Zaparcia
lek. med. Jan Krzak
Indywidualna praktyka lekarska
Zaparcia stolca są jedną z najczęstszych dolegliwości ludzi w krajach wysokorozwiniętych. Wskazują na to nie tylko dane statystyczne dotyczące chorych zgłaszających się po poradę lekarską, ale przede wszystkim analizy zużycia leków, które wykazują, że środki przeczyszczające należą do najczęściej stosowanych. Zaparcie jest stanem patologicznym definiowanym jako oddawanie stolca rzadziej niż trzy razy w tygodniu. Pamiętać jednak należy, iż niektóre osoby oddając stolec rzadziej, czują się dobrze i są zdrowe. Na początku naszego stulecia w Nowym Lekarzu Domowym dr Stanisław Breyer pisał: „Zatwardzenie powstaje bardzo często z powodu źle wyleczonych katarów kiszkowych w dzieciństwie, po owrzodzeniach, czerwonce, tyfusie, ponadto nieumiarkowania w jedzeniu. Chroniczne zatwardzenie wywiera bardzo zły wpływ na cały organizm, utrudnia obieg krwi, wywołuje zmiany w płucach, wątrobie, katary, duszności, bicia serca, niedokrwistość, bóle krzyżów i zaburzenia nerwowe.”
Sam akt defekacji jest procesem złożonym, składającym się z trzech faz i pozostającym pod kontrolą ośrodków centralnych w mózgu i rdzeniu kręgowym oraz ośrodków obwodowych w okrężnicy esowatej i odbytnicy. W pierwszej fazie kał zostaje przesunięty z okrężnicy esowatej do odbytnicy, co wyzwala uczucie parcia na stolec. W fazie drugiej esica ulega odruchowemu skurczowi i wyprostowaniu ułatwiając dalsze przesunięcie stolca do odbytnicy. W fazie trzeciej przy współudziale tłoczni brzusznej i w skutek masywnych ruchów perystaltycznych, przy równoczesnym skurczu mięśni dźwigaczy odbytu i rozkurczu mięśni zwieracza odbytu kał zostaje wydalony na zewnątrz.
Zaparcia są najczęściej wynikiem zaburzeń defekacji (dyschezja) lub rzadziej zaburzeń pasażu przez jelito grube. Palenie tytoniu i mała aktywność fizyczna oraz dieta uboga w błonnik usposabiają do zaparć.
Przyczyny zaparć mogą być organiczne lub czynnościowe.
- Organicznymi przyczynami zaburzeń defekacji są: osłabienie siły mięśni tłoczni brzusznej i mięśni krocza przez choroby wyniszczające, leżący i siedzący tryb życia; rozszerzenie jelita grubego (megacolon, megarectum) wrodzone lub nabyte (przez np. częste lewatywy) oraz choroby układu nerwowego (wiąd rdzenia, guzy ogona końskiego).
- Czynnościowymi przyczynami zaburzeń defekacji są: zaparcia nawykowe (powstrzymywanie się od wypróżnień, wadliwa pozycja przy defekacji); skurcze zwieracza odbytu (w nerwicy, żylakach odbytu, szczelinach odbytu).
Zaburzenia pasażu jelitowego wywołane są również przez przyczyny organiczne i czynnościowe.
- Organicznymi przyczynami są stany powodujące upośledzenia drożności jelit, nowotwory!!!, choroby zapalne prowadzące do zwężeń (choroby ziarniniakowe, choroba Leśniowskiego Crohna, gruźlica, kiła, wrzodziejące zapalenie jelita grubego i popromienne zapalenia jelit).- Czynnościowymi przyczynami zaburzeń pasażu jelitowego są:
- Zaparcia spastyczne: (colon iritabile), nerwica, choroba wrzodowa, kamica żółciowa i nerkowa, zapalenie przydatków etc.
- Zaparcia atoniczne: zaburzenia endokrynologiczne (niedoczynność gruczołu tarczowego, przysadki, ciąża); zaburzenia metaboliczne (hipercalcemia, hipokaliemia); choroby neurologiczne i psychiatryczne (depresje); choroba Hirschprunga; działanie leków (papaweryna, antydepresyjne, opiaty).
