę niezdolną do pełnienia tej funkcji.
Natomiast nie podlega odpowiedzialności karnej ratownik, który przerwie wykonywanie pracy wtedy, gdy niezdolność taka nastąpi, np. zapewniwszy zastępstwo, zejdzie ze stanowiska z powodu nagłej utraty sił czy niedyspozycji. W myśl przepisów prawnych przełożony nie może wówczas nakazać niedysponowanemu ratownikowi powrotu na stanowisko ani też go do tej służby dopuścić.
Już przy organizacji kąpieliska ratownicy (lub inne osoby wykonujące te czynności) mają obowiązek odpowiednio zabezpieczyć miejsca, które mogą zagrozić bezpieczeństwu kąpiących (art. 72 kw.). Zabezpieczenie to winno przybrać postać oznakowania miejsca bądź też doprowadzenia do likwidacji zagrożeń (np. usunięcie wraku, niebezpiecznych odpadów itp.) albo zmiany granic kąpieliska, gdy nie wiąże się to z nadmiernymi trudnościami lub kosztami.
Zupełnie innego rodzaju wykroczenia mogą popełnić osoby korzystające z kąpieli na kąpieliskach lub pływalniach. Najpospolitszym jest świadome łamanie zakazu kąpieli (art. 55 kw.), wprowadzanie w błąd fałszywym alarmem, ze złośliwości lub swawoli (art. 66 kw.), niszczenie, uszkadzanie, usuwanie znaków oraz napisów ostrzegających o grożącym niebezpieczeństwie (art. 74 kw.), umyślnie zanieczyszczanie wody na pływalni lub kąpielisku (art. 109 § 2).
We wszystkich wymienionych sytuacjach ratownik winien podjąć interwencję, wskazując sprawcy na jego niewłaściwe zachowanie. Ratownik winien przemawiać spokojnie, taktownie i kulturalnie. Niedopuszczalna jest utrata panowania nad sobą, używanie wyzwisk, popychanie czy inne naruszanie nietykalności cielesnej. W wypadku gdyby interwencja taka zakończyła się fiaskiem, ratownik winien sporządzić wniosek o ukaranie sprawcy, a następnie osobiście lub za pośrednictwem policji skierować go do właściwego miejscowo kolegium ds. wykroczeń (działają przy sądach rejonowych).
Wniosek o ukaranie sprawcy powinien zawierać (art. 21 § l kpw.):
a) imię i nazwisko obwinionego oraz inne dane konkretyzujące jego tożsamość,
b) określenie zarzucanego mu czynu ze wskazaniem czasu, miejsca, sposobu i okoliczności jego popełnienia,
c) wskazanie dowodów (treść dokumentów, osobowe źródła dowodowe),
d) dokładne dane personalne ratownika (innej osoby) sporządzającej wniosek o ukaranie.
Odpowiedzialność cywilna ratownika
Ratownik jest obowiązany śpieszyć z pomocą ludziom, którzy znaleźli się w niebezpieczeństwie utraty życia lub zdrowia w wodzie. Jest to podstawowy obowiązek każdego ratownika, a jego nieodpowiednie zachowanie skutkować może nie tylko odpowiedzialnością karną, ale i cywilną. Obowiązek zapewnienia bezpieczeństwa korzystającym z kąpieliska ludziom spoczywa nie tylko na ratowniku, ale także na zakładzie pracy, który go zatrudnia. Niewłaściwe wykonywanie obowiązków przez ratownika bądź też organ zatrudnienia, poprzez niedołożenie należytej staranności, może wyrządzić szkodę kąpiącym się. Może mieć ona charakter szkody osobistej (np. w razie utraty życia), rozstroju zdrowia lub straty majątkowej w wypadku poniesienia strat materialnych.
Zakład pracy lub ratownik ponoszą odpowiedzialność cywilną z tytułu wyrządzenia szkody, a więc odpowiedzialność z tytułu czynów niedozwolonych. Odpowiedzialność taka jest niezależna od ewentualnej odpowiedzialności karnej, aczkolwiek wina przypisana sprawcy na mocy wyroku sądu karnego jest wiążąca dla sądu cywilnego. Podstawowym aktem prawnym regulującym materię odpowiedzialności cywilnej ratownika jest Kodeks Cywilny - Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 roku (DzU nr 16 z 1964 roku, poz. 93 z późn. zm.).
Każdy, kto z własnej winy wyrządził innej osobie szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia (art. 415 kc.). Jeżeli więc ratownik w sposób przez niego zawiniony wyrządzi swym zachowaniem innej osobie szkodę, w znaczeniu uszczerbku w jej dobrach, a między jego zachowaniem i tą szkodą istnieć będzie związek przyczynowy, obowiązany będzie do jej naprawienia. Należy tu jednak zaznaczyć, iż chodzi wyłącznie o szkodę zawinioną przez ratownika. Odpowiedzialność za szkody spowodowane przez organ zatrudniający, np. niewłaściwe zorganizowanie kąpieliska bądź brak odpowiedniego sprzętu, nieodpowiednie urządzenie plaży, ciąży na zakładzie pracy (art. 416 kc.).
