OKULTYZM JAKO NIEWIERNOŚĆ FUNDAMENTALNA
Czary
Pojęcie czarów pokrywa się zasadniczo z pojęciem magii białej i czarnej, jak sądzi B.P.Levack. Akty magii niszczycielskiej określano jako akty złe czyli po łacinie maleficium. Autorów tych czynów określano wyrazami malefici lub maleficae, stosując je powszechnie w odniesieniu do czarownic w epoce średniowiecza i w okresie wczesno—nowożytnym. W pojęciu maleficium istniały więc trzy czynniki: czarownica, rytuał i wpływ szatana. Wpływ szatana był ważniejszy od rytuału ponieważ wystarczyło nawet „złe oko”. Z teologicznego punktu widzenia można również dopuścić trzy elementy: czarownica, szatan (ważniejszy od rytuału) i dopust Boży. Pozostawała trudność ustalenia relacji między Bogiem a szatanem: dlaczego Bóg dopuszcza zło; jaki jest zakres władzy szatana? W przypadku satanizmu, który jakby nadprogramowo pojawiał się w działaniach i rytuałach czarownic, powstawał problem herezji i apostazji. Czary były w takim przypadku także satanizmem, oddawaniem czci diabłu. Te dwa typy działań, o które oskarżano czarownice, wiązały się ze sobą ściśle, gdyż wierzono powszechnie, że czarownica uzyskiwała moc niszczycielską dzięki paktowi z diabłem. Przekonanie, że człowiek może paktować z diabłem znalazło szczególne uzasadnienie teologiczne głównie w pracach św. Augustyna. Por. św. AUGUSTYN, O nauce chrześcijańskiej, dz. cyt., s.86-93. Współczesną wersją tego zjawiska jest tzw. „małżeństwo z duchami” praktykowane w magii voodoo (Por. I.M.LEWIS, Le religioni estatiche, Ubaldini, Roma 1972, s.50-51). Było to uzasadnione nie tylko, czy raczej nie tyle, świadectwami empirycznymi, co opiniami teologów, którzy poczynając od IV wieku twierdzili, że magię można uprawiać jedynie dzięki mocy demonów. Czy średniowieczny system demonologiczny nie był nieco manichejski? Nie był w tym sensie, że dogmat o wolności człowieka (wolna wola) oraz o tym, że nie można opętać duszy, był bardzo silny. Por. Nota, s.155. Natomiast system ten był nieco manichejski w tym sensie, że zbyt wiele mocy przypisywano szatanowi (co musiały prostować niektóre sobory), pomniejszając jednocześnie wszechmoc Boga, który przywoływany mógł dać człowiekowi swoją obronę. „Moc szatana” została rozbudowana szczególnie przez teologów protestanckich, którzy chociaż podkreślali wszechmoc Boga niekiedy bardziej od katolików, to jednak z tej samej Biblii, z której cytowali wersety o Bogu, cytowali również wersety o szatanie bez odpowiednich proporcji. Odrzucenie przez protestantów autorytetu rozumu, racjonalnej teologii, uniemożliwiało jakby proporcjonalne ustawienie tego rodzaju kwestii. W myśl scholastycznego punktu widzenia diabeł np. nie potrafił zmienić istoty rzeczy stworzonych, a jedynie manipulować pewnymi przypadłościami, czyli drugorzędnymi cechami rozmaitych rzeczy należących do stworzonego świata. Nie mógł też czynić cudów, które by polegały na stwarzaniu czegoś ex nihilo, a więc na zmianie istoty stworzonych rzeczy lub jeszcze bardziej na stwarzaniu nowego życia. Podobnie, jak już było wspomniane, nie mógł on posiąść ludzkiej duszy ani też kontrolować woli w taki sposób, by nie mogła mu ona dobrowolnie odmówić. Przekonanie, że czarownice zajmują się nie tylko magią, ale że czczą także diabła, zmieniło naturę tego przestępstwa nie tylko w sensie obiektywnym (herezja, apostazja), ale również w sensie subiektywnego, psychologicznego odbioru społecznego wobec tych zbrodni. Gdy chodzi o tzw. białą magię, to oznaczała ona np. praktyki magii leczniczej, uprawianie prostych form wróżbiarstwa lub poszukiwanie zagubionych przedmiotów (różdżkarstwo), w zasadzie wyglądała niewinnie i nie zawierała w swej istocie maleficium. Ponieważ jednak z teologicznego punktu widzenia każda magia wymagała udziału diabła i pakt przedstawiano jako istotę czarów, różnica między magią czarną a magią białą była niewielka. To od strony struktury obiektywnej. Zaś od strony struktury działań czarownika widać jasno, że różnica między magią czarną i białą łatwo się zaciera jeśli mag np. chroni siebie szkodząc innej osobie lub przenosząc chorobę na kogoś innego. Jest to jakby manipulacja w obrębie układu zamkniętego, gdzie sam czarownik decyduje co jest dobre, a co złe. Na przykład „magia miłosna”, chociaż wygląda na uszczęśliwianie ludzi, w praktyce może oznaczać szerzenie cudzołóstwa, a więc może jednocześnie unieszczęśliwiać kogoś innego (nie mówiąc już o samym grzechu cudzołóstwa, który jest złem samym w sobie). Niebezpieczne są również same motywacje także w przypadku magii białej: sukces, przyjemność, powodzenie, a więc wszystko, co działa jakby zgodnie z freudowską „zasadą przyjemności” jest dobre, to co przeciwne — jest złe. Wszelką magię, białą (dobroczynną) i czarną (niszczycielską), można sklasyfikować jako „wysoką” lub „niską”. Magia niska, jak sama nazwa wskazuje, nie wymaga żadnego wykształcenia czy jakiejś wysokiej inteligencji, ale wystarczy tutaj zwykły przekaz ustny lub nawet samodzielne eksperymenty. Ma ona charakter zwykłych „zamawiań”, rzucania uroków czy innych „rytuałów szczątkowych”. Do tej kategorii właśnie w większości przypadków należały maleficia. Magia wysoka to typ uczonej magii, będącej sztuką spekulatywną, wymagającą długotrwałego nauczania. To ten właśnie typ magii odegrał rolę jako pewnego rodzaju matryca teoretyczna w kształtowaniu się i rozwoju przekonań dotyczących problemu czarownic w średniowiecznej Europie. Istnieje również hipoteza Margaret Murray (w 1921 opublikowała książkę pt.: „The Witch—Cult in Western Europe”), na którą powołują się często pisarze antychrześcijańscy lub feministyczni, a głosząca że to, co pisarze kościelni nazywali czarami, to była w istocie archaiczna, przedchrześcijańska religia płodności. Jej teorię skrytykowali archeologowie, historycy i badacze folkloru. Podważa ją również sam M.Eliade twierdząc, że wszystko w tej teorii jest błędne i ani dokumentacje, ani metoda argumentacji nie są przekonujące. Por. M.ELIADE, dz. cyt., s.67-68. Koncepcja Murray zyskała jednak zupełnie nieuzasadnioną popularność i jest cytowana przy byle okazji. Zdaniem Levacka, teoria Murray znajduje w pewnym stopniu poparcie w książce włoskiego historyka C.Ginzburga, który ustalił, że pewna liczba czarowników z włoskiej prowincji Friuli w XVI—XVII wieku rzeczywiście uprawiała zbiorowo kult płodności. Kult ten ulegał stopniowo modyfikacji pod naciskiem Inkwizycji, aby pod koniec upodobnić się do czarownictwa tak, jak je pojmowano. Jest to jednak niejasne, czy ludzie ci pod naciskiem Inkwizycji przyznali się i uznali swoje działania za czary, czy rzeczywiście uprawiali je traktując jako coś nieodłącznego. Jak stwierdza Levack, książka Ginzburga nie potwierdza tezy, że czarownice były pogankami konsekwentnymi w tego rodzaju czysto naturalistycznym kulcie. Por. B.P.LEVACK, Polowanie na czarownice w Europie wczesnonowożytnej, Ossolineum, Kraków 1991, s.29. Można pójść jeszcze dalej. Z teologicznego punktu widzenia konsekwentny naturalizm jest również grzechem przeciwko pierwszemu przykazaniu, podobnie jak grzech magii czy czarów. Nie pozwolisz żyć czarownicy (Wj 22,17), czy jest to aktualne? Jezus pozbawił wiele grzechów owego fizycznego następstwa, jakim, jest społeczna kara — śmierć przez ukamienowanie). Taki był np. grzech cudzołóstwa. Jezus odrzuca tego rodzaju karę, której grozi arbitralne nadużycie ludzkich interpretacji oraz eskalacja złych ludzkich emocji. Ale absolutnie nie pozbawia grzechów ich wagi (Idź i od tej chwili już nie grzesz. J 8,11). Wydaje się, że podobna sprawa dotyczy grzechu magii i czarów potępionych w Nowym Testamencie i również karanych, chociaż nie śmiercią, jak to widzieliśmy w reakcji św. Pawła w stosunku do maga Elimasa, który został oślepiony. Co więcej, prześladowania wielu niewinnych pseudo—czarownic absolutnie nie zmniejszają winy niektórych prawdziwych czarowników i czarownic, którzy działają także dzisiaj zakładając nawet własne stowarzyszenia i organizacje. Obrzydliwy jest dla Pana każdy, kto to czyni (Pwt 18,12), stąd jak stwierdza Nota biskupów, to „biblijne ostrzeżenie jest dzisiaj bardziej aktualne niż kiedykolwiek”. 'Nota, s.121. Czarownik, okultysta lub mag to, z teologicznego punktu widzenia, grzesznik „par excellence”, to zabójca duchowy, którego grzechy podlegają najwyższej karze i ostatecznie wykluczają go z Królestwa Bożego, o czym wspomina nasz dokument cytując św. Pawła (Ga 5,20) i Apokalipsę (Ap 9,21; 18,23; 21,8; 22,15).
