GOSPODARKA A ŚRODOWISKO WYKŁAD 8
Rozważania dotyczące dolnego śląska
Należy zacząć od zdefiniowania, co pod tym pojęciem rozumiemy. Należy zwrócić uwagę na pojawiające się w różnych publikacjach terminy. Mamy pojęcia takie jak Śląsk, Dolny Śląsk, nizina śląska. Mamy pojęcie Wielkopolska, jest też nizina Wielkopolska i pojezierze wielkopolskie. I to wszystko czasami może powodować pewien zamęt. A zatem pierwsza sprawa: istnieją różne kryteria wydzielania regionów i w zależności od tego, jakie kryterium przyjmiemy, będziemy mieli region o innym charakterze. Były wprawdzie prowadzone różne prace mniej lub bardziej teoretyczne zmierzające do zdefiniowania uniwersalnego regionu geograficznego, ale w pewnym momencie one same jakby wygasły, do niczego konkretnego nie doprowadzając, a to, dlatego, że trudno coś takiego zdefiniować i można mieć wątpliwości czy w ogóle coś takiego jak uniwersalny region istnieje. A zatem jeśli nie ma uniwersalnego regionu to, jaką regionalizacją się najczęściej posługujemy?
Kryteria służące tworzeniu regionalizacji
Regionalizacja fizyczno - geograficzna - której podstawą są cechy środowiska przyrodniczego. W oparciu o te cechy środowiska wyznaczamy regiony w obrębie, których to środowisko jest mniej lub bardziej jednorodne. I jeżeli tak podejdziemy do regionalizacji i popatrzymy na południowo - zachodnią Polskę, w której się znajdujemy to mamuty następujące regiony fizyczno - geograficzne. Tym, który jest nam w tej chwili najbliższy, ponieważ na jego terenie się znajdujemy to Sudety. Sudety będące dosyć rozległym pasmem górskim, ograniczającym od południowego zachodu teren Polski. Na północ od Sudetów są dwa regiony fizyczno - geograficzne o przeciwstawnym charakterze. Typowe obszary niżowe, mianowicie Nizina Śląska położona nad środkową Odrą i jej kontynuacja w kierunku zachodnim, mniej więcej od Legnicy się zaczyna, Nizina śląsko - Łużycka, ciągnąca się na zachód poza granice Polski. To są regiony fizyczno - geograficzne, położone na północ od Sudetów i zajmujące w sumie większą część Dolnego Śląska. Jeszcze dalej na północ mamy wał Trzebnicki. Wąski pas wzgórz po polodowcowej genezie, ciągnący się od okolic Łęknicy nad Nysą Łużycką na zachód z kilkoma łukami, z najwyższymi partiami w okolicach Ostrzeszowa (tutaj wysokość tego wału dochodzi do 30 metrów). Również na północ od owego wału mamy Nizinę Wielkopolską. I to są regiony fizyczno - geograficzne wyodrębnione na zasadzie tych cech środowiska.
Regionalizacja historyczna - regiony historyczne są pewnymi jednostkami wykształconymi w wyniku bardzo różnych procesów, przede wszystkim społeczno - ekonomicznych. Aczkolwiek środowisko też tutaj może mieć pewne znaczenie. Region historyczny skupia i łączy pewne tereny pozostające w jakichś związkach ze sobą. Czynniki decydujące o wykształceniu się regionu historycznego mogą być bardzo różne. Na przestrzeni dziejów znaczenie poszczególnych czynników też się może zmienić. I wreszcie sam obszar regionu historycznego też może ulegać zmianie (ewolucji). Śląsk jest właśnie regionem historycznym. Region historyczny to pojęcie takie trochę rozmyte, obszar regionu historycznego może ewoluować w dziejach, może się też zdarzyć tak, że jakiś region historyczny nagle w wyniku jakiegoś dziejowego kataklizmu zniknie ( np. likwidacja Prus wschodnich - region, który istniał od czasów średniowiecza i nagle w 45 roku zmienił przynależność polityczną - został podzielony na pół przez dwa państwa: Polskę i Rosję).
