Struktura dzieła literackiego

Element struktury		Charakterystyka	Przykłady
Trzy podstawowe elementy treści dzieła
Świat przedstawiony	temat utworu	główny element świata przedstawionego; składa się z zespołu motywów, które zapewniają światu wewnętrzną spoistość, porządkują go, wiążą poszczególne elementy i decydują o ich relacjach	Aleksander Fredro „Zemsta”: spór o mur graniczny; Jan Kochanowski „Treny”:  ból po stracie ukochanej córki
		postać literacka (bohater literacki)	fikcyjna osoba występująca w świecie przedstawionym: najczęściej człowiek, rzadziej zwierzę, przedmiot; istotną cechą postaci literackiej jest to, że nigdy nie jest dana od razu w całości, lecz powstaje stopniowo, w miarę rozwijania się opowieści o niej; jedna z postaci może być zarazem podmiotem literackim	Jankiel w „Panu Tadeuszu”; dwa czyżyki, stary i młody, w bajce Ignacego Krasickiego; podmiot liryczny w „Sonetach krymskich” Adama Mickiewicza
		fabuła	układ zdarzeń w świecie przedstawionym, składających się na dzieje poszczególnych postaci; prowadzi do uka­zania bohatera i jego relacji z innymi, odsłania jego postawę wobec świata, sposób myślenia i sferę przeżyć wewnętrznych; fabuła jest głównym nośnikiem wartości poznawczych, sposobem przekazywania wiedzy o rzeczywistych okolicznościach historycznych, stosunkach społecznych, obyczajowości i psychice ludzkiej	wszystkie zdarzenia opisane w „Potopie”, w tym np. przy­gody Kmicica, Oleńki, Zagłoby, Wołodyjowskiego, wzmian­ko­wane wydarzenia historyczne
		akcja	najczęstszy typ fabuły, który powstaje przez nagromadzenie zdarzeń, ma charakter przyczynowo-skutkowy, rozwija się dynamicznie, poprzez działania i przeciw­działania bohaterów, konflikty, perypetie, intrygi i prowadzi do jakiegoś celu (rozwiązania, finału)	motywy składające się na przygody Kmicica w „Potopie”: od spotkania z Oleńką poprzez ich rozłączenie i wojen­ne perypetie Kmicica — po ślub
		schemat fabularny	oś, szkielet fabuły: te elementy fabuły, które muszą być zachowane w dowolnym streszczeniu dzieła	w „Potopie” np. wątek miłości Kmicica i Oleńki
		wątek	szereg motywów (głównie zdarzeń, patrz s. 306) rozwijający się w czasie, dotyczący określonej postaci	wątek Longinusa Podbipięty w „Ogniem i mieczem”
		motyw	najmniejsza całostka kompozycyjna świata przedstawionego w utworze, np. przedmiot, sytuacja, zdarzenie, cecha postaci	wysadzenie kolubryny przez Kmicica w „Potopie”; opis Soplicowa w „Panu Tadeuszu”
		materiał tematyczny	zasób elementów, które stanowią dla pisarza budulec świata przedstawionego: elementy biografii, zjawiska zaobserwowane przez niego w życiu, dostarczone przez dzieła literackie, mitologię, folklor, dokumenty itd.	rodzina mieszczańska w „Moralności Pani Dulskiej” Gabrieli Zapolskiej
Podmiot literacki, (podmiot dzieła literackiego)		osoba fikcyjna, za której sprawą świat przedstawiony powstaje i się rozwija; zajmuje wobec tego świata postawę nadrzędną, interpretacyjną i oceniającą; jest skonkretyzowana jako postać lub tylko wyznaczana przez pewien znamienny sposób mówienia (np. narrację); nie można jej utożsamiać z autorem dzieła, ale jest jego rzecznikiem (to za jej pośrednictwem odbywa się komu­nikacja autora z odbiorcą); w utworze epickim nazywana jest narratorem, w liryce — podmiotem lirycznym	Ignacy Rzecki jako narator swego pamiętnika w „Lalce” Bolesława Prusa; postać wypowiadająca się w pierwszej osobie w „Sonetach krymskich” Adama Mickiewicza
Zawartość ideowa		wszystkie poglądy, sądy i oceny pisarza na temat rzeczywistości wypowiedziane w utworze: zarówno wprost przez autora, jak i pośrednio, poprzez różne elementy świata przedstawionego i ich układ (zwłaszcza przez podmiot literacki lub któregoś z bohaterów)	Bolesław Prus „Faraon”: rozmaite sądy na temat zasad sprawowania władzy, moty­wów działania ludzi, roli wiedzy
	idea	centralna myśl, spajająca zawartość ideową dzieła, wyraz postawy autora wobec rzeczywistości pozaliterackiej; idea może być sformułowana w dwojaki sposób: jako problem lub jako tendencja (por. niżej)	Eliza Orzeszkowa „Nad Niemnem”: pozytywistyczny program „pracy organicznej”