Problem maleficium
Maleficium to jest zło wyrządzone przez „oko czarownicy” lub akt w zupełności wewnętrzny, polegający np. na życzeniu śmierci. Czary to jest pewnego rodzaju proces techniczny, wymagający umiejętności. Czary można odróżnić od maleficium na podstawie dwóch zasad. W myśl poglądów niektórych uczonych czary mogą wyrządzić szkodę lub być dobroczynne. W tym sensie jest to kategoria szersza. Maleficium zasadniczo nie wymaga użycia żadnej techniki czy przedmiotowej substancji (choć mogą i zwykle bywają używane). Także więc i z tego powodu czary są kategorią szerszą. Balducci w swoich pracach demonologicznych uznaje maleficium jako fakt istniejący realnie, a nie tylko jako stary przesąd, co właśnie byłoby przesądem, tyle że w drugą stronę (przesądem racjonalistycznym). Por. C.BALDUCCI, dz. cyt., s.309-338. Por. też: C.BALDUCCI, La possessione diabolica, Ediz. Mediterranee, Roma 1988, s.239-246. Maleficium oznacza więc zjawisko czynienia zła, które jakaś osoba wywiera na kimś drugim, posługując się złą intencją (wewnętrzny akt woli), co jest czasem wzmocnione rytuałem przeprowadzonym przez maga, czarownika lub kogoś innego, działającego pod wpływem złej woli (a także sił zła). Por. Nota, s.149. Wiara w magię niszczycielską (czarną magię) istnieje we wszystkich społeczeństwach prymitywnych i nie jest jedynie „wynalazkiem” chrześcijańskim. Istnieje również w tych społeczeństwach przekonanie, że magia niszczycielska jest wynikiem działania złych duchów. Odkryciem chrześcijańskim jest jedynie związanie magii niszczycielskiej z działaniem szatana jako przeciwnika Boga. Potwierdza to M.Eliade, który twierdzi, że to nie Inkwizycja wymyśliła sprawy czarów, a jedynie skojarzyła czary z herezją: „To, że czarownictwo nie mogło być wynalazkiem Inkwizycji, jest oczywiste dla każdego historyka religii obznajomionego ze źródłową dokumentacją pozaeuropejską, zwłaszcza indo—tybetańską, w której odnajdujemy liczne zbieżności z tym, co działo się na Zachodzie”. Potwierdzeniem jest jeszcze chociażby magia voodoo, o której chcemy teraz opowiedzieć.