Czynniki, które kształtują regiony historyczne:
- środowisko przyrodnicze - główne regiony historyczne Polski wykształciły się w obrębie dorzeczy wielkich rzek. Do tych regionów należy Śląsk, położony jest głównie w dorzeczu górnej i środkowej Odry. Małopolska to obszar w dorzeczu górnej i środkowej Wisły, Wielkopolska leży w dorzeczu Warty, Mazowsze obejmuje dorzecze środkowej Wisły, Pomorze zachodnie obejmuje dorzecze dolnej Odry i Pomorze Gdańskie położone w dorzeczu dolnej Wisły. Mazury natomiast nie leżą w dorzeczu żadnej rzeki, ale też nie są historycznymi ziemiami Polski, ponieważ gdy wytwarzała się Polska państwowość, był to teren zamieszkały przez Prusów. Tym czynnikiem środowiskowym, który w przypadku Polski wpłynął na wykształcanie się głównych regionów historycznych było ukształtowanie terenów i sieć hydrograficzna. A to z kolei wynikało z faktu, że w dawnych wiekach, kiedy nie było jeszcze rozwiniętej sieci komunikacyjnej, rzeki stanowiły główne ciągi komunikacyjne. I właśnie rzeki były tym czynnikiem ingerującym w danym regionie. I w ten sposób sieć hydrograficzna zadecydowała o wykształcaniu się głównych regionów historycznych.
- społeczno - ekonomiczne - obecnie nie ma to większego znaczenia, ale w czasach historycznych bardzo ważny wpływ na integrację pewnych obszarów w regionie miała administracja kościelna. Nie przypadkiem obszar historycznego Śląska pokrywa się praktycznie z zasięgiem diecezji Wrocławskiej, która powstała w 1000 roku.
- stosunki etniczne - kolejny czynnik decydujący o powstawaniu tożsamości regionalnej to. A zatem ludność, zamieszkująca dany teren, posługująca się wspólnym językiem jest to czynnik sprzyjający integracji jakiegoś regionu.
- Podział administracyjny władzy świeckiej i te z czasem zaczęły odgrywać coraz większe znaczenie. W średniowieczu była pewna równowaga między rangą władzy kościelnej a władzy państwowej, z czasem władza świecka zaczęła coraz bardziej w życiu społecznym dominować, no i takim elementem rozwijającym się była władza książęca, w przypadku Śląska było to księstwo Śląskie ( wtedy po raz pierwszy Śląsk pojawił się jako region ściśle określony).
- Powiązania gospodarcze - kolejny czynnik decydujący o regionalizacji. Przy czym tutaj można je rozpatrywać na dwóch poziomach. Po pierwsze jako pewien obszar wzajemnie ze sobą powiązanych miejscowości, gdzie powiązania te wynikają z podobieństwa struktury gospodarczej. Natomiast drugi taki układ to coś, co nazywamy regionem węzłowym, czyli jakiś większy teren z wyraźnie zarysowanym ośrodkiem centralnym. Mamy wtedy właśnie węzeł i region węzłowy, czyli teren będący zapleczem dla jakiegoś innego ośrodka. Niewątpliwie w przypadku większości regionów w Polsce można o czymś takim mówić (dla Śląska jest Wrocław, dla Wielkopolski jest Poznań itd.). A zatem właśnie jakiś ośrodek centralny może stanowić czynnik integrujący wokół niego pewien obszar
- Podziały polityczne - czyli przynależność do określonego państwa.