W wypadku szkody wyrządzonej przez funkcjonariuszy państwowych ponosi za nią odpowiedzialność skarb państwa (art. 417 kc.). Przepisy te znajdują zastosowanie w przypadku zatrudnienia ratownika przez instytucję administracji państwowej, co nie przesądza jednak o odpowiedzialności samego ratownika. Może on odpowiadać wobec poszkodowanego z różnych tytułów, przede wszystkim jednak za czyn własny. Jego odpowiedzialność może być solidarna z odpowiedzialnością zakładu pracy, który w drodze roszczeń może żądać od ratownika odszkodowania. Maksymalna wysokość odszkodowania nie może jednak przekroczyć trzymiesięcznego wynagrodzenia ratownika brutto
(art. 117 kp.).
Jeżeli natomiast kilka osób ponosi odpowiedzialność za szkodę, ich odpowiedzialność jest solidarna (art. 441 kc.). Jeżeli więc do wypadku dojdzie wówczas, gdy służbę pełniło jednocześnie kilku ratowników odpowiedzialnych za bezpieczeństwo kąpiących się, odpowiedzialność poniosą wszyscy, którzy w tym czasie sprawowali nadzór nad owym fragmentem kąpieliska. Jednakże ratownik, który szkodę naprawił, może żądać od pozostałych zwrotu odpowiedniej części, zależnie od okoliczności, a zwłaszcza od winy danej osoby oraz od stopnia, w jakim przyczyniła się do powstania szkody.
Jeżeli dojdzie do uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia, naprawienie szkody obejmuje wszelkie wynikłe z tego powodu szkody. Na żądanie poszkodowanego zobowiązany do naprawienia szkody powinien wyłożyć z góry sumę potrzebną na koszty leczenia, a jeżeli poszkodowany stał się inwalidą, także sumę potrzebną na koszty przygotowania do innego zawodu. Jeżeli poszkodowany utracił całkowicie lub częściowo zdolność do pracy zarobkowej albo, jeżeli zwiększyły się jego potrzeby lub zmniejszyły widoki powodzenia na przyszłość, może on żądać od zobowiązanego naprawienia szkody i odpowiedniej renty. W wypadku, gdy szkody nie da się dokładnie ustalić, poszkodowanemu może być przyznana renta tymczasowa (art. 444 § l, 2 i 3 kc.). Zgodnie, z art. 445 § l kc., sąd może przyznać poszkodowanemu odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę.
Gdy nastąpiła śmierć na skutek uszkodzenia ciała, zobowiązany do naprawienia szkody powinien zwrócić koszty leczenia i pogrzebu temu, kto je poniósł (art. 446 § l kc.). Poszkodowanym jest zarówno sam pokrzywdzony, jak też w przypadku utonięcia, jego małżonek i krewni. Jeżeli na zmarłym ciążył obowiązek alimentacyjny (np. rodzice, krewni, rodzeństwo), osoby poszkodowane mogą żądać od zobowiązanego renty. Jest ona obliczana stosownie do potrzeb poszkodowanego oraz do możliwości zarobkowych i majątkowych zmarłego, a wypłacana przez czas taki, jaki ten obowiązek prawdopodobnie trwałby (art. 446 § 2 kc.). Sąd może także przyznać najbliższym członkom rodziny zmarłego stosowne odszkodowanie, jeżeli wskutek jego śmierci nastąpiło znaczne pogorszenie ich sytuacji życiowej. Odszkodowanie to zapłaci wówczas zobowiązany (art. 446 § 3).
Z roszczeniem o naprawienie szkody poszkodowany może wystąpić tak do ratownika, jak i do jego pracodawcy, gdy niedopełnienie obowiązku zapewnienia właściwych warunków dla bezpieczeństwa kąpiących się powstało po jego stronie (np. z tytułu niedostatecznego urządzenia kąpieliska).
2. Odpowiedzialność dyscyplinarna ratownika
Każdy ratownik podlega odpowiedzialności względem swojego macierzystego WOPR na zasadach i w trybie określonym przez statut i regulamin komisji dyscyplinarnej. Odpowiedzialność dyscyplinarna jest niezależna od odpowiedzialności karnej, cywilnej, za wykroczenia
Postępowanie dyscyplinarne może się odbywać na wniosek lub z urzędu. Przewinieniami dyscyplinarnymi są m.in.: zawinione naruszenie statutu, zasad etyki ratownika, dyscypliny, obowiązujących przepisów i zasad wynikających ze statutu lub czyn wyrządzający w inny sposób szkodę dobremu imieniu ratownictwa.