				problem (ujęcie zagadnienia dążące do obiektywności)	Joseph Conrad „Lord Jim”: wiele spojrzeń na te same fakty
				tendencja (ujęcie nastawione na wywołanie wraże­nia, że tylko jedno rozwiązanie jest słuszne; ujęcie takie jest typowe dla literatury dydaktycznej)	Adam Mickiewicz „Romantyczność”: polemika z racjonalistyczną wizją świata
Kompozycja dzieła
Kompozycja		struktura świata przedstawionego, sieć związków pomiędzy poszczególnymi jego elementami, ich hierarchia, stosunek do całościowego schematu konstrukcyjnego	por. opis elementów powyżej
	dominanta kompozycyjna	ten element świata przedstawionego, który jest nadrzędny i określa charakter całej kompozycji dzieła; w niektórych gatunkach literackich dominanta jest często jednoznacznie wyznaczona (patrz przykłady)	w powieści historycznej, poemacie opisowym: temat; w powieści biograficznej lub psychologicznej, liryce: postać; w komedii sytuacyjnej, powieści sensacyjnej: akcja
Stylistyka dzieła
Poszcze­gólne poziomy języka	warstwa brzmieniowa	dźwiękowe tworzywo języka może zostać poddane rozmaitym zabiegom, mającym na celu nadanie im wartości estetycznej; w tekstach pozbawionych charakteru poetyckiego wartość brzmieniowa znaków językowych jest nieistotna i niezauważalna	instrumentacja głoskowa, onomatopeja, aliteracja, rym (patrz s. 313)
		warstwa leksykalna	wykorzystanie znaczenia słowa w określonym kontekście może być elementem charakterystyki postaci, środowiska itp.	synonimy, homonimy, dialektyzmy, regionalizmy, kolokwializmy (s. 44, 59)
		tropy stylistyczne	sposoby łączenia poszczególnych wyrazów w większe całostki znaczeniowe	epitet, porównanie, metafora (patrz s. 319)
		stylistyka składniowa	możliwości stylistyczne w obrębie stosunków składniowych: od budowy członów zdania przez układ zdań aż po duże jednostki składniowe (np. akapity)	inwersja, elipsa, apostrofa, pytanie retoryczne (patrz s. 315)
Stosunek do innych dzieł	stylizacja	kształtowanie języka utworu na wzór określonego dzieła, typu dzieł lub określonego gatunku literackiego; celem stylizacji nie jest tylko naśladowanie czyjegoś stylu, ale stworzenie poprzez to naśladowanie nowej wartości artystycznej; stylizacja obejmuje zazwyczaj nie tylko sferę językową, może nawiązać do danego sposobu ujęcia tematu bądź wyrażanej postawy wobec świata	aluzja, parafraza, cytat, streszczenie, pastisz, parodia; stylizacja gwarowa, archaiczna, na język obcy
Składniki komunikacji literackiej
Nadawca	wewnątrz­tekstowy	podmiot utworu	Wicek z „Naszej szkapy” Marii Konopnickiej
		zewnątrz­tekstowy	rzeczywisty autor utworu	Maria Konopnicka: autorka „Naszej szkapy”
	Odbiorca	wirtualny	zaprojektowany w utworze; wizja takiego odbiorcy, który w sposób właściwy zrozumie utwór; odbiorca wirtualny w szczególnie charakterystyczny sposób jest kreowany w liryce apelu (por. s. 312)	„Podróż za jeden uśmiech” Adama Bahdaja: powieść zaprojektowana jako utwór dla młodzieży
		konkretny	rzeczywisty odbiorca	młoda lub dorosła osoba czytająca powieść Bahdaja
Układ i organizacja dzieła
Układ dzieła	fazowy	następstwo kolejnych części dzieła, wyznaczające proces stopniowego poznawania utworu (dzieła literackiego nie można poznać od razu w całości); w każdej fazie ujawniają się elementy różnych warstw dzieła	kolejność słów, zdań, wersów, strof; kolejność motywów, rozdziałów, części, tomów
		warstwowy	bardzo ogólne elementy dzieła wyodrębnione ze względu na swój przedmiot, wzajemne relacje i stosunek do całokształtu dzieła	warstwa brzmień słownych, jednostek znaczeniowych, przedmiotów przedsta­wio­nych, wyglądów uschematyzowanycha
	Organi­zacja dzieła	wertykalna	relacje między poszczególnymi jednostkami konstrukcyj­nymi należącymi do różnych warstw wyodrębnionych w dziele	relacje sylaby do wersu, wersu do strofy; relacje motywów do wątków, wątków do fabuły
		horyzon­talna	relacje między jednostkami konstrukcyjnymi należącymi do tej samej warstwy wyodrębnionej w strukturze dzieła	relacje między wyrazami w zda­niu, między wersami wiersza, związki motywów ze sobą
^a Schemat zaproponowany przez Romana Ingardena (obszerniejsze omówienie można znaleźć w pracach literaturoznawczych).

---