Patrząc na Śląsk jako na region historyczny, trzeba powiedzieć, że jego dzieje były wyjątkowo skomplikowane. Na przestrzeni dziejów Śląsk kilkakrotnie zmieniał przynależność polityczną. Poza tym bardzo istotnym czynnikiem, który na rozwój Śląska wpłynął było wysiedlenie niemieckiej ludności w 1945 roku, którą zastąpiła ludność z różnych regionów dawnej Rzeczpospolitej, niemająca z tymi ziemiami żadnych związków. Dlatego w tej chwili, tak naprawdę trudno zdefiniować dokładnie, jakie tereny Śląsk obejmuje. Natomiast bardzo nieszczęśliwie wyznaczono podział administracyjny w obecnie istniejącej Polsce, a jeszcze bardziej większe zastrzeżenia można mieć do nazewnictwa aktualnych województw. Te nazwy w wielu przypadkach są mało adekwatne w stosunku do tego terenu, który tak naprawdę obejmują. Ale w tym momencie trzeba się przyjrzeć ziemią nadodrzańskim i popatrzeć jak wyglądają historyczne granice Śląska, jakie tereny do Śląska należą i jakie ziemie były i są postrzegane jako ziemie Śląska. A zatem zachodnia granica Śląska od paruset lat, tak zawsze uważano, że biegnie wzdłuż rzek Bóbr i Kwisa. Natomiast tereny położone na zachód od Kwisy i Bobru to fragment zupełnie innego regionu historycznego, zwanego Łużycami. I to do roku 1945, ten podział był bardzo wyraźny. Po II Wojnie Światowej podział ten rozbił się, dlatego, że na Nysie Łużyckiej ustanowiono granicę państwa, nigdy wcześniej ta rzeka nie była rzeką graniczną, podzielone zostały jednolite organizmy miejskie. Natomiast ten obszar między Nysą Łużycką a Kwisą i Bobrem administracyjnie połączono z terenami Śląska i ten podział zaczął tutaj się zacierać. Od strony południowej granica Śląska biegnie wzdłuż grzbietów górskich poszczególnych pasm Sudetów, ale tutaj trzeba zwrócić też uwagę na to, że bynajmniej ona nie pokrywa się całkowicie z granicą państwa. Po pierwsze mamy taki mikro region określany jako ziemia Płocka, który znowu do roku 1945 był jednoznacznie postrzegany jako coś odrębnego, a mianowicie taki mikroregion o nazwie Hrabstwo Płockie (Grafschaft Glaz). Region Płocka historycznie był właściwie od zawsze integralną częścią ziem korony Czeskiej. I dopiero w 1742 roku został wraz z większością ziem Śląskich przyłączony do Prus i oderwany od ziem Czeskich. Ale nawet wówczas nie traktowano go jako część Śląska tylko jako mikroregion będący pomostem między Śląskiem a Czechami, gdzie wpływy Czeskie były zawsze dość silne. I wreszcie w Sudetach wschodnich granica Śląska nie biegnie wzdłuż granicy państwa tylko kilkanaście kilometrów dalej na południe i Czesi na terenie swojego państwa mają też fragmenty Śląska tj: Śląsk cieszyński, Śląsk opawski, Śląsk karmiowski. To są też zaszłości historyczne. Od wschodu natomiast granica Śląska opiera się o Beskid śląski, następnie o rzekę Białą i mamy tutaj miasto Bielsko Biała (największe miasto polskie położone w górach), które to miasto powstało z połączenia dwóch samodzielnych dawniej ośrodków miejskich, położonych w dwóch różnych krainach historycznych. Bielsko było miastem Śląskim, natomiast Biała po drugiej stronie rzeki to już miasto Małopolskie. W chwili obecnej ten podział się zatarł, ale jeszcze przed II Wojną Światową był on bardzo wyraźny, chociażby z tego względu, że w Bielsku zamieszkiwała bardzo silna mniejszość Niemiecka. Natomiast Biała była już miastem całkowicie etnicznym Polski. Dalej na północ granica Śląska biegnie rzeką Przemszą i Krynicą, przecinając wielką przemysłową konflację, zwaną często nieprawidłowo w potocznej mowie Śląskiem, natomiast rodowici mieszkańcy tego terenu bardzo wyraźnie podkreślają podział na Śląsk i Zagłębie Dąbrowskie. Zresztą po II Wojnie krótko województwo to nazywało się województwem Śląsko - Dąbrowskim. Otóż są to kulturowo zupełnie odrębne światy różniące się bardzo od siebie. Te