Jak widać przyczyn zaparć jest bardzo wiele, często zaparcia są pierwszym dość długo trwającym objawem zwiastującym chorobę. W praktyce lekarza rodzinnego tego rodzaju dolegliwości zdarzają się bardzo często, zwłaszcza u pacjentów starszych i leżących. Wielkim przełomem w częstości zachorowań dotyczących jelita grubego był skok cywilizacyjny polegający na upowszechnieniu przemysłowego mielenia zbóż. Spadek zawartości błonnika w diecie przyczynił się do częstszego występowania jednostek chorobowych, takich jak choroba uchyłkowa jelita grubego, angiodysplazja czy nowotwory jelita grubego. Można przyjąć, że nawyki żywieniowe społeczeństw wysoko uprzemysłowionych prowadzą do systematycznego spadku włókien i błonnika w diecie, sprzyjając w bardzo dużym stopniu częstszemu występowaniu zaparć. Jak w przypadku wielu innych objawów, najważniejszym w praktyce lekarza rodzinnego wydaje się być wychwycenie tych przypadków zaparć, które mogą wskazywać na inne poważne zachorowanie. Dlatego też zasadnym wydaje się, aby po raz kolejny przypomnieć, że badanie per rectum absolutnie wszystkich pacjentów jest podstawowym badaniem. Stara łacińska maksyma mówi, iż mądry lekarz zawsze bada chorego przez odbyt. „Medicus sapiens digitum suum semper in ano tenet”. Należy pamiętać, iż blisko 2/3 wszystkich nowotworów jelita grubego jest dostępne podstawowym badaniom diagnostycznym, będącym w arsenale badań lekarza rodzinnego. Badanie przez kiszkę stolcową i proktoskopia nie wymagają specjalnego przygotowania pacjenta, są niezwykle proste i tanie do wykonania. Stwierdzenie zmian w ścianie końcowego odcinka jelita grubego, a także obecności, konsystencji i barwy stolca wnosi bardzo wiele informacji, ułatwiających dalsze postępowanie z chorymi zgłaszającymi się do lekarza pierwszego kontaktu. W przypadkach niejasnych, diagnostykę można poszerzyć o badanie kontrastowe jelita grubego i kolonoskopię. Jak wspomniano wcześniej, gałąź przemysłu farmaceutycznego zajmująca się produkcją środków przeczyszczających, nie musi obawiać się problemów ze zbytem swoich produktów. Bardzo ważne jest, aby zapobiegać występowaniu zaparć. U chorych starszych, niepełnosprawnych, leżących należy przeciwdziałać stosując odpowiednią dietę oraz powszechnie dostępne preparaty. Już w starożytnym Rzymie znane było powiedzenie, iż dobrze leczy ten, kto dobrze przeczyszcza. Warto zacząć od zmiany diety tak, aby znalazły się w niej produkty dostarczające odpowiedniej ilości włókien i błonnika. Można skorzystać z dostępnych gotowych preparatów wpływających na zwiększenie masy stolca i jego zmiękczenie. Zaletą tych preparatów jest to, iż nie prowadzą one do wytworzenia nawyków. Stosując te preparaty oparte o pęczniejące włókna i pochodne celulozy, a więc substancje nie wchłaniające się ze światła przewodu pokarmowego, należy pamiętać, iż do ich prawidłowego działania konieczna jest odpowiednia ilość płynów. Generalnie leki przeczyszczające można podzielić na dwie zasadnicze grupy.
- Leki kontaktowe - (Bisacodyl, Laxitab, Regulax, Sylax, X-prep, Xenna), których działanie oparte jest na drażnieniu śluzówki i pobudzaniu receptorów w błonie podśluzowej i mięśniówce wzmagającym perystaltykę. Nadużywanie tych leków prowadzi do zmian w błonie śluzowej jelita grubego oraz do degeneracji zakończeń nerwowych oraz do zaburzeń elektrolitowych.
- Leki osmotyczne - (Duphalac, Forlax, Fortrans, Lactulosum, Normalac, Phospho-Laxative) - zawartość substancji osmotycznie czynnych powoduje zwiększenie masy stolca poprzez ściąganie wody do światła jelita. Zawierają one sole fosforanowe, magnezowe i siarczanowe.
Należy również wspomnieć o środkach przeczyszczających, zawierających oleje mineralne oraz substancje działające na zasadzie detergentów. Charakteryzują się powolnym działaniem i mogą hamować wchłanianie witamin rozpuszczalnych w tłuszczach. Natomiast pobudzają perystaltykę i zmiękczają stolec.
Zaparcia, jak by się mylnie mogło wydawać objaw błahy i mało istotny, stanowią dla chorych bardzo poważny problem. Stają się jedną z głównych przyczyn dyskomfortu w starszym wieku, dlatego ich właściwe leczenie bardzo znacząco przyczynia się do wzrostu zaufania chorego do lekarza pierwszego kontaktu.