Znane są tłumaczenia oddziaływań magicznych przez sugestię. Na przykład próbowano wytłumaczyć przypadki śmierci w magii voodoo. Niejaki W.Cannon jest twórcą teorii mówiącej, iż powodem śmierci voodoo jest rzekomo intensywny i długotrwały stres psychiczny, u którego podłoża leży przekonanie, że człowiek znajduje się pod wpływem działania czarów. Taki stan ma powodować pobudzenie układu nerwowego sympatycznego (m.in. pobudzającego) przy jednoczesnym braku poczucia bezpieczeństwa oraz w zupełnej niewiedzy (np. wśród plemion tubylczych zachowujących swe wierzenia w istnienie duchów). Por. W.CANNON, „Voodoo” death, „Psychosomatic Medicine”, 19(3) 1942, s.169-181, w: E. L.ROSSI, Hipnoterapia. Psychologiczne mechanizmy uzdrowienia, Wyd. „Zysk i S-ka”, Poznań 1995, s.26n. Istnieje również hipoteza Engela, przypisująca śmierć voodoo gwałtownym oddziaływaniom czynników sympatycznych i parasympatycznych (m.in. relaksujących) na układ sercowo—naczyniowy. Tenże Engel jest zdania, że śmierć następuje z powodu braku nadziei w sytuacji, której nie może się zaradzić, gdyż brak jest jakiejkolwiek pomocy z zewnątrz. Natomiast B.Lex i R.Hahn są zdania, iż przyczyną śmierci voodoo oraz skutków uzdrowień za pomocą rytuałów uzdrowicielskich jest sugestia wywierająca wpływ na zestrajanie sympatycznych i parasympatycznych procesów autonomicznego układu nerwowego. Por. B.LEX, Voodoo death: New thoughts for an old explanation, „American Anthropologisť', 76, 1974, s.818-823, w: E.L.ROSSI, dz. cyt., s.26nn. Szacuje się, że we Włoszech istnieje niezmierzona ilość konkretnych przypadków dokonywania przez magów i czarownice owych maleficium zwanych we Włoszech m.in. fattura. Por. R.ALLEGRI, Cronista all'inferno. Reportage tra diavoli, esorcisti e indemoniati, Arnoldo Mondadori Editore, Milano 1990, s.224-233. Fattura to „zły czyn magiczny”, rodzaj maleficium dokonywany z pomocą pewnych technik symboliczno—magicznych. Mówi o tym Nota, s.149. W 1988 roku, podczas słynnego kongresu na temat szatana, który odbył się w Turynie, prasa podawała, iż ilość faktów dotyczących fattura i czarnej magii, w samym tylko Turynie, obliczono na około 50 miliardów rocznie. Mniej więcej tyle samo zanotowano w Mediolanie. Por. R.ALLEGRI, dz. cyt., s.224.
O.Cairoli, znany badacz tych spraw obliczył, że każdego roku sprzedaje się we Włoszech ok. 20 milionów przedmiotów czarnej magii. Przeprowadzenie jednej fattura może kosztować od 400 tysięcy do miliona lirów. Jednakże owe prośby skierowane do magów o uczynienie komuś zła za pomocą „fattura śmierci” kosztują nawet 10 milionów lirów. W Stanach Zjednoczonych ten rodzaj interwencji, stosowany przez czarowników z Palo Majombe, kontynuatorów starożytnego kultu czarów przyniesionego z Zairu, kosztuje 80 tysięcy dolarów. Często korzystają z ich „usług” władcy narkotycznych mafii. Ci, którzy uważają się za osoby postępowe i wykształcone, traktują te rzeczy jako jakieś wymysły i zabobony, nie uznając by było możliwe czynienie komuś zła za pomocą magicznych rytuałów. Interesujące są w tym względzie skrzętnie spisane wywiady włoskiego dziennikarza Renzo Allegri, który rozmawiał na temat współczesnych magicznych praktyk z osobami przypuszczalnie opętanymi, z dotkniętymi przez niewytłumaczalne i tajemne choroby, a także z samymi egzorcystami i lekarzami. Pewien egzorcysta, benedyktyn, specjalista w usuwaniu skutków wywołanych przez fattura twierdzi na podstawie swych doświadczeń, iż ofiarą (często nawet śmiertelną) oddziaływań magicznych rytuałów może być także osoba, która nie wie, że ma nieprzyjaciół, którzy pod jej adresem czynią lub zlecają czynić złe magiczne praktyki. Tę, zdawałoby się absurdalną rzecz, ojciec benedyktyn tłumaczy na prostym przykładzie: najmowani mordercy stosują dla zabicia wskazanej osoby pistolet, sztylet czy inny przedmiot materialny i widzialny. Natomiast osoby, które uciekają się do magii, najmują morderców, którzy używają broni niewidzialnej, lecz niemniej