tereny należące do Śląska znajdowały się pod zaborem Pruskim, natomiast Zagłębie Dąbrowskie pod zaborem Rosyjskim i zupełnie inaczej się rozwijały, inna ludność w okresie burzliwego rozwoju przemysłu tam przebywała i do dzisiaj różnice te mentalności są bardzo czytelne, bardzo wyraźne i widoczne. Z ważniejszym miast w obrębie Śląska mamy Bytom (historyczne centrum całego obszaru na wschodnich peryferiach Śląska), Katowice (drugie w tej chwili największe miasto), Zabrze, Chorzów, Gliwice, Mysłowice (najdalej położone miasto na wschód). Po stronie Zagłębia Dąbrowskiego leżą, Sosnowiec i Dąbrowa Górnicza. I tu mamy ciekawy przykład, gdzie pod względem gospodarczym jest to jeden spójny organizm, natomiast patrząc na to od strony kulturowej, są to dwa różne światy. Północna granica Śląska biegnie mniej więcej między dorzeczem Odry i Warty. Jest ona stabilna prawie na całej długości, pokrywa się ona z granicami administracyjnymi. Śląsk sięga do ujścia Bobru do Odry, no i wynika z tego, że Zielona Góra też jest miastem Śląskim, jednak jest najbardziej wysuniętym miastem, aczkolwiek w chwili obecnej ze Śląskiem nie jest specjalnie kojarzona. W środkowo zachodniej części Polski mamy województwo zwane Lubuskim. Z historycznego punktu widzenia jest to kompletne nieporozumienie. Ziemia lubuska jest przykładem takiego regionu historycznego, który w zasadzie przestał istnieć. Był to region, który istniał w średniowieczu, później wtopił się w obszar Brandenburgii i dopiero po II Wojnie Światowej odgrzebano ten termin ziemi lubuskiej szukając jakiejś nazwy dla tych nadodrzańskich terenów, które znalazły się na terenie Polski po wojnie, będąc odciętymi od tego ośrodka węzłowego, którym był dawniej Berlin, położony zaledwie 60 km od granicy. No i wówczas wyciągnięto z lamusa ten termin ziemia lubuska, aczkolwiek sam Lubusz będący głównym miastem dawnej ziemi lubuskiej leży po stronie Niemieckiej. I większość historycznej ziemi lubuskiej położona jest tak naprawdę w Niemczech. Natomiast to co nazwano województwem lubuskim jest takim zlepkiem ziem dolnołużyckich, śląskich, wielkopolskich i Pomorza zachodniego.
Te nazwy województw, które wprowadzono w 1999 roku spowodowały spore zamieszanie. Województwo śląskie tak naprawdę w 50% leży na terenach historycznych Małopolski i w sumie jedynie województwo dolnośląskie i opolskie mają nazwy trafione.
Środowiskowe uwarunkowania i rozwój gospodarczy Dolnego Śląska.
Generalnie granica między Śląskiem Górnym a Dolnym biegnie mniej więcej wzdłuż Nysy kłodzkiej i Stobrawy ( rzeka będąca dopływem Odry), przy czym po II Wojnie Światowej została ona nieco na zachód przesunięta związku z utworzeniem odrębnego województwa opolskiego.
Dolny Śląsk jest obszarem, który cechuje się łagodnym klimatem na tle ziem polskich (dotyczy to niżowej części Dolnego Śląska. Klimat doliny Odry charakteryzuje się krótką zimą i stosunkowo łagodną i długim okresem wegetacyjnym (ok. 220 dni, gdzie na Suwalszczyźnie wynosi ok. 160 dni). Okres wegetacyjny to czas, w którym średnia dobowa temperatura przekracza 5ºC i wówczas panują warunki sprzyjające rozwojowi roślinności. Klimat Dolnego Śląska na tle innych terenów Polski sprzyja rozwojowi rolnictwa.
Na terenie Dolnego Śląska występują rozległe tereny utworzone na urodzajnych glebach. Na równinie Wrocławskiej występują gleby zwane czarnymi ziemiami, będące w klasyfikacji rolnej zaliczane do gleb pierwszej klasy, czyli najlepsze pod względem jakości. Oprócz tego na przedgórzu sudeckim i w niektórych partiach Sudetów występują z kolei gleby wykształcone na podłożu lessowym. Lessy stanowią takie podłoże, na którym tworzą się bardzo urodzajne gleby (wyżyna lubelska, roztocze, kotlina Kłodzka, okolice Trzebnicy). Wyjątkiem są zachodnie peryferie Dolnego Śląskie, tereny o ubogich glebach.
Południowa część regionu - obszar Sudetów to przeciwieństwo tej części, ponieważ i klimat i gleby tu już rolnictwu nie sprzyjają, temperatury są niższe, zima dłuższa, aczkolwiek rolnictwo się rozwijało. Jednak jest to teren, gdzie występują duże ilości surowców mineralnych. Te złoża surowców znane były już od czasów średniowiecza. Wydobywano tutaj rudy metali (w chwili obecnej złoża te są już wyeksploatowane), które przyczyniły się w znacznej mierze do rozwoju gospodarczego. Złoża złota również występowały ( w swoim czasie uchodziły za jedne z bogatszych w Europie). O tej przeszłości związanej z górnictwem złota świadczą do dzisiaj nazwy: Złoty Stok, Złotoryja (miasta, które rozwinęły się dzięki wydobyciu złota). Srebro - tutaj pamiątką w nazewnictwie jest Srebrna Góra, ale generalnie Góry Sowie były terenem, gdzie owo srebro było wydobywane w licznych kopalniach. Miasteczkiem, które dzięki wydobyciu srebra rozwinęło się jest Boguszów Gorce (miasto, które ma wysoko położony rynek - 600 m). Również duże pokłady srebra były wydobywane w czeskich Karkonoszach. Rudy miedzi - tutaj można się odwołać do nazwy miejscowości - Miedzianka. Ale również w innych miejscowościach eksploatowano rudy polimetaliczne, z których między innymi miedź uzyskiwano. Żelazo - głównym ośrodkiem wydobycia i przerobu żelaza były Kowary. Jest to też typowe miasto górnicze, które powstało właśnie przy kopalniach rud żelaza. Przez kilkaset lat Kowary właśnie z wydobycia żelaza żyły. Owe surowce metaliczne były wydobywane w Sudetach w okresie średniowiecznym, w czasach nowożytnych złoża te były coraz bardziej wyeksploatowane, natomiast rozwinęło się górnictwo węgla kamiennego. Oczywiście z centrum w Wałbrzychu. Z tymże kopalnie położone były w bardzo licznych miejscowościach, ale po II Wojnie Światowej większa część tych małych kopalń była pozamykana. (cała strefa od Nowej Rudy, przez Wałbrzych po Boguszów Gorce to były tereny na których wydobywano węgiel kamienny). Kolejny surowiec, który w Sudetach był i jest do dzisiaj wydobywany to różne surowce skalne. Sudety i przedgórze sudeckie są jedynym obszarem w Polsce na którym występują złoża granitu. Z innych surowców skalnych wydobywanych w dużych ilościach na Dolnym Śląsku można wymienić bazalt, piaskowce, wapienie. Dzisiaj nie stanowią masowo wydobywanego surowca, ale w przeszłości miały dość istotne znaczenie. Na tle zasobów znajdujących się w Polsce, zwłaszcza na wyżynie Krakowsko - Częstochowskiej (Opole), to te złoża Sudeckie odgrywają marginalną rolę, nawet w Wojcieszowie największy ośrodek wydobycia wapienia coraz bardziej chyli się ku upadkowi. Ale w przeszłości, gdzie nie transportowano surowców na tak dużą skalę, sudeckie złoża były bardzo ważnym surowcem mineralnym. To wszystko spowodowało, że Dolny Śląsk od czasów średniowiecznych był terenem o bardzo korzystnych warunkach dla rozwoju gospodarczego. Niżowa część charakteryzowała się korzystnymi warunkami dla rozwoju rolnictwa, natomiast Sudety ze swoim zapleczem surowcowym stanowiły bazę dla rozwoju przemysłu i to różnych branż. Dzięki temu Dolny Śląsk już w czasach Średniowiecza stał się najbogatszym regionem w Polsce. Dzisiaj Górny Śląsk kojarzy się wyłącznie z przemysłem, ale ten przemysł tak naprawdę zaczął rozwijać się dopiero w II połowie XIX wieku, gdy zaczęto wydobywać bogate złoża węgla. Wcześniej Górny Śląsk był absolutną prowincją i najsłabiej zaludnionym terenem Śląska. Natomiast przez kilka wieków o rozwoju gospodarczym decydowały ziemie dolnośląskie.