śmiercionośnej. Jest bardzo trudno wykazać, że fattura wywołuje chorobę. Ale dlatego, kto dopuszcza istnienie złych duchów, jest jak najbardziej możliwa i jest jak niewidzialny sztylet. Różnego rodzaju „złe czyny” były znane już w starożytności. Obecnie są bardzo rozpowszechnione wśród prymitywnych ludów. Na temat rzeczywistych śmiercionośnych efektów tych praktyk mógłby wiele powiedzieć ksiądz biskup Emmanuel Milingo, egzorcysta afrykański. Typowym przedmiotem używanym do fattury jest służąca jako symbol osoby wyznaczonej na ofiarę, kukiełka, w którą podczas specjalnego rytuału magicznego zostają wbijane szpilki lub gwoździe. Dzisiaj taką kukiełkę często zastępuje fotografia. Twierdzi się dzisiaj, że maleficium nie istnieje, a jednocześnie 'kwitnie nauka o wszechobecnym magicznym podobieństwie, która jest istotą filozofii (m.in.) New Age. A przecież maleficium opiera się na zasadzie magii sympatycznej tj. magii przenośnej lub magii homeopatycznej (wspomina o tym Nota, zob. s.128.). Zasady obydwu są nie tylko używane, ale i nadużywane w refleksji New Age. Magia sympatyczna — tak, istnieje, ale maleficium, które opiera się na jej zasadach — nie, nie może istnieć! Cóż to za dziwna logika! To jest „optymizm”, który można by nazwać „pelagiańskim optymizmem naszych czasów”, a który polega na twierdzeniu, że nie można czynić zła, bo zło nie istnieje. Problem powagi zła jest dzisiaj lekceważony, co ma zgubne następstwa. Książka R.Allegri opisuje między innymi fakty przeżyte przez znanego niemieckiego reżysera, Rolfa Olsena, który kilka lat temu chciał nakręcić film nt. zjawisk paranormalnych i magii. Szukając informacji do swego filmu poznał ojca jezuitę, Oscara Gonzalesa Quevedo z Latynoamerykańskiego Centrum Parapsychologii, który wprowadził go w niektóre tajniki grup kultycznych występujących w Brazylii. Jedną z nich jest umbanda — sekta religijna, która w samej Brazylii liczy miliony członków. Podstawą wierzeń jest religia katolicka, wymieszana jednakże z pogańskimi rytuałami. Wyznawcy umbanda wierzą w siły dobra i są przekonani, że duchy zmarłych uczestniczą w ich spotkaniach dokonując uzdrowień i przepowiadając przyszłość. Jak zauważa R.Olsen, nie potrzebują oni spowiednika, lekarza czy psychiatry: wszystkiego dokonują sami z pomocą duchów zmarłych. Również bardzo liczną grupę w Brazylii stanowi sekta voodoo, która jest w pewnym sensie przeciwieństwem umbandy. Zwolennicy tej sekty wierzą w siły zła i zbierają się na celebracjach diabelskich rytuałów wzywając złe duchy, by działały na czyjąś szkodę. Pierwotnie kult voodoo był mieszaniną chrześcijaństwa i religii animistycznych rozpowszechnionych zwłaszcza na Antylach. Brazylijska odmiana zachowała do dzisiaj bardzo mało ze swej pierwotnej natury i stała się kultem demonicznym. Tą właśnie grupą zainteresował się w pewnym momencie reżyser Olsen. Nie znajdując jednak pomocy ze strony o.Gonzalesa, który wyraźnie odciągał go od zbliżenia się do tego rodzaju sekty, sam udał się na poszukiwanie kontaktów z nią. W Rio de Janeiro, które uchodzi za centrum brazylijskiego voodoo, znalazł pewną kapłankę, która za wysoką opłatą zdecydowała się dopuścić niemieckiego reżysera na jedno ze spotkań, aby mógł je sfilmować. Na tym spotkaniu owa kapłanka miała dokonać diabelskiego rytuału wymierzonego przeciwko kobiecie, która mieszkała niedaleko San Paolo. Rytuał, który rozpoczął się o północy na peryferiach Rio, zebrał liczną grupę ludzi ubranych w kolorowe stroje przypominające brazylijski karnawał. Tańce rozpoczynające rytuał odbywały się w pomieszczeniu pełnym zjadliwego odoru wydobywającego się m.in. z palących się świec. Uczestnicy o uduchowionych twarzach zdawali się być pod wpływem narkotyków lub złych duchów. Była też kapłanka, która paliła papierosy, a dym, który wychodził z jej ust nie znikał w powietrzu, lecz zatrzymywał się nad jej głową tworząc jakby aureolę. Gdy w pewnym momencie wstała, ów dziwny obłok posuwał się za nią nie