Położenie polityczne sprzyjające rozwojowi gospodarczemu i powiązanie komunikacyjne. Często się mówi, że Dolny Śląsk ma korzystne położenie i powinien być pomostem między Polską a Europą. A tak naprawdę korzystne położenie Dolny Śląsk miał kiedyś. W chwili obecnej ono wcale nie jest już tak korzystne jak w dawnych czasach, ponieważ w czasach Średniowiecznych Dolny Śląsk był regionem, przez który nie dało się inaczej przejechać z Europy zachodniej do Europy wschodniej. A to dlatego, że przez Dolny Śląsk biegły szlaki handlowe łączące miasta stanowiące główne ośrodki administracyjne w dużych, ważnych i silnych gospodarczo krajach. Mianowicie z zachodu na wschód wiódł szlak handlowy z Europy zachodniej przechodzącej przez Lipsk, Drezno (stolice Saksonii), Wrocław, Kraków, Lwów do Kijowa (stolica Rusi Kijowskiej). Drugi szlak handlowy prowadzący z południa na północ Europy, który także przecinał Dolny Śląsk, swoje początki miał jeszcze w czasach starożytnych - szlak bursztynowy, prowadzący z Imperium rzymskiego. Jedna z dróg prowadziła przez ziemię Kłodzką, we Wrocławiu przecinała Odrę i dalej prowadziła na północ. Specyficzne położenie Wrocławia na skrzyżowaniu dwóch szlaków handlowych spowodowało to, że stał się najsilniejszym ośrodkiem i stolicą Śląska. Odra miała charakter stosunkowo szerokiej rzeki o jednym wyraźnym korycie, rozlewającej się zakrętami po całej gminie. Natomiast Wrocław powstał w dość w specyficznym miejscu, gdzie na odcinku kilku kilometrów rzeka zupełnie zmieniała charakter. Na starych mapach widać, że Odra nie płynęła meandrami, tylko rozgałęziała się na liczne koryta, tworząc wyspy (rzeka anastazująca). Było to kapitalne miejsce do obrony, wykorzystanie tych wysp oddzielonych od siebie ramionami wody, a jednocześnie łatwiej było wybudować przeprawę przez rzekę, w miejscu gdzie tych koryt było kilka, ale były wąskie. I w związku z tym Wrocław wykorzystał te specyficzne warunki środowiska, gdzie rzeka zmieniała swój charakter. Takie położenie Dolnego Śląska i Wrocławia spowodowały faktycznie w tych dawnych wiekach, że Dolny Śląsk był pomostem między Europą zachodnią a wschodnią. Cały handel praktycznie między krajami zachodnimi a wschodnimi przechodził przez Dolny Śląsk, co sprzyjało sprowadzaniu różnych produktów, które były wykorzystywane przez gospodarkę tego regionu.
Co spowodowało, że zmalało znaczenie Dolnego Śląska
W późniejszych wiekach, najpierw centrum administracyjne z Kijowa przeniosło się do Moskwy. Pod koniec XVI wieku stolica Polski, decyzją Zygmunta III Wazy, przeniesiona została z Krakowa do Warszawy. Na początku XVIII wieku stolica Rosji została przeniesiona do Petersburga, zupełnie do nowego miasta. Coraz bardziej te szlaki handlowe zaczęły się przesuwać na północ, natomiast w XIX wieku obok Drezna zaczęło wyrastać zupełnie nowe miasto będące wielkim ośrodkiem - Berlin. Berlin zaczął rozwijać się jako silny ośrodek administracyjny i polityczny, a w XIX wieku po zjednoczeniu Niemiec stał się stolicą całych Niemiec. I dopiero wtedy w XIX wieku ten główny szlak handlowy przesunął się na północ i do dzisiaj prowadzi z Berlina, przez Poznań, Warszawę i dalej na wschód, a Wrocław stracił w dużej mierze swoje znaczenie na rzecz Wielkopolski i Poznania. Dodatkowym też elementem, który wpłynął na spadek rangi Dolnego Śląska był też spadek znaczenia szlaku północ - południe, co też było związane ze zmianami politycznymi ( 1742 Śląsk przeszedł spod panowania Habsburgów)