znikając, jakby był czymś masywnym. Po kilku godzinach kapłanka zaczęła rytuał wchodząc w tym celu z kilkoma osobami do tzw. „pomieszczenia zła”, małej i ciemnej izby przeznaczonej do rytuałów satanistycznych. Kapłanka przywoływała demona za pomocą dziwnych formuł, a wziąwszy przyniesione jej serce cielaka otworzyła je i wsadziła do środka mieszaninę ziół i kartkę, na której wypisane było imię ofiary, pewnej kobiety, przeciwko której spełniany był ten rytuał. Wśród różnych innych gestów owego rytuału wprowadzono też czarne koźlę, któremu kapłanka poderżnęła gardło upuszczając powoli krew, cały czas wypowiadając dziwne formuły zaklęć. Na koniec tej dość długiej ceremonii przyniesiono szmacianą kukiełkę, którą kapłanka położyła obok serca cielaka. Potem wzięła szpilki i wymawiając zaklęcia wbijała je w ręce kukiełki. Było ich około 30. Po wyjściu z pomieszczenia, uczestnicy rytuału udali się na cmentarz, aby tam zakopać do świeżo wykopanego grobu kukiełkę związaną razem z sercem cielaka. Pomimo przygnębiającego rytuału i zmęczenia po długich godzinach spędzonych na filmowaniu zajścia, reżyser jeszcze bardziej zdziwił się na wieść od samego o. Gonzalesa, iż na przedmieściach San Paolo mieszka kobieta, która opowiedziała swemu proboszczowi jak owej nocy doznała silnych bólów w rękach, i że fakt ten uważa ona za skutek magicznego zamachu na jej życie. Chodziło faktycznie o tę kobietę, przeciwko której odbywał się demoniczny rytuał w Rio de Janeiro. Jej imię, jak również nazwę miasta, w której mieszkała, słyszał Olsen podczas filmowania rytuału. Kobieta została poddana operacji. Wyciągnięto z jej rąk ok. 30 szpilek. Niektóre z nich znajdowały się w centrum przedramienia, między kością promieniową a łokciową. Według lekarza, który dokonał operacji, nie jest możliwe wprowadzenie z zewnątrz szpilek w taki sposób. Zresztą nie było też widać żadnego najmniejszego znaku nakłuć. Całość zabiegu również została sfilmowana tworząc w ten sposób wraz ze scenami rytuału z Rio de Janeiro wstrząsające świadectwo, które wprawiło w zakłopotanie rozmaitych znawców w tej materii nie znajdując jednak wystarczającego wytłumaczenia w żadnej z dziedzin współczesnej nauki. Gdyby nie zbieżność między szpilkami w rękach kobiety z San Paolo a rytuałem magicznym przeprowadzonym w oddalonym o przeszło 700 kilometrów Rio de Janeiro, na którym wymawiano precyzyjnie imię kobiety oraz nazwę jej miejsca zamieszkania, można by uznać ten przypadek za zjawisko paranormalne, owoc jakiejś autosugestii lub histerii. Zdarzenie jednak było filmowane całkiem przypadkowo, a zbieżność została odkryta nawet bez szukania realnych efektów diabelskich zabiegów kapłanki voodoo. Dodatkowa wizyta Olsena u kapłanki w Rio de Janeiro wykazała, że przeciwko kobiecie z San Paolo był już trzeci raz sprawowany podobny rytuał. Był zlecony i opłacany przez bogatą kobietę z USA, która w ten sposób chciała pomścić samobójczą śmierć swego syna, który swego czasu zakochał się w owej kobiecie z San Paolo, lecz bez wzajemności. Niestety, kontynuacją tej historii jest również fakt, że owa nieszczęsna kobieta ponownie przeszła operację wyjęcia szpilek, gdyż po raz kolejny odprawiany był przeciwko niej rytuał zlecony przez wspomnianą kobietę z USA.
Literatura:
B.P.LEVACK, Polowanie na czarownice w Europie wczesnonowożytnej, Ossolineum, Kraków 1991, s.29.
C.BALDUCCI, La possessione diabolica, Ediz. Mediterranee, Roma 1988
W.CANNON, „Voodoo” death, „Psychosomatic Medicine”, 19(3) 1942, s.169-181, w: E.L.ROSSI, Hipnoterapia. Psychologiczne mechanizmy uzdrowienia, Wyd. „Zysk i S-ka”, Poznań 1995, s.26n.
B.LEX, Voodoo death: New thoughts for an old explanation, „American Anthropologisť', 76, 1974, s.818-823, w: E.L.ROSSI, dz. cyt., s. 26nn.
R.ALLEGRI, Cronista all'inferno. Reportage tra diavoli, esorcisti e indemoniati, Arnoldo Mondadori Editore, Milano 1990, s.224-233.
Wszelkie uwagi prosimy kierować: webmaster@kuria.gliwice.pl> Administratora stron WWW